ontwerpen in meervoud designing in plural

alert architecture living ecology research teamwork 5 ontwerpen in meervoud designing in plural

5 9 Ontwerper en opdrachtgever op zoek naar de roots Designer and client on a quest for roots Op zoek naar een architectuur zonder identiteit maar met wortels, in een geglobaliseerde wereld Searching for architecture without identity but with roots in a globalised world In de basisvisie van ons bureau spreken we steeds over de multidisciplinaire aanpak als uitgangspunt. Een geïntegreerd proces dat zich kenmerkt door het samenbrengen van de juiste actoren, elk vanuit hun eigen vakkennis, om het project tot een hoger niveau te tillen. Wij blijven ervan overtuigd dat deze aanpak de juiste is om tegemoet te komen aan de hedendaagse en toekomstige ruimtelijke uitdagingen. Our firm s basic vision always refers to the multidisciplinary approach as a guiding principle. This integrated process is characterised by bringing together the right players, each with his or her specialised knowledge, in order to raise the project to a higher plane. We remain convinced that this approach is the right one for addressing present and future spatial challenges. 15 31 45 Internationale ervaring binnen BURO II & ARCHI+I International experience at BURO II & ARCHI+I Interdisciplinaire culturele platforms Interdisciplinary cultural platforms Architectuur als culturele transformator Architecture as a cultural transformer Binnen ons uitgebreid team van verschillende mensen en disciplines, aangevuld met externe partners, elk met een eigen achtergrond en visie merken we nog een bijkomend aspect. Het is niet enkel de specialisatie van de betrokkene die zijn kijk op een bepaalde probleemstelling bepaalt, maar ook zijn of haar culturele achtergrond. In projecten waarbij er in België of het buitenland samengewerkt wordt met buitenlandse partners, wordt dit nog duidelijker zichtbaar. Men brengt niet enkel een specifieke kennis, maar tevens een eigen wereldbeeld op tafel. Bij grotere buitenlandse projecten lijkt het een evidentie om te stellen dat deze nieuwe kijk meestal een meerwaarde betekent. Maar gaat het om het importeren van een andere visie of cultuur? Of gaat het eerder om een toevoeging, het overstijgen van het alledaagse door er nieuwe, verrijkende elementen aan toe te voegen, zonder daarom het oorspronkelijke of het lokale te verwerpen? Hoe kunnen we onze buitenlandse ervaringen benutten om ook in de dagelijkse werking hier een meerwaarde te creëren? En welke rol spelen de eigen medewerkers hierin die ook van gevarieerde nationaliteiten en culturele afkomst zijn (een 18-tal ondertussen)? Kunnen we hun andere kijk gebruiken in de projecten om onszelf en misschien ook onze opdrachtgevers tot nieuwe inzichten te brengen? Kunnen we ons een beeld vormen over wat de meerwaarde van een Belgisch bureau is (kan zijn) in het buitenland? En vice versa, wat verwachten wij en vooral de opdrachtgevers als meerwaarde van een buitenlands bureau dat we hier uitnodigen? Within our large team of different people and disciplines, plus our external partners, each with a distinct background and vision, we have observed an additional aspect. It is not only the person s specialisation that determines his or her way of looking at a certain problem, but also the person s cultural background. This is even clearer in projects where in Belgium or abroad we cooperate with foreign partners. The other person inputs not only specific knowledge, but also a personal view of the world. It may appear to be stating the obvious to say that this new view usually adds value to major international projects. But are we talking about importing a different vision or culture? Or rather an addition, something that transcends the ordinary by adding fresh and enriching elements, but without rejecting the original or the local? How can we leverage our international experience to create added value in our everyday work here in Belgium as well? What role is played by our own employees, who include people of different nationalities and cultural backgrounds (18 nationalities so far)? Can we use their different view in our projects to impart new insights to ourselves and perhaps also to our clients? Can we form an impression of what the added value of a Belgian firm is (or can be) in another country? And conversely what do we and above all the clients expect in the way of added value from a foreign firm who we invite to Belgium? 1

De zoektocht naar meerwaarde staat daarbij steeds centraal: voor de ontwerpers, voor het proces, maar vooral ook voor de opdrachtgevers en eindgebruikers/bewoners. Hoe kunnen we komen tot een gedragen strategie voor ruimtelijk ontwerp binnen een geglobaliseerde wereld, met respect voor en inbreng van verschillende vormen van kennis, cultuur en inzicht? Deze vragen stellen wij in dit nummer. Samen met onze medewerkers en een aantal buitenlandse partners gaan we op zoek naar mogelijke antwoorden. Maar zoals zo vaak is dit enkel een aanzet voor een bredere vraagstelling en een ruimer debat. The quest for added value is always the central consideration, for the designers, for the process, and above all for the clients and end-users/occupants. How can we establish a supported strategy for spatial design within a globalising world, with respect for and input from different types of knowledge, cultures and insights? These are the questions that we address in this issue. Together with our employees and some foreign partners, we embark on a search for possible answers. But as is so often the case, this is merely a stepping stone towards a wider question and a broader debate. Rita Agneessens CEO, partner architect - urban planner Rita Agneessens CEO, partner architect - urban planner 2 3

Ontwerper en opdrachtgever op zoek naar de roots Designer and client on a quest for roots Marc Santens Marc Santens De markt in Diksmuide voor 1914. Links op de foto de toren van het stadhuis, rechts die van de kerk. (A.C.L. Brussel). The market square in Diksmuide pre-1914. On the left the tower of the City Hall, on the right the church tower (A.C.L. Brussel). De markt van Diksmuide na de wederopbouw. De kerktoren werd identiek wederopgebouwd. Het stadhuis echter, naar ontwerp van de architecten J. Viérin en V. Vaerwyck, kreeg een totaal andere gevel, aansluitend bij de schaal en het trapgevel -silhouet van de bebouwing op de markt. De enige uitzondering op deze benadering vormt de gevel van het Casinohotel naar ontwerp van architect H. Hoste, deels merkbaar uiterst rechts op de foto (A.C.L. Brussel). The market square in Diksmuide after the reconstruction. The church tower was rebuilt identically. The city hall, however, designed by architects J. Vièrin and V. Vaerwyck, was given a totally new façade that refers to the scale and the corbel gables of the market square buildings. The sole exception to this approach is the façade of the Casino hotel, designed by architect H. Hoste, partly visible at the right side of the photo (A.C.L. Brussel). Zoals het voor de burger onmogelijk is om nog te ontsnappen aan het internationale, zelfs mondiale klimaat dat ons dagelijks leven beïnvloedt, zo staat elk concept en ontwerp van architecten en ontwerpers op vandaag in een integrale context die het lokale overstijgt. Willen of niet, maar bij het ontwerpen is de evidentie van eigen cultuur als uitgangspunt voor het ontwerpen achterhaald. Die zekerheid heeft plaatsgemaakt voor een zoektocht naar wat men de wortels van de cultuur kan noemen. Cultuur is immers geen antwoord op en bevestiging van onze verwachtingen, maar een permanente stroom van vragen die er toe leiden een meerwaarde te geven o.a. aan de architectuur van vandaag. Niet de architectuur is internationaal, maar het zoekproces om tot architectuur te komen is internationaal en globaal geworden. Dit besef en deze uitdaging is onomkeerbaar omdat bv. architectuurwedstrijden steeds meer plaatsvinden in een internationale context en omdat bouwheren en opdrachtgevers steeds meer vanuit de internationale reflex hun eigen rol als opdrachtgever interpreteren en definiëren. De belangrijkste vaststelling hierbij is dat cultuur geen eenduidig begrip meer is. Zoals men spreekt over een veelheid van religies en ideologieën, zo moet men ook leven met een veelheid aan culturen, en deze verscheidenheid kan men niet meer vrijblijvend confronteren met de eigen cultuur. Ontwerpen vindt niet meer plaats binnen de evidentie van de eigen leefwereld, maar binnen de uitdaging van een verscheidenheid. Dit geldt niet alleen voor de ontwerper, maar in de eerste plaats voor de opdrachtgever. Zowel opdrachtgever als ontwerper staan voor de uitdaging om op zoek te gaan naar de culturele meerwaarde van architectuur in de samenleving van vandaag en morgen. En daarom is het van wezenlijk belang dat ontwerper en opdrachtgever samen deze zoektocht aanvatten. Architectuur kan zich in deze niet boven de cultuur als gemeenschapsgoed stellen door enkel de eigen aanpak van de ontwerper te profileren als een cultureel antwoord op een specifieke vraag. De maatschappelijke draagkracht en continuïteit van de architectuur berust o.a. op drie gegevens: een plek om te leven, een plek voor de cultuur en een plek voor de gemeenschap. Juist deze drie basiswaarden zijn de basis voor een feitelijke continuïteit en een culturele verscheidenheid. Het is waar dat in deze continuïteit specifieke gebouwen, zoals theaters, musea, kerken enz. belangrijk zijn en blijven als verankering van cultuur in verandering, maar dit zijn uitzonderingen. Deze uitzonderingen mogen de rol van de architectuur in de samenleving niet verengen. We moeten dringend op zoek gaan naar nieuwe manieren om de eigen These days citizens can hardly ignore the international and even global climate which influences our lives. Likewise each concept and each design by architects and designers today exist within an integrated concept which transcends the local level. Whether you like it or not one s own culture as a starting point for the design process is no longer an evidence. Instead this certainty has made way for a quest for what can be called the roots of culture. While culture does not provide an answer to or confirm our expectations it is a permanent flow of questions which, among other things, help confer added value to today s architecture. Architecture itself is not international, however the quest to design architecture has become an international and a global process. This realisation and this challenge are irreversible because, for example, architecture competitions are increasingly organised in an international context and because clients and principals tend to increasingly interpret and define their own role as principal based on an international reflex. The most important conclusion in this frame is that culture is no longer an unambiguous concept. Just as we speak of multiple religions and ideologies, we need to live with this multitude of cultures. And we can no longer casually confront this diversity with our own culture. The design process no longer takes place within the evidence of one s own world but within the challenge of a diversity. This principle applies not only to the designer, but first and foremost to the client. The designer and the client alike face the challenge of searching for the cultural added value of architecture in our present-day society and in the future. And that is why it is crucial that the designer and the client embark on this quest together. In this frame architecture cannot position itself as a common good that is superior to culture by only positioning the designer s own approach as a cultural answer to a specific question. The social basis and continuity of architecture are founded on three main aspects: a place to live, a place for culture and a place for the community. And these three cornerstones provide the actual base for a de facto continuity and for cultural diversity. While it is true that specific buildings, such as theatres, museums, churches, etc. are important and continue to serve as anchors of our changing culture in the frame of this continuity, these buildings are an exception to the rule. These exceptions must not limit architecture s role in society. We need urgently to search for new ways of correctly analysing a designer s own cultural interwovenness when creating a design as well as confronting it with the value of other cultures. Simply put one could say that this 4 5

culturele verwevenheid van de ontwerper bij het tot stand komen van een ontwerp juist te analyseren, en om die tegelijk te confronteren met de volwaardigheid van de andere culturen. Men zou vereenvoudigd kunnen stellen dat deze analyse zich moet verdiepen in de verhouding tussen de drie invalshoeken: de eigenheid van de plek, al dan niet beschikbaar voor architectuur, de wortels van onze eigen culturele traditie, en de volwaardigheid van andere culturele tradities. Het is immers het ontwerpproces dat deze drie invalshoeken samenbrengt in een ontwikkelingstraject waardoor in de architectuur een meerwaarde kan ontstaan voor het dagelijks leven, de cultuur en gemeenschap. Of men nu bouwt in Vlaanderen of in China, in Europa of Azië, iedere ontwerpaanpak vraagt een grondige analyse die deze drie invalshoeken meeneemt in een evoluerend en internationaal denkproces. Internationaal ontwerpen is dus geen specifieke opdracht naast het lokaal ontwerpen maar een methodische aanpak die elk ontwerpproces -lokaal of mondiaal- stuurt zonder er zich in op te sluiten. Niet de vraag naar de nationale grensgebonden identiteit staat hierbij centraal, maar wel de zoektocht naar de culturele wortels die zowel ontwerper als opdrachtgever besmet hebben om met een eigen kijk de samenleving te benaderen. Die zoektocht naar de eigen kijk en de beleving was de sleutel voor de gesprekken met de medewerkers vanuit hun verschillende culturele achtergronden en niet hun specifieke nationaliteit. Cultuur leeft pas echt als ze de vragen stelt die in andere disciplines niet aan bod komen en als ze de evidentie inruilt voor de verwondering. Helaas is de vrees voor de cultuur van het verlies hierbij vaak een slechte raadgever. Immers onze middeleeuwse gevels in Brussel, Gent, Brugge en Antwerpen zijn onze vertrouwde referentiepunten geworden om het te hebben over de identiteit van de eigen architectuur. En dus is een verlies van die traditie een verlies van onze identiteit. Deze benadering kunnen we nog steeds aflezen in de vele gebouwen die in het kader van de heropbouw na de Eerste Wereldoorlog werden gerealiseerd. Deze aanpak stond toen diametraal tegenover een planning die een radicale breuk met het verleden als een voorwaarde en een meerwaarde beschouwde voor de verandering. Misschien kan deze tegenstelling ons vandaag anders doen kijken naar de internationalisering van de architectuur en de zoektocht naar een architecturale identiteit of stijl. Het grote verschil is echter dat toen de breuk met, of het behoud van het verleden de inspiratiebron was als garantie voor de toekomst. Nu biedt de eigenheid van de cultuur in confrontatie met de veelheid aan culturen het perspectief van de verandering in continuïteit. Deze nieuwe uitdaging is in cultureel opzicht veel complexer dan deze van de wederopbouw. Complexiteit en culturele meerduidigheid zijn, samen met duurzaamheid, de uitdagingen voor morgen. Om deze invalshoeken op een autonome manier te visualiseren en de ver beeld ing te versterken, hebben wij er dit keer voor gekozen om te putten uit het artistiek fotografisch werk van Eric De Ville. Inzicht kan alleen groeien door een intens groepstraject met de verschillende partners waarbij de evidenties van de culturele tradities geen houvast meer bieden voor een ontwerpaanpak. Daardoor zijn ontwerpers en opdrachtgevers wereldwijd geen concurrenten meer maar partners die hun ervaring en avontuur delen, en hun analysis has to focus on the relationship between the three angles: the characteristics of the location, whether available to architecture or not, the roots of our own cultural tradition and the value of other cultural traditions. After all it is the design process which conglomerates these three angles in a project, allowing architecture to create added value for daily life, for culture and the community. Whether one is building in Flanders or in China, in Europe or in Asia, each design process requires a thorough analysis, which takes into account these three angles in an evolving and international thinking process. So international designs are not a specific mission alongside local designs. Rather they are a methodical approach which underpins each design process - whether local or global without being limited to it. The emphasis is not on the demand for a national identity which is defined by borders but on the quest for the cultural roots which have infected the client as well as the designer so they can approach society with their own viewpoints. It was this search for one s own viewpoint and experience which prompted the conversations with our colleagues starting from their various cultural backgrounds instead of their specific nationality. Culture only really lives when it asks those questions that are not covered by other disciplines or when evidences are replaced with astonishment. Unfortunately the fear for the culture of loss often provides bad council in this frame. Our medieval façades in Brussels, Ghent, Bruges and Antwerp have become our trusted reference points in terms of architecture having its own identity. As such losing this tradition would also mean losing our identity. This approach is still apparent in the many buildings which were built during the reconstruction after the First World War. At the time this approach was diametrically opposed to plans which advocated a radical break with the past and with tradition as a condition, considering it an added value for change. Maybe this contrast can help us adopt another viewpoint about the internationalisation of architecture and the quest for an architectural identity or style. The big difference is, however, that at that time the break with or maintenance of the past as a source of inspiration served as a guarantee for the future. Today the individuality of culture in confrontation with the multiplicity of cultures, offers the perspective of continuous change. In a cultural sense this new challenge is much more complicated than that of the reconstruction. Complexity and cultural ambiguity, along with sustainability, are the challenges for tomorrow. To visualize these perspectives in an autonomous manner and strengthen the imag(e) ination we have decided for this issue to draw on the artistic photographic work of Eric De Ville. Insight can only be gained over time through an intense group project with the various partners in which the evidences of the cultural traditions can no longer be used as a guideline for a design approach. To this end designers and clients are, on a global level, no longer competitors. Instead they have become partners who share their experience and their adventure as well as collectively defining and legitimating the architectural added value. Consequently formulating the project definition in effect becomes a cultural quest, involving the client and the designer, whereby the future of and the accountability for the design provide the necessary basis for the built environment, culture and community. This is an intense process, which requires much more time and zoektocht naar architecturale meerwaarde collectief onderbouwen en legitimeren. Op die manier wordt de opstelling van een projectdefinitie in feite een culturele zoektocht tussen opdrachtgever en ontwerper waarbij de toekomst van, en de verantwoordelijkheid voor het ontwerp draagkracht geeft aan de gebouwde omgeving, cultuur en gemeenschap. Dit is een intens proces dat meer tijd en intensiteit vergt dan het opstellen van een bouwprogramma, maar wel een voorwaarde is voor kwaliteit. Misschien kan hierbij gezocht worden naar een manier waarop de overheid en de opdrachtgevers deze intense werkprocessen kunnen ondersteunen aangezien deze aanpak vaak het tijdgebruik, de organisatie en de financiële draagkracht van de ontwerpers overstijgt. Dit nummer is een uitnodiging om ervaring te delen, samenwerking te valoriseren en het ontwerpproces te innoveren. intensity than drawing up a building programme, but at the same time it is a prerequisite for quality. Maybe we can hereby search for a way in which the government and clients can provide support for these intense work processes, given that the required time, the organisation and the financial aspect often transcend the designers scope. This issue is an invitation to share experiences, value collaborations and innovate the design process. 6 7

Op zoek naar een architectuur zonder identiteit maar met wortels, in een geglobaliseerde wereld Herman Jult Searching for architecture without identity but with roots in a globalised world Herman Jult In: Mijn leven is mooier dan literatuur. Een kleine filosofie van het schrijverschap, uitgegeven bij De Boeken van deburen, schrijft Jannah Loontjens, een Nederlandse schrijfster en dichteres, over de dwang van originaliteit. Een fenomeen van vandaag, want dat is niet altijd zo geweest. Iedereen wil uniek zijn, origineel. Alert wil met dit 5 e nummer op zoek gaan naar bouwstenen die een bijdrage leveren tot een architectuur met een eigen herkenbaarheid, zonder dat die zich nestelen in een besloten identiteit. Tijdens het doorgedreven globaliseringsproces dat zich vooral sinds de laatste wereldoorlog op alle vlakken heeft doorgezet, is architectuur zich gaan bedienen van een eenvoudige universele taal. Lokaal geïnspireerde stijlkenmerken of specifieke ontwerp- en bouwmethodes zijn stapsgewijs verlaten en vervangen door wat in de volksmond moderne architectuur heet. Waar tijdens de babyboomperiode vooral banale goedkoop gebouwde hoogbouwwoonblokken de aandacht trokken in hun niets ontziende urbanistische geweld - wie herinnert zich de oplopende polemiek nog van de Amelinckx appartementsblokken pal naast het beschermde Begijnhof in Leuven? - en architectuur bijna uitsluitend op die manier de pers haalde, is daar later bijna ongemerkt fundamenteel verandering in gekomen. In het opnieuw rijk geworden Europa trokken vooral de nieuwe publieke gebouwen de aandacht. Architectuur werd een hot item. Steden probeerden zichzelf mondiaal op de kaart te zetten door nieuwe dure architectuuriconen te bouwen, die de aandacht van de wereld naar zich toe trokken. De Franse president François Mitterrand zette Parijs en zichzelf op de kaart met grote architectuurprojecten, die hevige discussies bij het grote publiek teweeg brachten. Het was ooit anders geweest. Onder impuls van Minister van Cultuur Jack Lang betrad architectuur als het ware het klassieke artistieke domein via de voordeur. Vooral na het spectaculaire Guggenheimmuseum, dat enorme toeristenstromen naar het onbekende en wat vervuilde Bilbao aantrok, ontstond een wedloop naar allerlei opvallende architectuurprojecten, die met de hulp van de media en internet heel vlug gemeengoed zijn geworden. Zelfs in de economische crisis die we op vandaag meemaken, stellen we vast dat de Bilbao hype nog niet overal voorbij is. In onze huidige virtuele ontwerpwereld, waarin alles onderling verwisselbaar wordt en gemakkelijk te kopiëren valt, zoeken architecten met nieuwe moed naar originaliteit en culturele verankering. Ze denken die te vinden in wat In her work entitled Mijn leven is mooier dan literatuur. Een kleine filosofie van het schrijverschap (My life is more beautiful than literature. A small philosophy of writing), Dutch writer and poet Jannah Loontjens writes about the compulsion for originality. This is a contemporary phenomenon, because it has not always been like that. Everybody wants to be unique, original. This 5th edition of Alert searches for the building blocks that foster architecture with its own recognisability, but unfettered by a closed identity. In the unyielding globalisation process that unfolded in all fields notably after World War II, architecture began to speak a simple universal language. Step by step, locally inspired style features or specific design and construction methods were set aside to make way for what is popularly called modern architecture. The baby boom period saw predominantly drab, cheaplybuilt high-rise residential blocks grab attention for their all-pervading urbanistic sprawl remember the spiralling polemic when the Amelinckx apartment blocks were built right next to the protected Begijnhof in Leuven? at a time when this was almost the only reason why architecture made news. Later, however, this changed fundamentally, but almost unnoticed. With Europe once again prosperous, public buildings in particular began to attract attention. Architecture became a hot item. Cities endeavoured to put themselves on the global map by building expensive architectural icons that demanded the world s attention. French President François Mitterrand put Paris and himself on the map through major architectural projects that produced a fiery debate among the public at large. Things had once been different. Driven by culture minister Jack Lang, architecture moved into the classical artistic domain via the back door, so to speak. Especially after the spectacular Guggenheim Museum, which attracted hordes of tourists to the unknown and slightly scruffy city of Bilbao, a race began to undertake all kinds of high-profile architectural projects, which soon became commonplace through the vehicle of the media and the Internet. Even in the present economic crisis, there are still places where the Bilbao hype is not yet over. In our present virtual design world, where everything is interchangeable and easy to copy, architects have summoned up new courage in their quest for originality and cultural embedment. They believe they can find it in what still remains of our local cultural uniqueness, a term all too easily confused with identity. 8 9

ons rest aan lokale culturele eigenheid, een begrip dat te gemakkelijk wordt verward met identiteit. Zo zal het vogelnest (olympisch stadium) van de Olympische Spelen in Beijing mondiaal symbool blijven staan voor de onstuitbare internationale opkomst van China. Maar heeft dit te maken met de lokale culturele eigenheid of met de Chinese identiteit? Het was in elk geval een succesvolle marketingzet, die met de hulp van een geniaal internationaal architectenteam een mooie verpakking maakte voor het nieuwe China, dat moet symbool staan voor verandering en technische innovatie. Maar kan deze aanpak model staan voor onze dagelijkse veel bescheidenere opdrachten? Moet architectuur voor morgen zich niet eerder inschrijven in een perspectief van herkenbaarheid en bruikbaarheid voor lange duur en niet in een perspectief van een modegebonden creatieve eenmaligheid? Kunnen we ons als maatschappij veroorloven om de volgende generaties op te zadelen met een ongelimiteerde lijst van extravagante gebouwen en stedenbouwkundige proefprojecten, die we als monument moeten koesteren omwille van hun creatieve eenmaligheid?. Is het niet zo dat, als alles er een beetje gelijkaardig uitziet, wat afwijkt ineens aantrekkelijker en interessanter wordt? Maar waarin kan architectuur dan echt en zinvol afwijken? Wat zijn dan die bouwstenen waarnaar we op zoek zijn? We stellen vast en niet alleen in Vlaanderen dat de meest in het oog springende projecten heel dikwijls door buitenlanders worden ontworpen. Formuleren zij dan gevatter hun architecturaal concept, of begrijpen zij gewoon veel beter de lokale (of is het universele) vraag en context? Hebben buitenlanders een andere kijk op onze maatschappelijke en culturele omgeving, of hebben ze andere ontwerpinzichten of -methodes? Wat vinden ze zelf opvallend verschillend als zij hier komen ontwerpen en bouwen en welke gevolgen heeft dit voor hun architectuurontwerpen: zit het in de opbouw, in de stijl of in het functionele? Maakt een Nederlander altijd een herkenbare Hollandse architectuur, ook in het buitenland? Het is trouwens opvallend dat Nederlanders het in de samenwerking soms verrukt kunnen hebben over onze leuke Belgische identiteit, iets waarvan wij met zekerheid weten dat die niet bestaat. Het leek ons interessant om die vraag voor te leggen aan enkele buitenlandse architecten waarmee we de voorbije jaren hebben samengewerkt en die in ons bureau aan het werk zijn. De neerslag hiervan vind je verder in Alert (zie vanaf p31). Het liefst zouden we hier niet willen blijven stilstaan bij clichés in de aard van: hebben begrippen zoals Angelsaksisch, Scandinavisch, zuiders, mediterraans, Duits, Aziatisch in het architectuurgebeuren nog een betekenis of dienen ze alleen als bevestiging van uit het verleden gegroeide vooroordelen? Rem Koolhaas merkt terecht op dat in de voorbije eeuw nationale identiteit schijnbaar werd opgeofferd aan moderniteit. Wie in het buitenland aan het werk gaat, brengt zijn eigen cultuur, zijn opleiding, zijn attitudes en interesses willens nillens mee. De eigen roots, de lokale omgeving en omstandigheden waarin geboren en opgegroeid werd, spelen wellicht een zekere rol bij het proces van confrontatie en The Bird s Nest, the Olympic Stadium of the Beijing Olympics, will stand as a global symbol of China s unstoppable international emergence. But does it really have much to do with local cultural uniqueness or with the Chinese identity? It was undoubtedly a successful marketing ploy, one that with the aid of an ingenious international team of architects attractively packaged the new China, symbolising change and technological innovation. But can our far more modest everyday commissions be modelled along these lines? Shouldn t architecture for tomorrow reside in a perspective of recognisability and usability for a longer duration rather than a perspective of fashion-dictated creative individuality? As a society, can we allow ourselves to saddle coming generations with an endless list of extravagant buildings and urban test projects, things that we are expected to cherish as monuments for their creative individuality? Is it not true that when everything looks roughly the same, the thing that looks different suddenly becomes more attractive and more interesting? But in what respect can architecture really and meaningfully differ? What are the building blocks that we are looking for? We notice and not just in Flanders that the most eye-catching projects are very often designed by foreigners. Do they formulate their architectural concept more incisively, or do they simply have a far better understanding of the local (or perhaps universal) needs and contexts? Do foreigners view our social and cultural environment differently, or do they have different design ideas or methods? What do they personally consider remarkably different when they come here to design and build, and how does this affect their architectural designs? Is it rooted in composition, style or functionality? Does a Dutchman always produce architecture that is recognisably Dutch, even in another country? Incidentally, it is interesting to note that when you work with the Dutch they sometimes speak in glowing terms about our lovely Belgian identity, something that we Belgians know for sure does not exist. We thought it would be interesting to put this question to some foreign architects with whom we have worked in recent years and who are now working in our office. You can read the results further in this issue (pp. 31). We d prefer not to get bogged down in clichés like: do Anglo-Saxon, Scandinavian, Southern, Mediterranean, German, Asian and similar concepts still have any relevance to architectural practice, or are they merely confirmation of preconceptions that have grown over the years? As Rem Koolhaas rightly noted, national identity was apparently sacrificed to modernism in the last century. People who come to work in another country invariably bring their own culture, education, attitudes and interests with them. Their own roots, or the local surroundings and conditions of the place where they were born and raised, probably play a certain role in the process of confrontation and assimilation. But in the final analysis, is this also reflected in the architecture that they produce? We spoke with a number of own collaborators with international experience. We brought together colleagues who were born in Belgium but acquired a lot of experience abroad (Philippe assimilatie. Maar laat dit uiteindelijk ook sporen na in de gemaakte architectuur? We hadden een gesprek met een aantal eigen medewerkers met internationale ervaring. We plaatsten de collega s samen die in België geboren zijn maar veel ervaring opdeden in het buitenland (Philippe Brysse, Stijn Colpaert, Sven Van Loon) en we plaatsten een aantal buitenlandse collega s samen die nu in ons kantoor in Brussel werken (Simone Chilese, Ilaria Gagliardi, Vera Christine Gerlach, Bogdan Saileanu). Momenteel vinden we achttien nationaliteiten terug bij de ontwerpers in ons eigen bureau. Zij worden dagelijks geconfronteerd met onze manier van werken, met de specifieke behoeften van onze lokale cliënten en met de mogelijkheden van onze bouwwereld. Zij inspireren mee de discussies en hebben een belangrijke eigen inbreng in de projecten. Wij zijn benieuwd hoe zij omgaan met die klaarblijkelijke behoefte naar een local touch in de architectuur. Wat houdt die dan precies in en waar kunnen we die dan terugvinden in hun architectuurontwerpen? Deze directe confrontatie van culturen ook dit hebben we gelukkig te danken aan de globalisering houdt ons permanent een spiegel voor, waarin we verplicht worden naar onszelf te kijken. Wat voor ons vanzelfsprekend is, wordt onbevooroordeeld in vraag gesteld. Drang naar diversiteit en nieuwe evoluties zijn altijd aanwezig. Maar over eigenheid wordt eigenlijk niet zoveel expliciet nagedacht, er wordt eerder proefondervindelijk geëxperimenteerd. Eigenheid is immers niet altijd zomaar herkenbaar of definieerbaar. Opvallend is dat bij het multiculturele ontwerpen het onzichtbare soms onverwacht wordt zichtbaar gemaakt. Misschien gaat echte eigenheid wel over dit onzichtbare? Mondiaal worden we geconfronteerd met ingrijpende ecologische problemen die van alle vakgebieden een uitzonderlijke volgehouden gezamenlijke inspanning (zullen) vragen, ook van architecten. Veel aspecten van dit nieuwe verhaal zijn ons bekend. Eén van de opvallendste is het besef dat standaard bouwmodellen geen oplossing bieden aan lokaal zeer verschillende klimatologische omstandigheden. Het onderzoek naar de eeuwenlang traag geëvolueerde lokale bouwwijzen, gebruik makend van lokale materialen en verwijzend naar een eigen specifieke manier van leven, kan wezenlijk bijdragen tot een beter inzicht in de ware bouwstenen van een eigen, herkenbare architectuur, ontdaan van al het overbodige en voor iedereen bruikbaar voor een lange periode. Brysse, Stijn Colpaert, Sven Van Loon) and we grouped a number of foreign colleagues who are currently working in our office in Brussels (Simone Chilese, Ilaria Gagliardi, Vera Christine Gerlach, Bogdan Saileanu). Currently we have eighteen nationalities among the designers in our firm. Every day they are confronted with our way of working, with the specific needs of our local clients and with the possibilities of our construction world. They help inspire the discussions and make an important personal contribution to the projects. We are curious to learn what they think of this apparent need for a local touch in architecture. What does this mean exactly and where can we find it in their architectural designs? This direct confrontation of cultures something we can happily say we thank to globalisation permanently leads us to hold up a mirror to ourselves, obliging us to see who we are. What we consider to be obvious is questioned openmindedly. The craving for diversity and for new evolutions is ever-present. However, uniqueness does not actually receive very much explicit thought, as there is more likely to be experimentation by trial and error. After all, uniqueness is not always easily recognisable or definable. What is remarkable about multicultural designing is that it sometimes unexpectedly makes the invisible visible. Could it be that true uniqueness is all about this kind of invisibility? Worldwide we face far-reaching ecological problems that require an exceptional and sustained joint effort by all disciplines, including architects, now and in the years ahead. We are already familiar with many aspects of this new story. One of the most striking is the awareness that standard building models are not the answer for highly diverse local climatic conditions. Research into building methods that for centuries have evolved sluggishly, using local materials and predicated on our own particular way of living, may contribute fundamentally to a better insight into the real building blocks of distinctive, recognisable architecture, stripped of everything superfluous, yet usable by everybody for a long time. 10 11

12 13

Internationale ervaring binnen BURO II & ARCHI+I Sofie Vandelannoote International experience at BURO II & ARCHI+I Sofie Vandelannoote De centrale vraag die we een aantal collega s stelden, was de volgende: Vanuit je culturele achtergrond, wat zijn de dingen waarover je je nog steeds verwondert als je werkt aan projecten in België of in het buitenland en wat zijn de zaken die je gemakkelijk assimileert? Wat is typisch Italiaans, Belgisch, Engels, en kan je dit merken in de projecten waar je aan werkt? You were asking about cultural differences between people. Our generation is an Erasmusgeneration, we studied abroad and we are used to working with people of different cultures. It s normal for us. (Simone) The central question we asked a number of our colleagues was the following: Starting from your own cultural background, which things still amaze you when working on projects in Belgium or abroad and which things do you easily assimilate? What is typically Italian, Belgian, English, etc. and do you notice this in the projects on which you are working? You were asking about cultural differences between people. Our generation is an Erasmusgeneration, we studied abroad and we are used to working with people of different cultures. It s normal for us. (Simone) 1. Socio-culturele achtergrond Cultuurverschillen hebben een onmiddellijke impact op ontwerpen. Eerst en vooral gaat het om een begrijpen van hoe men leeft en hoe gebouwen kunnen ontworpen worden. The culture is different. The way that people use a building is different. I had to learn (about) the Belgian culture and to understand their need of privacy. That s maybe different in my culture. It s more about the social aspect, it s not a technical thing. We use the same material, due to the globalization we have more or less the same background. I come from a city where people really live on top of each other, no privacy, the street is being used as their own place. Here in Belgium it s completely different. They have their little garden, they really take care of the privacy, they will not sleep in a bedroom looking onto the streets. (Ilaria) We were working on the prison, nobody was aware of prison life before, it s about how they live together. It s the same. Being a foreigner, maybe we can bring something of our culture to propose a new way of using the building, to live, to use the architecture. (Ilaria) Een project begint met een bepaald programma. Wat vanzelfsprekend is in een land als België, stuit op verbazing bij andere culturen. Het gaat hierbij over het programma, maar ook over de manier waarop verschillende leeftijden al dan niet samenwonen. 1. Social-cultural background Cultural differences have an immediate impact on the design process. Firstly you need to understand how people live and how buildings can be designed. The culture is different. The way that people use a building is different. I had to learn (about) the Belgian culture and to understand their need of privacy. That s maybe different in my culture. It s more about the social aspect, it s not a technical thing. We use the same material, due to the globalization we have more or less the same background. I come from a city where people really live on top of each other, no privacy, the street is being used as their own place. Here in Belgium it s completely different. They have their little garden, they really take care of the privacy, they will not sleep in a bedroom looking onto the streets. (Ilaria) We were working on the prison, nobody was aware of prison life before, it s about how they live together. It s the same. Being a foreigner, maybe we can bring something of our culture to propose a new way of using the building, to live, to use the architecture. (Ilaria) A project starts with a certain programme. What may seem evident in a country like Belgium may elicit amazement in other cultures. This relates to the programme as well as to the way in which people of different ages may or may not live together. Europatoren Brussel: ontwerpend onderzoek Europa tower Brussels: research by design It s about the program. For example elderly care in Belgium and in Italy. In Belgium, they group the elderly in big buildings. In Italy, such a program would never work: the grandparents take a place in the family. You cannot It s about the program. For example elderly care in Belgium and in Italy. In Belgium, they group the elderly in big buildings. In Italy, such a program would never work: the grandparents take a place in the family. You cannot 14 15

think about this in Italy. Maybe it can work in the future in Italy, for example Triamant in Velm. (Simone) This is also what I see in apartment investment projects. Here elderly people often sell their house to go and live in an apartment. This is not so common in Germany. In Germany, you stay in your house, even when your house is becoming too big for two. As the extended family is often not living in the same city, the parent s house becomes a central place to meet up with the whole family of children and grandchildren. There are also memories connected to the house This is very strange in Belgium. Also the young people are buying a house very early, it creates another idea of living, it s less flexible. It s very different from Germany. Very early you decide already. Maybe it depends if you re from a bigger city, a small town or from the countryside - I don t know... (Vera Christine) België is een klein land, met relatief kleine architectenbureaus, en relatief kleine projecten. België heeft op vandaag geen echte traditie in collectieve organisatie van wonen. Working in bigger offices is different. There is this tendency to high rise in the residential sector: in Belgium people are so scared of the high rise. You can actually save a lot of nature. It s village thinking in Belgium. The church is the highest building in the village. (Bogdan) Als je die gebouwen van Bjarke Ingels bekijkt in Kopenhagen, weinig Belgen zouden daar willen wonen. In Denemarken hebben ze wel een traditie van wonen in bouwblokken. Wij hebben daar last mee, iets wat we geërfd hebben van de jaren 60. Het collectief organiseren heeft wel zijn voordelen, financieel maar ook ruimtelijk. Weinig niet-architecten hebben hier enig geloof in. (Sven) think about this in Italy. Maybe it can work in the future in Italy, for example Triamant in Velm. (Simone) This is also what I see in apartment investment projects. Here elderly people often sell their house to go and live in an apartment. This is not so common in Germany. In Germany, you stay in your house, even when your house is becoming too big for two. As the extended family is often not living in the same city, the parent s house becomes a central place to meet up with the whole family of children and grandchildren. There are also memories connected to the house This is very strange in Belgium. Also the young people are buying a house very early, it creates another idea of living, it s less flexible. It s very different from Germany. Very early you decide already. Maybe it depends if you re from a bigger city, a small town or from the countryside - I don t know... (Vera Christine) Belgium is a small country, with relatively small architectural offices and relatively small projects. Today Belgium does not really have a tradition in terms of the collective organisation of living. Working in bigger offices is different. There is this tendency to high rise in the residential sector: in Belgium people are so scared of the high rise. You can actually save a lot of nature. It s village thinking in Belgium. The church is the highest building in the village. (Bogdan) If you look at Bjarke Ingels buildings in Copenhagen not many Belgians would want to live there. In Denmark they have a tradition of living in apartment buildings. We have a problem with this, something we inherited from the Sixties. Collective organisation has certain advantages, both financial as well as spatial. Few non-architects have much belief in this though. (Sven) En dat individualisme heeft zijn gevolgen als het gaat over de betekenis van de Belgische identiteit waarbij wordt gealludeerd op het typisch Vlaamse verkavelingswonen ; en dat heeft op zijn beurt gevolgen voor de manier waarop we wonen: Cultuur en identiteit zijn in crisis in Europa. De enige opleving is wellicht in Azië, daar kan je nog spreken van identiteit en architectuur die samengaan. In België is nooit de vraag gesteld: wat wij bouwen en ontwerpen, is dit een representatie van onze identiteit en cultuur? België heeft altijd een interne crisis gehad, over wat België is als land; dat is voor mij het meest opvallend. ( ) In België is dat individualisme, het eigen huisje-tuintje heel belangrijk, in heel wat andere landen denkt men veel collectiever. (Stijn) Here I think people live less with their city. When I lived in Berlin, I lived with the city, and spent a lot of time in the city while taking part in the cultural life and the feeling of the urban space. You identify yourself with your city. Here people live more in their immediate surroundings; it s more like my own house and garden. Since I live in Belgium, whether it was in Antwerp or Brussels, I have noticed that very often people living here know less about the city they live in than we foreigners; in general they don t know so many places or cities around, they don t travel so much within Belgium, are less curious about new impressions... This is very strange - nobody from elsewhere could tell me more about Berlin than me while living there. (Vera Christine) Elk land is op zoek naar zijn eigen identiteit, vanuit zijn eigen culturele achtergrond: Wij hebben gewerkt in China aan het congrescentrum in Ghuangzou. Het antwoord van de gouverneur was: jullie hebben een goed Chinees project gemaakt. We zijn met onze westerse methodes op zoek gegaan naar ingrediënten die voor ons heel Chinees waren -maar achteraf gezien grote clichés waren- en dat hebben we verwerkt en nadien verkocht als een Chinees project. Dat is nog aangedikt met de legende van de 5 geiten; maar wij hebben onze eigen methodiek gevolgd en hun inspiratiebronnen. Ook op het WAF (World Architecture Festival) werden we daarvoor gelauwerd, voor een houding van zich niet-koloniaal gedragen. (Herman) Wat mij wel verwonderde in Abu Dabi en Dubai: voor elk project wordt er vertrokken van een culturele basis: parameters als een bepaalde dichtheid waar je mee bouwt, de typische windtorens. Van daaruit start je en dan geef je er een eigen invulling aan. De link naar het traditionele zit erin. Soms is dat vormelijk, soms ook niet. Daar zag ik een fierheid naar de eigen traditie, wat je hier in België veelal totaal niet voelt. Het gekende gebrek aan chauvinisme of gebrek aan fierheid? (Sven) And this individualism has its consequences when you think about the meaning of the Belgian identity, or the typical Flemish allotment living or verkavelingswonen, which in turn has consequences for the way in which we live: Culture and identity are experiencing a crisis in Europe. The only revival is probably taking place in Asia, where identity and architecture are still associated with each other. In Belgium nobody ever asked themselves: does what we design and build represent our identity and culture? Belgium has always experienced an internal crisis, about what Belgium is as a country; that is what I noticed the most (...). In Belgium the individualism, the home ownership with your own house and garden, is very important. In other countries living is still a more collective experience. (Stijn) Here I think people live less with their city. When I lived in Berlin, I lived with the city, and spent a lot of time in the city while taking part in the cultural life and the feeling of the urban space. You identify yourself with your city. Here people live more in their immediate surroundings; it s more like my own house and garden. Since I live in Belgium, whether it was in Antwerp or Brussels, I have noticed that very often people living here know less about the city they live in than we foreigners; in general they don t know so many places or cities around, they don t travel so much within Belgium, are less curious about new impressions... This is very strange - nobody from elsewhere could tell me more about Berlin than me while living there. (Vera Christine) Every country is searching for its own identity, starting from its own cultural background: We worked on the convention centre in Guangzhou in China. The governor s answer was: we made a good Chinese project. We used our Western methods to search for ingredients that were very Chinese. But in hindsight we realised that they were big clichés. We processed them and sold it as a Chinese project. We added the legend of the five goats... but we used our method and our sources of inspiration. We received praise for this at the WAF, for our non-colonial behaviour. (Herman) What did surprise me in Abu Dhabi and Dubai: you start from a cultural basis for every project: parameters such as the building density, the typical wind turbines... You start from this and then you make your own interpretation. The link to tradition is always palpable. Sometimes this may relate to form, other times this may not be the case. I noticed that they were proud about their own tradition there, something which is not at all evident in Belgium. The well-known lack of chauvinism or a lack of pride? (Sven) < Woonzorgcampus Triamant Velm Care and residential campus Triamant Velm 16 17

2. Overlegcultuur (reflecting culture, culture of reflexion) 2. Reflecting culture (reflecting culture, culture of reflexion) Die nuchterheid en dat haast neutrale karakter is één van onze troeven. Bescheidenheid kan een gave zijn. This rational and almost neutral nature is one of our assets. Modesty can be a trump. Mijn Belg-zijn is een kwaliteit omdat België redelijk onbekend is, zonder vooroordelen, we zijn neutraal én we zijn goed ter taal. Bij Foster werd ik op zeer moeilijke klanten gezet. Er was een project in Chelsey, een woning in het centrum van Londen van 60.000 per m². Deels door mijn Belg-zijn, en een onderhandelende en luisterende houding hebben we de bouwaanvraag goedgekeurd gekregen. Wij proberen iedereen happy te krijgen. (Philippe) Being Belgian is a quality because Belgium is relatively unknown, without prejudice, we are neutral and we speak various languages. At Foster they put me on some very complex cases. There was a project in Chelsea, for a private dwelling in the centre of London which cost 60,000 per sq.m. The building permit was approved, partly because of my Belgian approach and listening attitude. We try to make everyone happy. (Philippe) Baiyun International Convention Centre Guangzhou China Philippe Van Gelooven Dit gebrek aan chauvinisme heeft ook zijn voordelen. En er zijn nog een aantal kenmerken die de Belgen en de Belgische architectuur typeren. Die typische Belgische bescheidenheid. Op een bepaald moment waren we (in China) met 30 man waarvan 3 of 4 PR-mensen. Dat kan je je niet voorstellen in België dat een tiende van de werkmensen PR is. Dat zit niet in ons. Het gaat hier om het intellectuele, het ingetogene, het minimale, het ploeteren in de klei. Waarom zijn we goed in veldrijden? Omdat we graag afzien. (Philippe) Ik heb in drie landen gewerkt, onder meer in Engeland, en als architect mag je niet vergeten: je hebt een dienende functie en je doet uiteindelijk wat de klant wil. Wij passen ons aan. Als simpele Vlaming zeggen we niet: we gaan met bakstenen bouwen in China of in Londen. We moeten begrijpen wat ze willen en we passen ons aan. ( ) Dan kom ik in China, dat is het volledige tegengestelde. De ratio wordt aanzien als iets negatiefs. Het rationeel denken is een westerse manier van denken en iets fouts. Als je daar op een rationele, gestructureerde manier gaat uitleggen hoe we een project gaan doen, begrijpt men dat niet. Daar moet je een foto tonen van een kei in het water omdat die kei afgesleten is door een rivier en dat begrijpen ze. (Philippe) Wij zijn als Vlaming zeer nuchter en rationeel en dat zie je ook in onze architectuur. (Philippe) This lack of chauvinism also has its advantages. And Belgians and Belgian architecture have several other typical features. The typical Belgian modesty. Once (in China) there were 30 of us, including 3 or 4 PR people. You cannot imagine this situation in Belgium, where one tenth of your workforce is made up of PR people. It s just not us. Here the intellectual and minimalist aspect, modesty, digging around in the clay is more important. Why are we good at cyclo-cross? Because we enjoy suffering. (Philippe) I worked in three different countries, among others in the UK. As an architect you can never forget that your mission is to serve and in the end you do what the client wants. We adapt. As Flemings we do not say: let s build a brick structure in China or London. We have to understand what they want and then we adapt. ( ) Then I find myself in China, where the situation is completely the opposite. Reason is considered to be something negative there. Rational thinking is perceived as a Western way of thinking, as wrong. When you explain in a rational, structured way how you intend to tackle a project, then they don t understand it. You need to show them a photo of a stone in water because the stone has been whittled down by the river; this they understand. (Philippe) We Flemings are very rational and very staid, and this is also visible in our architecture. (Philippe) Veel heeft te maken met een methodiek die opengetrokken wordt naar klanten en naar gebruikers: hoe zullen we keuzes maken? Daar is iets meer tijd voor nodig, maar het resultaat is ook meer gedragen. Er is een grote zorg voor de cliënt. Een zorgcentrum wordt niet alleen ontworpen voor de administratieve directeur, maar ook voor de zusters, voor de dokters die er werken, de bewoners, Keuzes worden niet hiërarchisch gemaakt, maar worden in overleg op een democratische manier beslist. Er is een aversie van hiërarchie en macht in België, in team werken lukt moeilijk omdat we allemaal hetzelfde zijn. We democratiseren onbewust -wat een gigantische gave is in een wereld die steeds verandert.( ) We kregen in het buitenland altijd complimenten dat Belgen zeer modererend werken en groepen met elkaar deden samensmelten. Dat komt wellicht omdat we als land zo klein zijn. (Sven) Als je met veel nationaliteiten samenzit, wordt er overgeschakeld op het Engels van zodra één iemand niet Nederlandstalig is. Ook al ben je er niet tegen aan het praten, toch doe je dat zodat die persoon zich niet geïsoleerd voelt. Vlamingen schakelen onmiddellijk over op de taal van de groep, we cijferen ons snel weg. (Philippe) Qua bescheidenheid wil ik toch even nuanceren. Hoe meer naar het noorden, hoe minder er wordt gesproken. Op vergaderingen wordt er heel weinig gezegd. Vergaderingen zijn zeer kort, to the point. De traditie van wedstrijden is er heel belangrijk. Wedstrijden zijn heel vaak anoniem. En waarom? Ze gaan niet de sterke man vooraan zetten. Een keuze gebeurt puur op inhoud, het is allemaal heel strikt geregeld, met weinig tekst, alles is bepaald. De juryrapporten kan je allemaal downloaden. Maar van zodra een Fin gewonnen heeft in een internationale wedstrijd is het voorpaginanieuws. (Stijn) Het bemiddelen is een kwaliteit maar wordt ook als probleem ervaren: het is meteen ook één van de redenen waardoor alles zo grijs is. Bovendien heeft het zijn gevolgen op teamwerking: In België zitten zoveel mensen rond de tafel en dat is (zogezegd) een team. Teamwerking is iets anders, daar moet echt aan gewerkt worden en er moet iets constructiefs uitkomen. We nemen geen beslissingen en er worden geen beslissingen genomen. Niemand hier zegt: daar gaan we voor. Op een bepaald moment, om vooruit te A lot is due to a method which is extended to encompass both clients and users: how will we go about making choices? You may need more time for this but in the end the result has a broader support. A lot of attention is paid to the client. A care centre is not only designed for the director, but also for the nurses, the doctors that work there, the residents... Choices are not made hierarchically but in consultation. Decisions are democratic. There is an aversion to power and hierarchy in Belgium. Working in a team is difficult because we are all the same. Subconsciously we tend to democratise, which is a great gift in a continuously changing world. ( ) In other countries we also were complimented on our moderating skills and the fact that we are able to merge groups. Probably because we are such a small country. (Sven) When working with many different nationalities you will find that people switch to English if there is someone who does not speak Dutch. Even though you are not specifically talking to this person, you do it to make sure that this person does not feel isolated. Flemings immediately switch to the group s language; we tend to easily overlook ourselves. (Philippe) I would like to qualify the idea of modesty. The more you move northwards, the less is said. Very little is said during meetings. Meetings are very brief, to the point. The competition tradition is very important there. Competitions are often anonymous. Why? Because they do not push forward the strong candidate. Choices are made based solely on content. Everything is very strictly regulated, with very little text. Everything has been set out. You can download all the jury reports. But as soon as a Fin has won an international competition, it s front page news. (Stijn) Negotiating can be a quality but it is also perceived as a problem. It is one of the reasons why everything is so grey. Moreover it also has an impact on teamwork: In Belgium there are so many people around the table and this is then considered to be a team. Teamwork is something else, you really need to work on this and the result needs to be something constructive. We do not make any decisions and no decisions are made. Nobody says: let s do this. Ultimately, because you need to move forward, decisions need to be made. And they are very 18 19

geraken, moeten er beslissingen genomen worden. En dat kunnen ze in Engeland zeer goed. Werken in team is daar een attitude. Er is wel structuur, hiërarchie nodig bij een bepaalde grootte van bureau. En dat is opvallend dat daar bij BURO II & ARCHI+I moet aan gewerkt worden. (Philippe) Je zit wat geremd want je moet rekening houden met die en die en je moet jezelf bewijzen. Dat is ook meegegeven vanuit je opleiding. (Sven) Als tijd een issue is, kan een militair regime zeer productief werken. Zo werden we bv. geselecteerd voor een wedstrijd voor een sales centrum in Abu Dabi en hadden we 5 dagen om die wedstrijd in te dienen. We zijn met 7 buitenlanders op dat project gezet. Er werd gewerkt met 3 teams van 2 personen; elk team kreeg 1 dag om een eigen concept uit te werken. Er werd een korte presentatie gehouden en dan werd door de baas beslist met welk concept uiteindelijk wordt verder gewerkt. Dan wordt er van iedereen verwacht met volle motivatie het geselecteerde project verder uit te werken, als één team. Dat is even aanpassen maar uiteindelijk wel zeer duidelijk en constructief. (Sven) good at this in the UK. Working in a team is an attitude there. (Philippe) Sometimes it feels like a constraint because you need to take this or that person into account and you have to prove yourself. This is also something you learned during your training. (Sven) You need a certain structure, a hierarchy when your firm is a certain size. And it is quite noticeable that this is not really the case at BURO II & ARCHI+I. (Philippe) If time is an issue, then a military regimen can be very productive. We were selected for a competition for a sales centre in Abu Dhabi and had five days to submit our proposal. A group of seven foreigners were assigned the project. We worked in three teams of two people each; each team had one day to develop its own concept. A brief presentation was organised and then the boss decided which concept would be developed for the proposal. All the team members are then expected to fully dedicate themselves to the development of this project. It requires some adjustment but ultimately this process is very clear and constructive. (Sven) Europatoren Brussel: ontwerpend onderzoek Europatoren Brussel: research by design 20 21

3. Methodiek en ontwerpaanpak Die methodiek is op een interdisciplinaire manier georganiseerd: In de Belgische context is dat anders, het moet gerealiseerd worden, de centen liggen daar. Je doet mee aan een wedstrijd, bv. het museum in Tervuren. Het gaat om de methodiek, de workshops die je hebt gebruikt om tot dat resultaat te komen. Van zodra het conceptvoorstel kwam, werden er in een grotere groep andere vakgebieden bij betrokken. Veel positieve, negatieve reacties, aanvullingen, werden verzameld en verwerkt en opnieuw voorgelegd. Daar is het aspect tijd belangrijk. Dit project is voor mij naar werking toe één van de belangrijkste projecten geweest in het bureau. (Herman) Dat is wel belangrijk, dat er iemand voelbaar aanwezig is die dat proces overkoepelt, een methodiek van ontwerpen over het ganse bureau is belangrijk. (Sven) Een samenwerking in een internationale context gaat vaak over een uitwisseling van kennis en methodiek. Er is een inbreng van tijd en cultuur waarin hier lokaal geïnvesteerd werd, om daar ter plaatse te vertalen. In het kader van de globalisering en digitalisering van de samenleving is er op vlak van methodiek veel veranderd. Men googlet op het internet en vertrekt vanuit voorbeelden. De copy-paste methodiek is nu blijkbaar enorm in. De eigenheid dreigt wat verloren te gaan door de globalisering. Al vind ik dat dat zeker niet altijd negatief moet zijn, alles hangt af van de fase waarin en de manier waarop je het doet. Het kan bijvoorbeeld zeer nuttig zijn om een aantal referenties aan te reiken, al is het maar om de klant de potenties uit te leggen. (Sven) 3. Method and design approach This method is organised in an interdisciplinary manner. Things are different in the Belgian context. It has to be realised, the funding is available. You participate in a competition, e.g. the museum in Tervuren. It s all about the method, the workshops you used to achieve a given result. As soon as the concept proposal was ready other disciplines were involved in a wider group. A lot of positive, negative responses, additions... were gathered, processed and re-submitted. The aspect of time is very important in this framework. In organisational terms this project was one of the most important ones we worked on. (Herman) This is important because then you feel that there is someone overseeing the process. A design method which is applied throughout the firm is important. (Sven) Often a collaboration in an international context involves an exchange in terms of knowledge and methods. You contribute the locally invested time and culture to transpose it there. In the framework of globalisation and the digitisation of our society a lot has changed in terms of method. People simply Google something and start from examples. The copy-paste method seems to very popular lately. Globalisation seems to affect individuality. Although I don t always think that this should be perceived as negative, everything still depends on the phase and the manner in which you do it. For example, it may be useful to supply a number of references if only to explain the potential of something to the client. (Sven) Ecologische wijk Groenweg Neder-over-Heembeek Ecological neighbourhood Chemin Vert Neder-over-Heembeek 22 23

4. Een bepalende context Er is een inbreng op individueel niveau vanuit de eigen socioculturele achtergrond: The Europatower went through serveral designs. The tower changed in function of who was designing it. In the beginning it was Gorik, maybe that was the most Belgian design. ( ) His design was lower and fatter. The program and the problem also changed. The footprint shrinked, my footprint had to be smaller and the building taller, my approach was more Dutch, more integrational. Mathias went more like Foster / Rogers with the building in three parts. And now again the program has changed, again the design will follow. (Bogdan) Being such a big building, we always received a lot of input from different people. From people who were really working on it, Mathias, I-Chen, but also for example Van Santen for the façades or engineers. There were constraints, we have to deal with all those people who are working on it. In this project, we received so much input from everywhere that I cannot say that a single architect could bring a personal fingerprint to it. Dealing with all those people brings an evolution. On top of that, the client also plays a role. (Simone) 4. A defining context At the same time there is also an individual contribution, based on one s own social-cultural background: The Europatower went through serveral designs. The tower changed in function of who was designing it. In the beginning it was Gorik, maybe that was the most Belgian design. ( ) His design was lower and fatter. The program and the problem also changed. The footprint shrinked, my footprint had to be smaller and the building taller, my approach was more Dutch, more integrational. Mathias went more like Foster / Rogers with the building in three parts. And now again the program has changed, again the design will follow. (Bogdan) Being such a big building, we always received a lot of input from different people. From people who were really working on it, Mathias, I-Chen, but also for example Van Santen for the façades or engineers. There were constraints, we have to deal with all those people who are working on it. In this project, we received so much input from everywhere that I cannot say that a single architect could bring a personal fingerprint to it. Dealing with all those people brings an evolution. On top of that, the client also plays a role. (Simone) Here, architecture is still much linked to politics and this is the bigger problem. I think that as soon as foreign architects would have the possibility to build a building that is a bit different then also the Belgian architects would dare more and the architectural variety would grow. (Vera Christine) In België is het socio-economische klimaat erg bepalend: In België moet je niet afkomen met complexe vormen want arbeid is duur. (Philippe) In landen als China kan dit bijvoorbeeld wel, want er is voldoende goedkope arbeid beschikbaar. Het socio-economische aspect is een niet te onderschatten element, je moet zeer pragmatisch zijn, altijd de kosten-baten afwegen. En dat heeft een heel grote invloed op je werk want er is in België weinig ruimte om te experimenteren. (Philippe) Here, architecture is still much linked to politics and this is the bigger problem. I think that as soon as foreign architects would have the possibility to build a building that is a bit different then also the Belgian architects would dare more and the architectural variety would grow. (Vera Christine) In Belgium the social-economic climate is a determining factor: In Belgium don t even think about suggesting complex shapes because labour is expensive. (Philippe) In countries such as China for example you have fewer problems as cheap labour is widely and sufficiently available. The socio-economic aspect cannot be underestimated, you have to be very pragmatic, always the costs and the benefits. And this has a huge impact on your work because the margin for experimentation is very small in Belgium. (Philippe) Bovendien schept de Belgische context een aantal randvoorwaarden waar niet aan kan voorbijgegaan worden. Moreover the Belgian context creates a number of preconditions which you cannot simply ignore. Baiyun International Convention Centre Guangzhou China Philippe Van Gelooven In the first steps we try to take the lead. You can come with a design solution that can be effective in an elegant way. But then we always hit a certain wall: a regulation wall, decision maker wall, administations wall. In the end (from my experience of these three years in the design cell) we are caught somehow your ideas are being given a Belgian shape as the way of doing it. That for me, it s something domestic, tamed, it s not something experimental, it s not bringing something new. It s just to comply, to please books and regulations, green bibles, institutions and clients. There s a lack of global vision, overview and the power to achieve it. Everywhere else the trend is to fight for novelty (experimental) and identity to be in the spotlight while here the identity is not to get noticed. (Bogdan) You have Rem Koolhaas who says: fuck context, let s do something new. Bigness is no longer part of any urban tissue. (Bogdan) There s a difficult relationship with the administrations in Brussels. The authorities can really change your projects. In France, it is impossible. You are following the rules, there is no way that in the end they will refuse your building. (Simone) Het resultaat van dit gebrek aan experimenteerruimte is vaak een compromis en een gebrek aan durf in architectuur. In the end you have to comply because you give up. For example Europatower: so many people are involved, everyone can say something and make their own interpretation. (Bogdan) In the first steps we try to take the lead. You can come with a design solution that can be effective in an elegant way. But then we always hit a certain wall: a regulation wall, decision maker wall, administations wall. In the end (from my experience of these three years in the design cell) we are caught somehow your ideas are being given a Belgian shape as the way of doing it. That for me, it s something domestic, tamed, it s not something experimental, it s not bringing something new. It s just to comply, to please books and regulations, green bibles, institutions and clients. There s a lack of global vision, overview and the power to achieve it. Everywhere else the trend is to fight for novelty (experimental) and identity to be in the spotlight while here the identity is not to get noticed. (Bogdan) You have Rem Koolhaas who says: fuck context, let s do something new. Bigness is no longer part of any urban tissue. (Bogdan) There s a difficult relationship with the administrations in Brussels. The authorities can really change your projects. In France, it is impossible. You are following the rules, there is no way that in the end they will refuse your building. (Simone) The result of this lack of a margin for experimentation is often a compromise and a lack of audacity in architecture. In the end you have to comply because you give up. For example Europatower: so many people are involved, everyone can say something and make their own interpretation. (Bogdan) 24 25

5. Materiaalgebruik en materiaalbepaling Materiaalgebruik blijkt vaak lokaal geïnspireerd. En niet alleen omwille van het materiaal zelf, maar ook omwille van de technologie en de knowhow om te werken met een specifiek materiaal. Maar ook het klimaat is bepalend: When I was at university it seemed the biggest problem was keeping the sun out of the building here it s the other way around. Everything is relative. (Ilaria) In Belgium and France they use a lot of concrete, they have the knowledge. If you think about the project in Belgium or France, you have to think differently because of the knowledge of the material. The people who are building it, are more used to working with concrete. So from country to country, it s different. (Ilaria) For sure, you have to use the material of the country. Although concrete is not a local material, it s also about the technology, the fabrication process. For example, the Zaha Hadid Museum in Rome is not well done. She designed it in concrete but nobody can work with concrete in Italy. They export star, iconic architecture, but then you have to think about the knowledge of the material. (Ilaria) It s like Mario Botta: he is really using the local material like using the bricks. In Italy it s plaster. In the north you use a lot of bricks, you have knowledge of the use of this local technology. (Simone) Zo heeft Finland ervoor gekozen na hun toetreding tot de Europese Unie om een lokaal materiaal - hout - te kiezen en daar consequent mee naar buiten te komen. Globaal gezien is het ook een ecologisch materiaal en we gaan ons daarin specialiseren. Ook voor de lokale industrie is dit heel belangrijk. Er zijn intussen ook veel voorbeelden gerealiseerd, kijk maar naar de Finse deelname aan de laatste Biënnale van Venetië. Die identiteit is daar zo belangrijk dat de industrie, de academische wereld en de bouwwereld dit gezamenlijk promoten. (Stijn) Ook in een geglobaliseerde wereld met een geglobaliseerde architectuur blijven die verschillen in materialen en materiaalgebruik duidelijk. Ook al ziet de architectuur van Baumslager & Eberle er ogenschijnlijk niet Zwitsers uit, je haalt het er wel uit door de manier waarop ze de zaken verwerken, in dit geval de Zwitserse traditie op vlak van houtverwerking. We come from everywhere but sometimes a local architect can do better because he knows the place, the technology. We can be the fresh wind; we can bring some ideas. (Ilaria) 5. Using and choosing materials Often the materials used are locally inspired. Not only because of the material per se, but also because of the available technology and the know-how in terms of working with a specific material. But the climate is also a defining factor: When I was at university it seemed the biggest problem was keeping the sun out of the building here it s the other way around. Everything is relative. (Ilaria) In Belgium and France they use a lot of concrete, they have the knowledge. If you think about the project in Belgium or France, you have to think differently because of the knowledge of the material. The people who are building it, are more used to working with concrete. So from country to country, it s different. (Ilaria) For sure, you have to use the material of the country. Although concrete is not a local material, it s also about the technology, the fabrication process. For example, the Zaha Hadid Museum in Rome is not well done. She designed it in concrete but nobody can work with concrete in Italy. They export star, iconic architecture, but then you have to think about the knowledge of the material. (Ilaria) It s like Mario Botta: he is really using the local material like using the bricks. In Italy it s plaster. In the north you use a lot of bricks, you have knowledge of the use of this local technology. (Simone) Finland for example has chosen, after joining the European Union, to use a local material (wood) and to consistently specialise itself in this material. Generally speaking it is an ecological material and we will specialise in it. This is also very important for the local industry. Meanwhile several examples have already been built. Just think of the Finnish pavilion at the most recent Biennale di Venezia. This identity is so important there that the industry, the academic world and the building industry are jointly promoting this. (Stijn) In a globalised world with a globalised architecture these differences in terms of materials and material use also are obvious. Even though the architecture of Baumslager & Eberle at first glance may not seem Swiss, you will soon realise that it is because of the way they process things, in this case the Swiss woodworking tradition. We come from everywhere but sometimes a local architect can do better because he knows the place, the technology. We can be the fresh wind; we can bring some ideas. (Ilaria) Woonzorgcampus Triamant Velm Care and residential campus Triamant Velm 26 27

Om te besluiten met een citaat van Wim Wenders (Notes to the film Aufzeichnungen zu Kleidern und Städten (1989) of Wim Wenders): We would like to conclude with a quote by Wim Wender (Notes to the film Aufzeichnungen zu Kleidern und Städten (1989) of Wim Wenders): We live in the cities, the cities live in us We move from one city to another, from one country to another, We change the language, We change habits, We change opinions, We change clothes, We change ourselves. ( ) 28 29

Interdisciplinaire culturele platforms Sofie Vandelannoote Interdisciplinary cultural platforms Sofie Vandelannoote Van links naar rechts / From the left to the right: Kestutis Pempe, Wessel de Jonge, Hendrik Vermoortel, Sofie Vandelannoote, Marc Santens, Herman Jult, András Palffy, Rob Docter, Ton Venhoeven Op 26 april hielden we een rondetafel met enkele van onze internationale partners 1 : Wessel de Jonge (WD), Pempé Kestutis (PK), András Palffy (AP), Ton Venhoeven (TV) en Hendrik Vermoortel (HV). Rob Docter (RD) was onze moderator onder de begeleiding van Herman Jult (HJ) en Marc Santens (MS). De volledige neerslag van dit debat kan je lezen op www.b2ai.com. We have to allow time for debate, for raising questions. Then nationality doesn t count. (WD) Maatschappelijke en culturele complexiteit maken samenwerking noodzakelijk. Interdisciplinariteit is de basis voor het optimaliseren van kennis en het verhogen van de kwaliteit van een project. Interculturaliteit en interdisciplinariteit hebben een toegevoegde waarde. Bureaus zouden moeten investeren in interculturele en interdisciplinaire teams en tijd maken voor reflectie en een kritisch debat, in samenwerking met de klant, en als deel van het ontwerpproces. Architecture is the mirror of the mentality of the time. The architect has a new role, in a world where everything is connected, the architect must act a moderator. In a world of globalization we are helping each other, locally based, which leads to a project that is a new sign. (HV) We were working with an Austrian architect, Hohensinn, who is specialized in the technology and knowledge of a prison. How do people live in a prison? We needed this specialty and couldn t organize it unless in an interdisciplinary way. It s our way of working, bringing together all kind of specialties to be able to elaborate a good project. The result would be different if we didn t have this international scope. (HV) There are so many influences, everything goes around the world. Especially in a time where sustainability is important, there s a lot to learn from different cultures. Typology is very important. Each moment is a step in this creation. You can bring together a father typology with a mother typology and see what comes from it. (TV) De wereld is ons blikveld, de cultuur en geschiedenis onze wortels. On April 26th, we had a roundtable with some of our international partners: Wessel de Jonge (WD), Pempé Kestutis (PK), András Palffy (AP), Ton Venhoeven (TV) and Hendrik Vermoortel (HV). Rob Docter (RD) was our moderator under the supervision of Herman Jult (HJ) and Marc Santens (MS). You can read the full version of this debate on www.b2ai.com. We have to allow time for debate, for raising questions. Then nationality doesn t count. (WD) Social and cultural complexity make cooperation necessary. Interdisciplinarity is a basis to optimize knowledge and enhance a productive an valuable project. Interculturality and interdisciplinarity have an added value. Offices should invest in intercultural and interdisciplinary teams and allow for a critical debate and reflection (also engaging the client) as part of the design process as a strategy. Architecture is the mirror of the mentality of the time. The architect has a new role, in a world where everything is connected, the architect is a moderator. In a world of globalization we are helping each other, locally based, which leads to a project that is a new sign. (HV) We were working with an Austrian architect, Hohensinn, who is specialized in the technology and knowledge of a prison. How do people live in a prison? We needed this specialty and couldn t organize it unless in an interdisciplinary way. It s our way of working, bringing together all kind of specialties to be able to elaborate a good project. The result would be different if we didn t have this international scope. (HV) There are so many influences, everything goes around the world. Especially in a time where sustainability is important, there s a lot to learn from different cultures. Typology is very important. Each moment is a step in this creation. You can bring together a father typology with a mother typology and see what comes from it. (TV) The world is our scope, our field of vision; culture and history our roots. 1 Deelnemers / Participants: - Wessel de Jonge, Wessel de Jonge Architecten bna bv, Rotterdam, the Netherlands www.wesseldejonge.nl - Pempé Kestutis, Viliaus Architekturos Studija, Vilnius, Lithuania www.vas.lt - András Pálffy, Jabornegg & Palffy Architecten Vienna, Austria www.jabornegg-palffy.at - Ton Venhoeven, VenhoevenCS architecture+urbanism Amsterdam, the Netherlands www.venhoevencs.nl - Hendrik Vermoortel, BURO II & ARCHI+I, Belgium www.b2ai.com - Rob Docter (moderator) www.robdocter.nl 30 31

Our culture in Lithuania is a very old one. Vilnius is one of the oldest towns in Europe. We are EU-member for 9 years now, and it brings a big change. The biggest change is the change in the mind. Private businesses have started, students go to foreign countries, ( ) All the Baltic states have a rich cultural heritage. We build on that heritage and we create a new architectural paradigm: architects are checking the level of architecture all over the world. Creating national identity is not easy, it comes from your own knowledge of the country, from your own relationship with interdisciplinarity and then you get a new result it s constantly happening. (KP) In India it s quite different. On the one hand, you have the old British bureaucracy and at the other hand you have incredible skilled people. Every project is a new adventure. It s creating something new, exchanging culture, money, trade, it s not just about putting the different technologies together. We are in a period where the connectivity to each other is very high and this creates interesting challenges. (TV) It s absolutely necessary to work with the client within the local context. But I m hesitatant when it comes to dealing with identity when working in another cultural entity, coming from abroad it s very difficult to grasp that identity. It takes quite a while before you get: what s going on? How is this working? (WD) Deskundigheid is een veelvoud aan disciplines in een innovatief verband samenbrengen. Opleiding is een instrument om zowel interculturaliteit als interdisciplinariteit te verhogen. Today it s normal to work on competitions in a European context. For me, it s very important to move the students and to organize exchange. It enhances autoresponsibility and a future mobility. This kind of programs are supported by the EU and the industry. It happens, I was never following a strategy on this topic, but I don t believe in coincidences. (AP) Alles moet opnieuw in vraag worden gesteld. De verschillende disciplines en principes worden samengebracht, bijvoorbeeld in een projectdefinitie. Interculturaliteit gaat over de mogelijkheid om de vraag te herformuleren. Your built product is the result of intercultural exchange. There is so much knowledge to be developed. You just try to bring in elements from different sides. Maybe even in a pragmatic way, because you have to convince the jury. Identity is a temporary situation. When I come back from abroad, I suddenly understand some aspects of my own culture. (TV) It s not always in the big things. Some things are invisible for us. There are always questions the other people are asking, questions we wouldn t be asking from our own cultural background. It s these questions and the answers that are interesting. (HJ) Our culture in Lithuania is a very old one. Vilnius is one of the oldest towns in Europe. We are EU-member for 9 years now, and it brings a big change. The biggest change is the change in the mind. Private businesses have started, students go to foreign countries, ( ) All the Baltic states have a rich cultural heritage. We build on that heritage and we create a new architectural paradigm: architects are checking the level of architecture all over the world. Creating national identity is not easy, it comes from your own knowledge of the country, from your own relationship with interdisciplinarity and then you get a new result it s constantly happening. (KP) In India it s quite different. On the one hand, you have the old British bureaucracy and at the other hand you have incredible skilled people. Every project is a new adventure. It s creating something new, exchanging culture, money, trade, it s not just about putting the different technologies together. We are in a period where the connectivity to each other is very high and this creates interesting challenges. (TV) It s absolutely necessary to work with the client within the local context. But I m hesitant when it comes to dealing with identity when working in another cultural entity, coming from abroad it s very difficult to grasp that identity. It takes quite a while before you get: what s going on? How is this working? (WD) Expertise is bringing together a multitude of disciplines in an innovative context. Education is an instrument to enhance interculturality and interdisciplinarity. Today it s normal to work on competitions in a European context. For me, it s very important to move the students and to organize exchange. It enhances autoresponsibility and a future mobility. This kind of programs are supported by the EU and the industry. It happens, I was never following a strategy on this topic, but I don t believe in coincidences. (AP) Everything must be questioned over again. The different disciplines and principles are brought together, for example in a project definition. Interculturality is about the ability to rephrase the question. Your built product is the result of intercultural exchange. There is so much knowledge to be developed. You just try to bring in elements from different sides. Maybe even in a pragmatic way, because you have to convince the jury. Identity is a temporary situation. When I come back from abroad, I suddenly understand some aspects of my own culture. (TV) It s not always in the big things. Some things are invisible for us. There are always questions the other people are asking, questions we wouldn t be asking from our own cultural background. It s these questions and the answers that are interesting. (HJ) 32 33

Jaborneg & Palffy: 1992-1995, Generali Foundation, Vienna Werner Kaligofsky BURO II & ARCHI+I: 2007, Dambja centres Riga, Latvia BURO II in collaboration with VAS 34 35

Interdisciplinarity gives answers for a problem, interculturality is about the ability to rephrase the question. (MS) Nowadays, we have an explosion of modernism 2. It s not postmodernism, it s modernism. It s like an automatic pilot. Posing the right questions, makes it possible to enlighten more aspects. (WD) Investeerders, promotoren, overheden en regelgevers moeten zich engageren in het proces in plaats van zich te distantiëren. Er is een verschil als het gaat over de samenwerking met private, dan wel met publieke actoren. Niettemin moeten alle partijen betrokken worden. Exchange makes it more real. It brings something into the architecture. Even your project definition is something that is growing. What the clients see as the borders of the possibilities, is maybe not a border at all. How you involve in the client is important. The client also has his/her own background. It s his/her decision in the end, but we need a very active participation. (HJ) There s an evolution in the real estate market. For instance we work with Re-Vive which invests in brownfields to create a sustainable living environment with a positive financial, social and ecological impact. Together, we are looking for the value of the project. (HV) Part of the crisis in Holland derives from the fact that we split up architecture in disciplines. In Flanders, there s a Interdisciplinarity gives answers for a problem, interculturality is about the ability to rephrase the question. (MS) Nowadays, we have an explosion of modernism 2. It s not postmodernism, it s modernism. It s like an automatic pilot. Posing the right questions, makes it possible to enlighten more aspects. (TV) Investors, developers, governments and regulators must engage in the process instead of distancing. There s a difference in the way of working whether it s a private or a public client. Nevertheless, all parties should be involved. Exchange makes it more real. It brings something into the architecture. Even your project definition is something that is growing. What the clients see as the borders of the possibilities, is maybe not a border at all. How you involve in the client is important. The client also has his/her own background. It s his/her decision in the end, but we need a very active participation. (HJ) There s an evolution in the market of the developers. For instance we work with Re-Vive who invests in brownfields to create a sustainable living environment with a positive financial, social and ecological impact. Together, we are looking for the value of the project. (HV) Part of the crisis in Holland derives from the fact that we split up architecture in disciplines. In Flanders, there s a different approach: the client is more professional and 2 Het modernisme is een verzamelnaam voor vernieuwende stromingen in de kunsten en de westerse maatschappij tijdens de eerste helft van de 20e eeuw. De term refereert aan een culturele beweging die vooral na de Eerste Wereldoorlog in verzet komt tegen de traditionele opvattingen en vormen van kunst, architectuur, literatuur, geloof, sociale organisatie en het dagelijks leven. De moderne roman, het moderne toneel, de architectuur en de poëzie moesten vernieuwd worden zodat zij de moderne geïndustrialiseerde maatschappij beter weerspiegelden. 2 Modernism is a collective name for innovative trends in the arts and Western society during the first half of the 20th century. The term refers to a cultural movement that especially after the First World War came to oppose traditional beliefs and forms of art, architecture, literature, religion, social organization and daily life. The modern novel, modern theater, architecture and poetry had to be renewed so that they better reflect the modern industrialized society. 36 37