FONS ET ORIGO IURIS VERSIO BELGICA EEN HISTORISCHE INLEIDING TOT HET VERMOGENSRECHT Jan Hallebeek Tammo Wallinga VU University Press, Amsterdam
INHOUD Woord vooraf Uit het Woord Vooraf bij de eerste druk Gebruikte afkortingen xv xvii xx Deel I Schets van het Romeinse vermogensrecht Hoofdstuk I Het Corpus Iuris Civilis Een wettekst uit de oudheid 'herontdekt' 1 Geen moderne systematiek 2 Voorgeschiedenis 7 - Wettenrecht en praetorisch recht 8 - Het recht van de staat Rome, van de natuur en van de volkeren 9 - Het Eeuwig Edict 9 - Bestuurshervormingen 10 Justinianus en zijn tijd 10 Het streven naar een samenvattende wetgeving 11 Justinianus en zijn wetgevingsproject 12 Interpolaties en interpolatiekritiek 13 De onderdelen van het Corpus iuris civilis 17 - De Digesten of Pandekten 17 - De Instituten 19 - De Codex Justinianus 19 - De Novellen 20 Het lezen en begrijpen van casuïstische Digestenteksten 21 - Wat zijn de relevante feiten van de casus? 21 - Wat is de rechtsvraag, ofwel: wie wil wat van wie? 22 - Wat is de oplossing die de tekst geeft? 22 - Welke juridische criteria worden in de tekst toegepast? 23 Verdere lotgevallen van het Corpus iuris civilis 24 Hoofdstuk II De procesrechtrechtelijke context Materieel recht en formeel recht 25 Procesrecht in het Corpus iuris 26 Voorgeschiedenis 27 Het cognitieproces 27
Sporen van het formulaproces in het Corpus iuris 28 De rechter in eerste aanleg 30 Eiser en verweerder 30 De actie 31 Categorieën acties 32 - Acties 'gericht op een persoon' en acties 'gericht op een zaak' 33 - Civielrechtelijke en praetorische acties 34 - Acties beheerst door goede trouw en acties van strikt recht 34 - Petitoire en possessoire acties 36 - Actiones directae en actiones utiles; actiones in factum 37 De dagvaarding 38 Het eerste deel van het proces 39 Het verweer 40 De vastlegging van het geschil 42 Het middendeel van het proces 42 De bewijslastverdeling 44 De bewijsmiddelen 45 - Verklaringen van partijen en partijeed 45 - Schriftelijk bewijs 46 - Getuigenbewijs 46 Het vonnis 47 - De vordering tot teruggave van een zaak 48 - De vordering tot eigendomsoverdracht 49 - De vordering tot overdracht van het bezit of tot verschaffing van het genot van een zaak 50 - De vordering tot het verrichten van een handeling 50 Hoger beroep 51 Executie 52 Hoofdstuk III De rechtssubjecten en de beginselen van het erfrecht Inleiding 53 Het rechtssubject 53 De status libertatis; Slaaf of vrij 55 De status familiae; Eigenstandig of gezagsonderworpen 57 Rechtsbevoegheid, handelingsbekwaamheid en delictsbekwaamheid 57 - Rechtsbevoegdheid 58 - Handelingsbekwaamheid; Acties van toegevoegde hoedanigheid 58 - Delictsbekwaamheid; Noxale acties 63 Het Romeinse erfrecht: erfopvolging bij testament en bij versterf 64 Erfopvolging bij testament 65 Erfopvolging bij versterf 66 Legaten 66 VI
Hoofdstuk IV De beginselen van het vermogensrecht en de eigendom Vermogensrecht 69 Vermogensbestanddelen of goederen 70 Stoffelijke en onstoffelijke goederen 71 Roerende en onroerende goederen 72 Rechthebbende en vermogensbestanddeel: subjectief recht en actio 73 Handhaving van vermogensrechten 74 Actiones in personam en actiones in rem 75 Absolute en relatieve rechten 76 Rechthebbende en bezitter 77 Overdracht van vermogensrechten 79 De zakenrechtelijke vorderingen 80 Zaaksgevolg, voorrangsrecht en prioriteitsregel 82 Eigendom, bezit en houderschap 83 Het Romeinse eigendomsrecht 84 Bezit en houderschap 86 Eigendom en bezit 88 Possessoire bescherming 89 Verkrijging en verlies van bezit 92 Gevolgen die het recht aan bezit verbindt 95 Hoofdstuk V Eigendomsverkrijging; andere zakelijke rechten Eigendomsverkrijging algemeen 99 De natuurlijke wijzen van eigendomsverkrijging 101 Eigendomsovergang door traditio: overdracht 103 - Een leveringshandeling 103 - Beschikkingsbevoegdheid 105 - Een geschikte titel 106 - Prijsbetaling bij koop 110 Levering door een beschikkingsonbevoegde; De actio Publiciana 110 Eigendomsovergang door usucapio 113 - Wat kwalificeert bezit tot verjaringsbezit? 115 - Wanneer leidt verjaringsbezit tot usucapio? 118 Bevrijding van aanspraken van derden 119 Bevrijding van aanspraken van anderen ook zonder geschikte titel? 122 Rechtsmiddelen ter bescherming van eigendom en eigendom in wording 123 Andere zakelijke rechten 124 Vruchtgebruik 125 Gebruik en bewoning 128 Erfdienstbaarheid 129 - Totstandkoming 131 - Tenietgaan 132 vii
- Rechtsmiddelen 132 Erfpacht 133 Pignus en hypotheca 135 - Totstandkoming 136 - Executoriale verkoop 138 - Tenietgaan 139 - Rechtsmiddelen 140 - Relatief werkend pandrecht 141 Hoofdstuk VI De beginselen van het verbintenissenrecht en de delicten De Romeinse verbintenis 143 De bronnen van verbintenis 144 Natuurlijke verbintenis 145 Tenietgaan van verbintenissen 146 - Betaling 147 - Kwijtschelding 148 - Schuldvernieuwing 148 Verbintenissen uit delict 149 De Romeinse delictsacties; gemeenschappelijke kenmerken 150 - Gericht op boete 150 - Passief onovererfelijk 151 - Onbeperkte cumulatie tegen mededaders 152 - Noxale aansprakelijkheid 153 Verschillen tussen de Romeinse delicten en de hedendagse onrechtmatige daad 153 - Verschillende specifieke delicten tegenover één algemene onrechtmatige daad 154 - Bij delicten wordt boete gevorderd, bij onrechtmatige daad schadevergoeding 154 De voornaamste Romeinse delicten en quasi-delicten 155 Zaaksbeschadiging: de lex Aquilia 156 - De interpretatie van 'doden'(caput I), 'vernielen' en 'zoveel de zaak waard zal zijn in de dichtsbijzijnde dertig dagen' (caput III) 157 - De vereisten voor aansprakelijkheid wegens zaaksbeschadiging 159 - Wie kan de actio legis Aquiliae instellen? 163 - Berekening van de boete 163 Diefstal 165 - De diefstalactie; berekening van de boete 166 - Wie kan de diefstalactie instellen? 167 Mishandeling en belediging van vrije personen 168 Quasi-delicten en schade door dieren 171 - Aansprakelijkheid van de herbergier, stalhouder en schipper 171 viii
- Aansprakelijkheid van de bewoners van bovenetages 172 - Aansprakelijkheid van de rechter 173 - Aansprakelijkheid voor schade door dieren 174 Hoofdstuk VII Het contractenrecht Inleiding: geen algemene contractenleer 175 Afspraken naar Romeins recht: conventio, contractus en pactum 176 Een gesloten contractensysteem: verband tussen inhoud en vorm 179 Een gesloten contractensysteem: beperkte partij autonomie 179 Openingen in het gesloten contractensysteem 180 - De stipulatie als'lege huls' 180 - Nevenbedingen bij contracten 180 - Alle wederkerige afspraken die geen benoemd contract zijn, zijn innominaatcontract 182 Contracten: het vereiste van de wilsovereenstemming tussen partijen 183 Gebrek aan consensus (dwaling bij koop) 183 De Romeinse contracten naar hun wijze van totstandkoming 184 - Reële contracten 185 - Het contract door formele bewoordingen 187 - Het contract door schriftelijke formaliteiten 188 - De consensuele contracten 188 Onbeschermde afspraken 189 Nietigheid en ontkrachting van contracten 190 - Nietige contracten 191 - Ontkrachting op grond van bedreiging of bedrog 191 - Ontkrachting op grond van wettelijke bepalingen of onzedelijke oorzaak 192 - Het inroepen van nietigheid door bepaalde personen 193 Contract en derde 193 - Verkrijging van rechten door een vertegenwoordiger? 194 - Stipulatie ten behoeve van een derde onwerkzaam, tenzij de stipulator financieel belang heeft of een boetebeding wordt toegevoegd 195 - Geen derdenbeding; uitzonderingen waarin de derde een vorderingsrecht heeft 196 Het nakomen van de verbintenis uit contract 198 Specieszaken en genuszaken 198 Het niet-nakomen van de prestatie die nog mogelijk is 200 Het niet-nakomen van de prestatie die onmogelijk is geworden; Wel of niet toerekenbaar? 200 Niet toerekenbaar tekortkomen in de nakoming bij onmogelijk worden van de prestatie 201 - Natuurrampen en grote calamiteiten 202 IX
- Toeval 202 Toerekenbaar tekortkomen in de nakoming bij onmogelijk worden van de prestatie: factoren die de aansprakelijkheidsgraad bepalen 202 - De standaardaansprakelijkheid bij de verschillende contracten 203 - Het belang van partijen in concreto bij het contract dat zij sluiten 204 - Andere bijzonderheden die van invloed zijn op de aansprakelijkheid 205 - Nadere regeringen omtrent aansprakelijkheid in nevenbedingen 206 Toerekenbaar tekortkomen in de nakoming bij onmogelijk worden van de prestatie: de aansprakelijkheidsgraden 207 - Bewust handelen 209 - Boos opzet 210 - Grote onzorgvuldigheid 210 - Zorgvuldigheid 210 - Zorgvuldigheid zoals men die in acht neemt voor eigen zaken 211 - De meest nauwgezette zorgvuldigheid 212 - Gebrek aan vakbekwaamheid 212 - Bewaking 213 Gevolgen van het al dan niet toerekenen van het tekortkomen in de nakoming 215 Risico in technische zin 216 Verzuim 217 Ontbinding van contracten 218 Hoofdstuk VIII Contracten en quasi-contracten Inleiding 221 De reële contracten 221 Verbruikleen 222 Bruikleen 224 Bewaarneming 226 Stipulatie 228 Koop 231 - Totstandkoming 232 - Het object van de koopovereenkomst 233 - Verplichtingen van koper en verkoper 234 - Risico 240 Huur, arbeidsovereenkomst en aannemingscontract 240 Huur en pacht 241 Arbeidsovereenkomst 245 Aannemingscontract 246 Vennootschap 248 Lastgeving 249 Schenking 251 Zaakwaarneming 252
Onverschuldigde betaling 254 Ongerechtvaardigde verrijking 258 Deel II Capita selecta uit het Nachleben van het Romeinse vermogensrecht Hoofdstuk IX Het Corpus iuris als grondslag voor het privaatrecht in continentaal Europa Het ontstaan van een Europese rechtswetenschap 263 Het Corpus iuris civilis in zijn Middeleeuwse vorm 264 De glossatoren 267 Canoniek recht als juridische discipline naast het Romeinse recht 270 Interpretatie van het Corpus iuris 272 De Glosse van Accursius 276 De commentatoren en de eerste aanzet tot receptie 278 Receptie van gemeen recht in continentaal Europa 279 De school van Salamanca 281 Het juridisch humanisme 282 Het natuurrecht en Hugo de Groot 283 Het Rooms-Hollands recht 284 - Verspreiding door de VOC 285 - Zuidelijk Afrika 287 - Sri Lanka 288 De Franse rechtswetenschap 289 De 'Historische School' in Duitsland 290 Codificeren als historisch fenomeen 291 De codificatie van het burgerlijk recht in Frankrijk 292 De codificatie van het burgerlijk recht in Nederland 293 Hercodificatie in de twintigste eeuw 294 De ontwikkeling van het burgerlijk recht in België sinds 1804 295 De belangrijkste rechtstradities in het moderne Europa 297 - Anglo-Amerikaans recht 297 - lus commune 298 - Codificaties 299 Naar een Europees Burgerlijk Wetboek? 299 Hoofdstuk X Naar consensualistische en traditionalistische stelsels van overdracht Consensualisme en traditionalisme 303 Abstracte en causale stelsels van overdracht 303 De Romeinse iusta causa en het huidige titelvereiste 304 Romeins recht 305 Overdracht bij de glossatoren: traditionalisme of consensualisme? 306 xi
De glossatoren; de leer van de titulus dominii transferendi 310 - De antinomie tussen D. 12,1,18pr en D. 41,1,36 geharmoniseerd 311 - Eigendomsoverdracht bij onverschuldigde betaling 313 De commentatoren 314 Overdracht van vorderingen volgens de Middeleeuwse rechtsleer 315 Het juridisch humanisme 316 Hugo de Groot 316 Rooms-Hollands recht 318 Overdracht van vorderingen in de vroeg-moderne tijd 318 De codificaties 319 - Frankrijk 319 - Duitsland 321 - Nederland 324 Harmonisering van het Europese goederenrecht 327 Hoofdstuk XI Naar de onrechtmatige daad Inleiding 329 De regeling van de Romeinse delicten: verbrokkeld en lacuneus 331 Ontwikkelingen in de rechtswetenschap en praktijk vanaf de Middeleeuwen 333 Geen boete (straf) maar schadevergoeding 336 Veroordeling tot daadwerkelijke schade en niet tot gefixeerde bedragen 339 Actie uit onrechtmatige daad passief overerfelijk 340 Aansprakelijkheid voor schuld; schuld bij de canonisten 340 Voorzien in de lacunes 345 - Vermogensschade bij overlijden 346 - Zuivere vermogensschade 348 - Morele schade (smartengeld) 352 De actio legis Aquiliae gerecipieerd? 354 Risicoaansprakelijkheid 354 Codificaties 355 - frankrijk (en België) 355 - Duitsland 357 - Nederland 359 Harmonisering van het aansprakelijkheidsrecht in Europa 363 Hoofdstuk XII Naar een open contractenstelsel en een algemene contractenleer Inleiding 365 De voorgeschiedenis: de wording van het Romeinse contractensysteem 366 - Het begin van het Romeinse contractenrecht 366 - Klassiek en Justiniaans recht 369 - Naar één criterium voor aansprakelijkheid: culpa 370 xii
- Naar de goede trouw als algemene maatstaf in het contractenrecht 370 - Naar vormvrijheid 371 - Gebondenheid aan de benoemde contracten in het Corpus iuris 371 De totstandkoming van contracten vanaf de Middeleeuwen 373 - Ontwikkelingen in het Middeleeuwse Romeinse recht 374 - Canoniek recht: pacta sunt servanda 375 - Castilië: de Romeinse formaliteiten ingevoerd en weer opzij gezet 379 - Rooms-Hollands recht en usus modernus: afspraken zijn afdwingbaar 382 - Hugo de Groot: consensualisme wint het van formalisme 383 - Directe vertegenwoordiging 386 Partijautonomie vanaf de Middeleeuwen 394 - Partijautonomie naar Romeins recht 395 - De leer van de causa of oorzaak 396 - Het derdenbeding 399 De ontwikkeling van een algemene contractenleer vanaf de Middeleeuwen 402 - De wilsgebreken: bedreiging, bedrog en dwaling 403 - De leer van de gerechte prijs 408 - De stilzwijgende clausule van de gelijkblijvende omstandigheden 409 - De goede trouw 411 - Aansprakelijkheid 412 - Berekening van schadevergoeding 413 De totstandkoming van contracten en partijautonomie in de codificaties 421 - Frankrijk (en België) 422 - Duitsland 423 - Nederland 424 Harmonisering van het Europese contractenrecht 426 Tijdtabel van het Romeinse recht in de oudheid 429 Tijdtabel van het geleerde recht en de receptie van Romeins recht 431 Aanbevolen literatuur voor verdere studie 433 Register 437 xin