1. Waarom maken mensen zich kwaad over kunst? 2. Kan iedereen kunstenaar worden? 3. Waarom zijn beroemde kunstenaars vaak mannen? 4.

1. Waarom maken mensen zich kwaad over kunst? 2. Kan iedereen kunstenaar worden? 3. Waarom zijn beroemde kunstenaars vaak mannen? 4. Wat is moderne kunst? 1

ARTclips gebruiken in de les? 2 De ARTclips zijn korte video s over kunst speciaal ontwikkeld voor de bovenbouw van het VMBO. In elke ARTclip staat een vraag van jongeren over kunst centraal. ARTclips is een samenwerking tussen Museum Boijmans Van Beuningen, Museum de Pont, Stedelijk Museum Amsterdam en de NTR. De clips zijn ideaal materiaal voor de (kunst)les en/of voorbereiding op een museumbezoek. Er zijn in totaal 12 ARTclips beschikbaar, per museum telkens vier clips. Om antwoorden te vinden op de vraag, worden in elke clip werken uit de collectie van dat betreffende museum behandeld. De vragen gaan ook in op aspecten en begrippen die van belang zijn bij de examentermen. De ARTclips zijn in de klas te bekijken, via www.arttube.nl/nl/onderwijs/voortgezet_onderwijs Bij elke ARTclips is lesmateriaal beschikbaar met uitleg en lessuggesties voor inbedding, verbreding en verdieping. De clips en het materiaal sluiten aan bij de einddoelen van en examentermen van de Kunstvakken (inclusief CKV) op het VMBO. Leerlingen: 1. oriënteren zich op het belang van kunst en cultuur in de maatschappij 2. oriënteren zich op mogelijke beroepen 3. passen de vereiste basisvaardigheden van samenwerken, informatie verwerven/verwerken en communiceren toe 4. leren diverse beeldende aspecten benoemen en toe te lichten 5. kunnen naar aanleiding van een probleemstelling beeldend werk maken en op het eigen werk reflecteren 6. kunnen in beeldend werk van anderen de functionaliteit, de aspecten van de voorstelling, de vormgeving en de culturele en/of kunsthistorische context benoemen en toelichten 7. leren reflecteren op kunst van anderen en kunnen verbanden leggen met hun eigen werk 8. verzamelen materiaal voor het kunstdossier en reflecteren aan de hand daarvan op hun ervaringen, interpretaties en waarderingen 9. kunnen naar aanleiding van dit materiaal deelnemen aan een culturele activiteit (bezoek museum) Bij iedere vraag worden bepaalde begrippen uit de eindexamensyllabus uitgelicht en in hun context toegelicht. Per clip volgt nu een korte beschrijving van de inhoud, achtergrondinformatie bij de kunstwerken die in de clips aan bod komen en lessuggesties voor in de klas.

1 Waarom maken mensen zich kwaad om kunst? 3 \ Korte beschrijving clip \ In deze clip onderzoekt presentator Maurice hoe het komt dat mensen zich soms boos maken over kunst. Samen met Blikopeners Youssef, Luca en Valerie bekijkt en bespreekt hij een beeld dat uit de porseleinkast van oma zou kunnen komen, maar een kunstwerk van Jeff Koons blijkt te zijn. Het werk werd een tijd geleden voor 250.000 gulden door het Stedelijk Museum aangekocht. Dit riep veel boze reacties op: men vond het dure kitsch. Met conservator Bart Rutten praat Maurice over een schilderij van Barnett Newman, dat ooit door een boze bezoeker werd vernield. Abstracte kunst levert regelmatig boze reacties op, bijvoorbeeld omdat mensen het niet begrijpen en niet weten wat ze er mee aan moeten. Ook bekijken ze samen een aantal tekeningen van Rachel Harrison met als onderwerp Amy Winehouse. Aan galeriehouder Floor Wullems vraagt Maurice waarom zij denkt dat mensen zich kwaad over kunst maken. Studenten van de kunstacademie Megan en Koen vertellen in hoeverre boosheid onderdeel is van hun werk. Maurice spreekt tot slot met kunstenaar Joep van Lieshout over de reacties die zijn kunst bij mensen oproept. Kunstwerken die aan bod komen Jeff Koons, Ushering in Banality, 1988 Barnett Newman, Who s afraid of red, yellow and blue III, 1967 Rachel Harrison, Untitled, 2012

Jeff Koons, Ushering in Banality, 1988 4 Ushering in Banality (vertaling: de banaliteit binnenhalen ) lijkt haast uit de kast van een oude oma te komen, het is net een zogenaamd hummeltje, een kleine porseleinen beeldje. Dit exemplaar is alleen niet van porselein, maar van hout. En wel een stuk groter dan het gemiddelde hummeltje. Toen het museum dit werk in 1989 voor 250.000 gulden kocht, reageerden veel mensen geschokt. Zo n enorm bedrag voor een kitschbeeld. Nog schokkender vond men het feit dat de kunstenaar het beeld niet eens zelf had gemaakt. Met het flinke formaat maar ook met de titel stelt de kunstenaar de relatie tussen kunst en commerciële producten en tussen kunst en kitsch ter discussie. Hij zet een superkitsch beeld, een alledaags object, op een voetstuk en zet zich daarmee af tegen andere kunststromingen, die volgens hem moeilijk door het grote publiek te begrijpen zijn. Hij wil juist aansprekende kunst maken, hij wil het publiek geven wat het wil. Sommigen brengen het beeld wel in verband met readymade, omdat het werk bijna niet is aangepast door de kunstenaar (en dus zo uit de kast van oma lijkt te zijn gehaald). http://www.stedelijkmuseum.nl/kunstwerk/20767-ushering-in-banality

Barnett Newman, Who s afraid of red, yellow and blue III, 1967 5 Dit enorm grote werk bestaat uit drie kleurvlakken van verschillend formaat. Ieder vlak heeft één van de drie primaire kleuren: een smalle strook blauw links, in het midden een groot vlak rood, en rechts een smalle strook geel. Er zijn geen vormen, er is geen herkenbare voorstelling. Het werk is volledig abstract. De kleurvlakken zijn niet egaal van kleur, maar opgebouwd uit penseelsteken waardoor nuances in licht en donker ontstaan. Newmans stijl wordt ook wel colourfield-painting genoemd. Newman wilde graag dat je als toeschouwer het schilderij van dichtbij bekijkt, zodat je je er volledig in kan verliezen en er door wordt opgeslokt. Het schilderij werd in 1986 door een verwarde bezoeker met een stanleymes zwaar beschadigd. Meerdere werken van Newman zijn beschadigd door bezoekers. Een aantal jaren na de aanslag op Who s afraid of red, yellow and blue, bewerkte die zelfde verwarde bezoeker met een mes een ander werk van Newman, Cathedra. Op 13 april 1982 werd Who s Afraid of Red, Yellow and Blue IV in de Nationalgalerie van Berlijn bewerkt met een plastic stang. http://www.stedelijkmuseum.nl/kunstwerk/ 1-who-s-afraid-of-red-yellow-and-blue-iii

Rachel Harrison, Untitled, 2012 6 De Amerikaanse kunstenaar Rachel Harrison maakt vooral beeldhouwwerk, waarin ze vaak gevonden voorwerpen combineert met abstracte vormen die speciaal voor het werk gemaakt zijn, zogeheten assemblages. De gevonden voorwerpen zijn vaak afkomstig uit de popcultuur. Zo zien we bijvoorbeeld beroemde mensen als Marilyn Monroe en Amy Winehouse in haar werk terugkomen. De vier tekeningen die het Stedelijk Museum van de kunstenaar heeft, laten de Engelse zangers Amy Winehouse in relatie tot een beeldend kunstenaar zien: Marcel Duchamp, Pablo Picasso en Gertrude Stein en Martin Kippenberger. De zangeres, die in 2011 jong stierf, is te herkennen aan haar suikerspinhaar en dik opgebrachte make-up. De tekeningen zijn gemaakt met kleurpotlood. De tekeningen roepen wel eens boze reacties op bij bezoekers: hoort dit in een museum? Komt dit door het onderwerp? Of omdat potlood door kunstenaars niet vaak wordt gebruikt en het materiaal geassocieerd wordt met kindertekeningen?

\ Begrippen syllabus examen \ \ Lessuggesties \ 7 De volgende begrippen uit de syllabus komen aan bod: beeldhouwwerk foto schilderij abstract tegendraads primaire kleuren assemblage Benodigdheden: stellingen Duur: 1 lesuur Sluit aan bij de volgende doelen: 1, 3, 7, 8, 9 * Stel eerst de vraag die in de clip centraal staat klassikaal: waarom kan kunst je kwaad maken? Of breder: waarom of hoe kan kunst emoties bij je oproepen? Kennen de leerlingen zelf voorbeelden van kunst waar mensen zich kwaad over maken? Zijn ze zelf wel eens kwaad over kunst geweest? * Bekijk vervolgens de clip met de klas op het digibord. * Bespreek de clip na: er werden in de clip een paar redenen genoemd waarom mensen kwaad kunnen worden om kunst. Welke redenen waren dat? Begrijp je dat mensen om één van de kunstwerken die je zag, kwaad worden? Waarom wel/ niet? (reproductie, mening) * Speel vervolgens een stellingenspel. De klas wordt in twee groepen verdeeld en gaat met elkaar in discussie over een aantal stellingen. Let wel: de ene groep is het eens met de stelling, de andere groep juist niet (ook al hebben de leerlingen een andere mening dan dat de groep moet hebben, ze houden zich aan de mening van de groep waar ze in zitten). De docent zelf of één van de leerlingen wordt aangewezen als gespreksleider. Na het voorlezen van een stelling overleggen de groepen eerst onderling en bespreken samen een aantal argumenten voor of juist tegen de stelling, afhankelijk van de rol die ze is toebedeeld. Na een tijdje wisselen de rollen: de groep die vóór was, wordt nu tegen, en andersom. Ook wordt een jury aangewezen, die beoordeelt welke groep zich het beste in het debat staande houdt (let op deelname leerlingen, argumenten, relevantie, enz).

Mogelijke stellingen: 1. Het belangrijkste van een kunstwerk is het idee van een kunstenaar achter het werk. Een kunstwerk van Jeff Koons is dan ook geen kunst om boos over te worden. 8 2. Als mensen om kunst boos worden, is dat niet erg. Zoals kunstenaar Joep van Lieshout in de clip zegt: je hebt dan als kunstenaar wel meteen de aandacht. 3. Het museum moet altijd duidelijk uitleg geven over het kunstwerk. Daardoor begrijpt een toeschouwer het kunstwerk beter en zal hij/ zij niet zo snel boos worden. 4. Als een kunstwerk heel makkelijk gemaakt lijkt, zoals de tekeningen van Rachel Harrison, dan is het terecht dat mensen daar boos om worden: eigenlijk kan iedereen wel een tekening met kleurpotlood maken. 5. Mensen moeten vaak gewoon even aan nieuwe kunst wennen. Als ze eenmaal gewend zijn, dan worden ze niet meer zo snel boos. Na afloop bepaalt de jury welke groep het debat wint. Als materiaal voor het kunstdossier kan elke leerling één van de stellingen kiezen en daarover een kort betoog schrijven: waarom is hij/ zij het ermee eens is (of niet), met een goede argumentatie. (Inzicht, meningsvorming, verdieping, reflectie) \ Tips \ Meer zien over Jeff Koons? http://schooltv.ntr.nl/video/jeff-koons-de-koning-van-dekitsch/ Barnett Newman? http://www.arttube.nl/nl/video/stedelijk/barnett_ Newman Meer weten over Readymades en of het van belang is dat een kunstenaar zijn kunstwerk altijd zelf maakt? Kijk dan naar de ARTclip Moet een kunstenaar alles zelf maken? Meer weten over de waarde van kunst? Kijk dan naar de ARTclip Waarom is kunst zo duur? Meer weten over het begrip abstract? Bekijk de CKV (Culturele Korte Video) op ARTtube: http://www.arttube. nl/nl/ckv_abstract

2 Kan iedereen kunstenaar worden? 9 \ Korte beschrijving clip \ In deze clip onderzoekt presentator Maurice of iedereen zomaar kunstenaar kan worden. Hij bekijkt met Blikopeners Youssef, Luca en Valerie een werk van Karel Appel en bespreekt waarom dit kunst is. Als kunstenaar moet je goed dingen kunnen verzinnen, creatief en origineel zijn, talent hebben, vinden ze. Een kunstopleiding is vooral goed om een netwerk op te bouwen. Aan conservator Bart Rutten vraagt Maurice of je door een opleiding een betere kunstenaar bent. Bart vindt dat je wel een voorsprong hebt, maar het is niet per se meer nodig. Vroeger was het een beschermd beroep en moest je een opleiding hebben om je kunstenaar te mogen noemen. Sommige mensen hadden echter zoveel ambitie dat ze het toch wel ver schopten, zoals Kazimir Malevich. Maar wat maakt iemand dan een goed kunstenaar? Dat bespreekt Maurice met galeriehouder Floor Wullems: doorzettingsvermogen en urgentie. Met kunststudenten Sarah, Koen, Megan en Pim praat hij het over het belang van een kunstopleiding en of iedereen zomaar kunstenaar kan worden. Kunstenaar Joep van Lieshout denkt dat niet zomaar iedereen kunstenaar kan worden: je moet durven op zoek gaan naar andere mogelijkheden en daarbij volhouden. Conclusie: een opleiding heb je misschien niet per se nodig, maar wel talent, goede ideeën en veel doorzettingsvermogen. Kunstwerken die aan bod komen Karel Appel, Wandschildering voormalig restaurant Stedelijk Museum, 1956 Kazimir Malevich, diverse werken.

Karel Appel, Wandschildering voormalig restaurant Stedelijk Museum, 1956 10 Karel Appel is vooral bekend om zijn werk geïnspireerd op kindertekeningen, werk waarvan mensen al snel zeggen dat kan mijn kleine zusje ook. Maar is dat zo? Appel was één van de oprichters van Cobra, een groep bestaande uit kunstenaars afkomstig uit Copenhagen, Brussel en Amsterdam. Deze kunstenaars keerden zich af tegen de academische kunst die volgens hen te veel nadruk legde op het intellectuele. Ze werkten liever zo spontaan mogelijk en lieten zich graag inspireren door primitieve kunst, kindertekeningen en outsider art (werk van kunstenaars met een geestelijke handicap of psychische stoornis). Deze kunst was volgens hen naïef, in de zin van ongeschoold en onwetend, voor hen een ideaal uitgangspunt. In 1951 had Karel Appel al de opdracht gekregen om de wanden van de koffiekamer van het museum te beschilderen, ook wel bekend als De Appelbar. In 1956 vroeg de directeur hem opnieuw een grote wand te beschilderen, dit keer een muur in het voormalige restaurant. Appel maakte een voorstelling vol kleuren van drie figuren die over de muur dansen: een vogel, een bloem en een mens. Bij het ontwerp en de compositie hield Appel rekening met de ruimte zoals die er toen uitzag en gebruikt werd, zoals een loopbrug, zitplaatsen en twee deuren. Een deel van de voorstelling gaat rechts de hoek om, omdat de kunstenaar net niet helemaal uit kwam. Door verbouwingen zijn elementen in de muur veranderd maar de vrolijke en monumentale schildering heeft zijn kracht behouden. De blauwe deur bleef deel uitmaken van het geheel evenals het ovalen raam uitgevoerd in de toen nieuwe glasappliquétechniek waar door direct daglicht scheen. Appel zocht niet alleen naar nieuwe vormen van expressie maar paste ook nieuwe technieken toe en combineerde deze. http://www.stedelijk.nl/kunstwerk/3046-wandschildering-voormaligrestaurant-stedelijk-museum#sthash.2jhz9ajs.dpuf

Kazimir Malevich, Suprematistische compositie (met blauwe driehoek en zwarte rechthoek), 1915 11 Kazimir Malevich was een Russisch kunstenaar en speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de abstracte kunst. In eerste instantie maakt hij schilderijen met herkenbare vormen en figuren. Hij probeerde verschillende manieren van weergeven uit, volgt verschillende ontwikkelingen die zich aan het begin van de 20 ste eeuw voordeden. Zo maakte hij kubistische schilderijen die fragmenten van de werkelijkheid tonen, fragmenten gezien van allerlei kanten, op een wat vreemde manier samengevoegd. Zijn kunst liet steeds minder een herkenbare werkelijkheid zien, werd steeds abstracter. Hij ging werken met geometrische vormen en pure kleuren plus wit en zwart. Zijn overtuiging was dat kunst niet de herkenbare werkelijkheid moest laten zien, maar volledig onafhankelijk moest zijn, los van politieke of sociale doelen en ideeën. Kunst ging over gevoel en het spirituele. Zijn overtuiging en kunst wordt ook wel suprematisme genoemd. Ondanks zijn bijzondere ideeën was Malevich geen natuurtalent en werd hij niet geaccepteerd aan de kunstacademie. Toch is hij nu één van de belangrijkste kunstenaars uit de kunstgeschiedenis. http://www.stedelijk.nl/collectie/zoeken-in-de-collectie#/params?lang=nl- NL&f=FilterType Kunstwerk&exclude=FilterType&q=malevich

\ Begrippen syllabus examen \ \ Lessuggesties \ De volgende begrippen uit de syllabus komen aan bod: kleurgebruik abstract figuratief geometrisch behoudend origineel schilderij Benodigdheden: / Duur: 2 lesuren Sluit aan bij de volgende doelen: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9 * Stel eerst de vraag die in de clip centraal staat klassikaal: kan iedereen kunstenaar worden? Hoe denken de leerlingen hier over? Wat moet je kunnen? Welke eigenschappen moet je dan hebben? En wie bepaalt of je kunstenaar bent? Kun je dat zelf doen of moet je een opleiding hebben? Wil iemand kunstenaar worden? Waarom wel? Waarom niet? (meningsvorming) * Bekijk vervolgens de clip met de klas op het digibord. * Bespreek de clip na: is de mening van leerlingen veranderd ten opzichte van vóór het zien van de ARTclip? Begrijpen ze waarom Appels werk kunst wordt genoemd? En waarom Malevich misschien geen natuurtalenten was, maar nu wel een heel beroemde kunstenaar is? Wat voor kunst maakten deze kunstenaars? (reproductievragen, meningsvorming) * Vervolgens kruipen de leerlingen in de huid van een televisieredacteur. Samen gaan ze een aflevering van Waar Of Niet Waar Quiz maken. De leerlingen worden in drie groepen verdeeld. Elke groep verdiept zich in één van de volgende kunstenaars: Vincent van Gogh Kazimir Malevich Karel Appel Iedere kunstenaar wordt door de groepjes nader bekeken en onderzocht: wat voor kunst maakte de kunstenaar? Wat waren zijn ideeën? Hoe vonden de mensen het werk in de tijd waarin de kunstenaar leefde? En hoe kijken mensen nu tegen de kunst aan? Laat bijvoorbeeld ouders of andere leerlingen van school het werk zien en interview ze over wat zij ervan vinden, hoe zij het zien. Vervolgens bedenkt iedere groep circa tien uitspraken over hun kunstenaar. Een aantal van deze uitspraken is waar, een aantal is onzin. Leerlingen baseren zich bij het bepalen van de uitspraken vooral op de interviews die ze hielden en hun onderzoek, en formuleren stellingen over wat voor werk de kunstenaar maakte, hoe dit in zijn eigen tijd gewaardeerd werd, of hij een kunstopleiding had, enzovoort. Bij dit proces maken ze een duidelijke rolverdeling: wie schrijft, wie stelt straks de vragen, wie beoordeelt of het antwoord juist is, enzovoort? 12

Dan wordt de quiz gespeeld. Eén van de leerlingen of de docent is de quizmaster. De leerlingen doen alleen mee met de onderdelen over de kunstenaars waar zij zelf niets over hebben uitgezocht. De stellingen worden één voor één voorgelezen. In hun eigen groep overleggen de leerlingen over het antwoord. Voor een goed antwoord krijgen zij een punt, bij een juiste argumentatie krijgen zij nog een extra punt. Welk groepje heeft uiteindelijk de meeste punten? De resultaten van de onderzoeken, de uitspraken en de uitwerking hiervan kunnen worden opgenomen in het kunstdossier. (Inzicht, meningsvorming, verdieping, reflectie) \ Tips \ Meer weten over Kazimir Malevich? http://www.arttube.nl/nl/video/stedelijk/kazimir_malevich http://www.arttube.nl/nl/video/stedelijk/mijn_malevich http://www.arttube.nl/nl/video/stedelijk/kunstkronkels Karel Appel? Appel over een tentoonstelling in Utrecht (1970): http://www.youtube.com/watch?v=vkyf3pvd4eg&index=6&list=pl88e154e51d004264&src_vid=whbxakw_z_0& feature=iv&annotation_id=annotation_494911 13 Over een tentoonstelling in het Stedelijk Museum (1968): http://www.youtube.com/watch?v=whbxakw_z_0 Appel over zijn opleiding: http://www.youtube.com/watch?v=azsxtwb-kcy Appel aan het werk: http://www.youtube.com/watch?v=6v_w49dyo5g Meer weten over waarom kunst kunst is? Bekijk de ARTclip Wanneer is een foto kunst?, Kan een video kunst zijn? en Wanneer wordt een gebruiksvoorwerp kunst? Meer weten over het begrip abstract? Bekijk de CKV (Culturele Korte Video) op ARTtube: http://www.arttube.nl/nl/ckv_abstract

3 Waarom zijn beroemde kunstenaars vaak mannen? 14 \ Korte beschrijving clip \ In deze clip onderzoekt presentator Maurice hoe het komt dat beroemde kunstenaars vaak mannen zijn. Hij staat stil bij de demonstratie die De Guerrilla Girls, een groep vrouwelijke kunstenaars, in 1985 bij het Stedelijk Museum hielden: deze dames vonden dat er te weinig werk van vrouwelijke kunstenaars in het museum te zien was. Vrouwen waren volgens hen vooral aanwezig als naakt op de schilderijen. Maurice praat hierover met Blikopeners Youssef, Luca en Valerie. Samen doen ze een test: hoeveel kunstwerken in het museum is op dit moment van vrouwen en hoeveel van mannen? Met conservator Bart Rutten bespreekt hij een werk van Louise Lawler, een kunstenares die ook kritiek heeft op de oververtegenwoordiging van werk van mannelijke kunstenaars in het museum. Aan kunststudenten Megan, Pim, Koen en Randy vraagt Maurice of je aan kunst kunt zien of het door een man of door een vrouw gemaakt is. Met kunstenaar Tim Breukers bespreekt hij diens werk: is zijn werk typisch mannelijk? Galeriehouder Juliette Jongma verbaast zich over het feit dat er meer vrouwelijke studenten op de kunstacademies zijn, maar vervolgens minder vrouwelijke kunstenaars doorbreken. Conclusie: vrouwen zijn sterk aan het terugkomen, maar zijn er nog niet. Kunstwerken die aan bod komen Guerrilla Girls Louise Lawler, Produced in 1988, Purchased in 1989, Produced in 1989, Purchased in 1993 (adjusted to fit), 1988

Guerrilla Girls 15 Guerrilla Girls is een groep anonieme, feministische, vrouwelijke kunstenaars die seksisme en racisme in de kunstwereld willen bestrijden. De groep werd in 1985 in New York opgericht. De Girls willen onder andere de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen binnen de kunstwereld over het voetlicht tillen. Bij hun acties dragen zij gorillamaskers om anoniem te blijven. De Guerrilla Girls werden opgericht als reactie op een tentoonstelling in het Museum of Modern Art in New York. De tentoonstelling wilde de meest belangrijke moderne kunstenaars van dat moment laten zien. Er was werk van in totaal 169 kunstenaars, van wie slechts 13 vrouw. Als reactie protesteerden de Guerrilla Girls op de stoep van het museum. Later voerden ze ook een aantal keer actie op plekken in Europa, onder andere bij het Stedelijk Museum in Amsterdam. http://www.guerrillagirls.com/

Louise Lawler, Produced in 1988, Purchased in 1989, Produced in 1989, Purchased in 1993 (adjusted to fit), 1988 16 Deze vrouwelijke kunstenaar maakt divers werk. Vooral bekend zijn haar foto s van kunstwerken van andere kunstenaars. Ze fotografeert de werken zoals ze bij verzamelaars thuis hangen, als ze vervoerd worden of in een museum tentoongesteld zijn. De context van een kunstwerk wordt belangrijk: een abstract werk van Jackson Pollock naast een oude Chinese schaal geeft het schilderij een heel andere lading. Hierdoor ga je als toeschouwer in het vervolg misschien anders naar een kunstwerk gaat kijken. In de hal van het Stedelijk Museum is een werk van Louise Lawler te zien. Het werk is een enorme foto van wel 14 meter hoog, opgeblazen en in de hoogte uitgerekt, een zogeheten blow-up. Je ziet twee bekende beelden uit de collectie van het Stedelijk Museum: een deel van de achterkant van Ushering in Banality van Jeff Koons op een museumzaal waar je langs door een raam naar buiten kijkt, en een deel van het werk Zonder titel van Donald Judd uit 1989. De kunstenaars zijn twee belangrijke mannen die van groot belang zijn voor de kunstgeschiedenis. Lawler gebruikt hun werk en vervormt ze, zoals zij ze in haar foto nodig heeft. Lawler gebruikt hun werk en vervormt ze zodanig dat ze nog wel herkenbaar zijn, maar heel anders ogen dan de oorspronkelijke werken die even verderop in het museum staan. Daarmee wordt het werk van de mannelijke kunsticonen ondergeschikt aan haar eigen werk. De kunstenares steekt haar kritiek op het feit dat er meer mannen dan vrouwen in het museum te zien zijn, niet onder stoelen of banken.

\ Begrippen syllabus examen \ \ Lessuggesties \ De volgende begrippen uit de syllabus komen aan bod: foto tijdsgeest gezichtspunt Benodigdheden: printer, karton, scharen, lijm, plakband om kaartjes aan de muur te bevestigen Duur: 2 lesuur Sluit aan bij de volgende doelen: 1, 3, 4, 6, 8, 9 * Stel eerst de vraag die in de clip centraal staat klassikaal: waarom zijn beroemde kunstenaars vaak mannen? Hebben de leerlingen hier ideeën over? Help ze eventueel op weg, noem ook de geschiedenis en de positie van vrouwen vroeger. Kunnen de leerlingen zelf beroemde mannelijk, maar juist ook vrouwelijke kunstenaars noemen? Kennen zij meer mannelijke dan vrouwelijke kunstenaars? * Bekijk vervolgens de clip met de klas op het digibord. * Bespreek de clip na: waar demonstreerden de Guerrilla Girls voor/ tegen? Wat waren de bevindingen van de test: meer mannelijke kunstenaars, of gelijk? Welke vrouwelijke kunstenaars hebben de leerlingen in de clip gezien? Welke redenen worden genoemd voor het feit dat er (zeker door de geschiedenis heen) meer mannelijke kunstenaars dan vrouwelijke kunstenaars zijn? (reproductievragen) Wat vinden de leerlingen daar van? Begrijpelijk, raar, enz.? (meningsvorming) * Vervolgens krijgen de leerlingen de opdracht om in groepjes van 3 a 4 leerlingen op zoek te gaan naar een beroemde vrouwelijke kunstenaar, door de eeuwen heen. Voorbeelden zijn Judith Leyster (17 de eeuw), Camille Claudel (begin 20 ste eeuw) en Marlene Dumas (hedendaags). Ze onderzoeken wat voor werk deze dames maakten en hoe ze beroemd zijn geworden. Vervolgens onderzoeken ze ook een mannelijke kunstenaar, uit ongeveer dezelfde tijd als hun vrouwelijke kunstenaar. Wat voor werk maakte hij, en hoe werd hij beroemd? Aan de hand van de gevonden informatie en het beeldmateriaal maken de groepjes losse kaartjes met daarop: - de namen van de uitgekozen kunstenaars - twee kunstwerken van iedere kunstenaar - een aantal trefwoorden met betrekking tot het werk van die kunstenaars afzonderlijk. Sowieso komen de woorden man en vrouw aan bod, maar ook hobby en werk kunnen woorden zijn, of veel tentoongesteld / weinig tentoongesteld, Wel opleiding / geen opleiding, enzovoort. De kaartjes met de namen worden op een muur in het lokaal bevestigd, met telkens de namen van de twee kunstenaars die door één groepje onderzocht zijn, naast elkaar. Elk groepje probeert vervolgens van het groepje naast hen alle kaartjes onder de 17

juiste twee kunstenaars te plakken. Leerlingen overleggen goed met elkaar voor ze iets opplakken. 18 Ter afsluiting worden alle kunstenaars en de daarbij opgeplakte kaartjes kort klassikaal besproken. Hangt alles op de goede plek? Wat vinden de leerlingen bijzonder, opvallend, vreemd misschien? Is er een ontwikkeling door de tijd heen te ontdekken met betrekking tot de positie van vrouwelijke kunstenaars? (doe-opdracht, praktische verwerking, verdieping, inzicht, reflectie) De resultaten van het onderzoek met de kaartjes kunnen worden toegevoegd aan het kunstdossier. \ Tips \ Meer weten over of iedereen een kunstenaar kan worden? Bekijk de ARTclip Kan iedereen een kunstenaar worden?

4 Wat is moderne kunst? 19 \ Korte beschrijving clip \ In deze clip onderzoekt presentator Maurice wat moderne kunst is. Met Blikopeners Youssef, Luca en Valerie bekijkt hij een werk van Claude Monet uit 1925. Monet maakte in zijn tijd heel vernieuwende kunst. Hij lapte de regels van de Academie aan zijn laars. Zijn werk wordt modern genoemd. Een term waarmee dus ook al wat oudere kunst wordt bedoeld dan je misschien zou vermoeden. Moderne kunst breekt met de heersende traditie. Aan conservator Bart Rutten vraagt Maurice wat moderne kunst is en ze staan stil bij werk van Marc Chagall, een kunstenaar die volledig zijn eigen weg ging. Moderne kunst ontstaat vanaf ongeveer 1870, als kunstenaars zich veel meer bewust worden van het effect dat hun schilderkunst kan hebben. Ze wisten dat veel mensen in hun eigen tijd hun werk misschien niet begrepen, maar gingen er van uit dat mensen in de toekomst het wel zouden begrijpen. Moderne kunst is kunst van systemen, van de ismen, allemaal verschillende stijlen die volgens een bepaald concept en overtuiging worden toegepast. Maurice komt er achter dat kunst van tegenwoordig niet meer modern, maar hedendaags wordt genoemd. Met galeriehouders Juliette Jongma en Floor Wullems bekijkt hij hedendaagse kunst in de galeries: waarom noemen we deze kunst hedendaags? Tot slot bekijkt Maurice op zaal een aantal kunstwerken die na 1960 is gemaakt: alles mag. Kunstenaars maken werk van bijvoorbeeld niet-traditionele materialen, voorwerpen of video s. Kunstwerken die aan bod komen Claude Monet: La maison à travers les roses, 1925 Marc Chagall, L autoportrait aux sept doigts, 1912 Marijke van Warmerdam, Voetbal, 1995 Felix Gonzales-Torres, Untitled (A Love Meal), 1992

Claude Monet: La maison à travers les roses, 1925 20 In 1872 maakte Claude Monet een schilderij van een zonsopgang, Impression: Soleil Levant. De haven en de lucht bestonden uit losse penseelstreken, heel anders dan men gewend was. Critici vonden het niet mooi, het werk werd geweigerd op de Salon, de jaarlijkse tentoonstelling die in Parijs werd georganiseerd van kunstwerken die algemeen geaccepteerd en bewonderd werden. Als reactie richtte hij daarom een eigen Salon in. Het Impressionisme was geboren, één van de eerste moderne kunststromingen. Monet probeerde met verf en vlotte penseelstreken zijn indruk, impressie van wat hij zag, vast te leggen, zonder tussenkomst van zijn gevoel of gedachten. De kunstenaar woonde vanaf 1880 in een huis in Giverny, waar hij in de tuin vijvers liet aanleggen en bloemen liet groeien. Hiervan maakte hij veel schilderijen, soms enorm groot. Monets schilderijen werden steeds abstracter naarmate hij langer in Giverny werkte. Hoewel het op het eerste gezicht misschien lijkt of hij alleen maar buiten werkte, schilderde hij meestal in zijn atelier. Het werk La maison à travers les roses was een van de laatste schilderijen die de kunstenaar van zijn huis heeft gemaakt. De bovenkant van het doek is voor een deel onbeschilderd. Het is niet duidelijk of dit Monets bedoeling was of dat het om een onvoltooid werk gaat. http://www.stedelijk.nl/kunstwerk/887-la-maison-a-travers-les-roses

Marc Chagall, L autoportrait aux sept doigts, 1912 21 Marc Chagall was een Franse kunstenaar van Russische afkomst. In 1910 verhuist hij op 23-jarige leeftijd vanuit Rusland naar Parijs, op dat moment het culturele middelpunt van Europa. Zijn werk doet vaak wat dromerig aan maar kan niet echt onder één stijl of stroming gerekend worden, omdat hij zich met zijn eigen stijl laat inspireren door verschillende moderne kunststromingen van dat moment. Je ziet in zijn werk het Expressionisme terug, maar ook het Kubisme en het Fauvisme bijvoorbeeld, een echte moderne kunstenaar dus. Ook de Russische volkskunst van zijn jeugd in een inspiratiebron. Marc Chagalls Zelfportret met zeven vingers is geen realistisch portret, maar je herkent toch elementen van Chagall als persoon en als kunstenaar. Het werk werd gemaakt in 1912-1913, kort nadat hij vanuit Rusland naar Parijs was verhuisd. De Eiffeltoren op de achtergrond verraadt zijn aanwezigheid in de Franse stad. Maar hij schildert ook landelijke taferelen, zoals een melkmeisje en een koe. Zijn geboortedorp Vitebsk is afgebeeld in een wolk boven zijn hoofd. Terwijl hij in Frankrijk is, blijven zijn gedachten en schilderijen gericht op Rusland. Kubistische invloeden zijn te zien in de gebroken vlakken die het gezicht van de kunstenaar vormen. Chagall laat zichzelf in dit kleurrijke schilderij zien als gevangen tussen twee werelden: bovenin het doek schrijft hij in het Hebreeuws Parijs en Rusland. Chagalls linkerhand heeft zeven vingers. Het nummer zeven is van grote betekenis voor hem, omdat hij in 1887 op de zevende dag van de zevende maand was geboren. http://www.stedelijk.nl/kunstwerk/15590-l-autoportrait-aux-sept-doigts

Marijke van Warmerdam, Voetbal, 1995 22 Marijke van Warmerdam is vooral bekend om haar korte video s en 16 mm-films van gewone alledaagse onderwerpen; een jong meisje dat handstand doet tegen een muur, een hoed van stro die door de lucht wordt meegevoerd in de bergen. Vaak wordt het beeld herhaald in een loop en is er geen verhaal. Bewegingen worden steeds herhaald, waardoor het lijkt of tijd geen rol speelt. In Voetbal is te zien hoe een jongetje volledig geconcentreerd, ruim 9 minuten lang, een voetbal op zijn hoofd balanceert. De jongen staat op een schoolplein. Op de achtergrond is geluid duidelijk hoorbaar: verkeer, kwetterende vogels, stemmen in de verte en tenslotte, vlak voordat de jongen de bal van zijn hoofd laat vallen, beginnen de kerkklokken te luiden. Alsof hiermee zijn prestatie wordt beloond. De monitor en videospeler in deze installatie zijn geplaatst op een houten pallet. Hiermee krijgt Voetbal, net als veel ander werk van Van Warmerdam, een sculpturaal karakter. http://www.stedelijk.nl/kunstwerk/476-voetbal

Felix Gonzales-Torres, Untitled (A Love Meal), 1992 Anonieme bruikleen Gloeilampen, porseleinen fittingen en verlengsnoer Copyright Felix Gonzales Torres Foundation 23 Het werk Untitled (A Love Meal) van Gonzales Torres bestaat uit een lange slinger lichtpeertjes, die aan het plafond omlaag hangen, als een grote slinger kerstlichtjes. Als toeschouwer wordt je direct naar het warme licht getrokken. Gonzalezs Torres maakte vooral installaties en sculpturen waarin hij materialen als lichtpeertjes, verpakte snoepjes, klokken of pakken papier gebruikte. Een kenmerk van zijn werk is dat zijn werken minimaal van aard zijn: alleen lichtbollen, of een berg snoepjes vormen het kunstwerk. Een ander kenmerk is dat zijn werken elke keer anders liggen of hangen bij de herinstallatie. Zijn kunst getuigt daardoor van een bepaalde toevalligheid. De lichtbollen liggen nu op deze manier, maar hoe liggen ze de volgende keer? Hij stierf vrij jong aan AIDS. Zijn werken van lichtpeertjes worden daarom wel eens in verband gebracht met de vergankelijkheid en zijn naderende dood.

\ Begrippen syllabus examen \ \ Lessuggesties \ De volgende begrippen uit de syllabus komen aan bod: schilderij sculptuur video avantgarde tegendraads kunststroming stijl traditie abstract figuratief modern Benodigdheden: materialen om kunstwerken te maken, plek waar tentoonstelling kan worden ingericht Duur: 2 tot 3 lesuren Sluit aan bij de volgende doelen: 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 * Stel eerst de vraag die in de clip centraal staat klassikaal: wat is moderne kunst? Wat zijn de associaties die de leerlingen erbij hebben? Welke kenmerken kennen ze? Kunnen ze een voorbeeld noemen? Wat vinden ze er van? * Bekijk vervolgens de clip met de klas op het digibord. * Bespreek de clip na: wat werd in de clip moderne kunst genoemd? En wat is dan hedendaagse kunst? Is er een verschil? (reproductievragen) Wat vinden de leerlingen van de kunst die ze zagen? Begrijpen zij de ideeën van de kunstenaars? Word je menig over een modern kunstwerk anders als je er meer van af weet? Moderne kunst breekt vaak met de heersende traditie. Hoe is dat nu? Kan er nog kunst worden gemaakt die breekt met wat er al is gebeurd? Wat voor kunst zou dat dan zijn? Spelen bijvoorbeeld taboes hierbij een rol? (meningsvorming) 24 * Vervolgens gaan de leerlingen zelf aan de slag. Eerst wordt nog een keer goed helder gemaakt wat onder moderne kunst wordt verstaan. Moderne kunst ontstond in de tweede helft van de 19de eeuw, toen kunstenaars zich bewust werden van het effect dat hun kunstwerken konden hebben: emoties oproepen, discussies losmaken, enzovoort. Ze braken met de algemeen geaccepteerde en heersende tradities en probeerden nieuwe dingen. Moderne kunstenaars gingen uit van een concept en een overtuiging, en binnen deze kaders werd al hun werk gemaakt. Deze manieren van werken - stromingen of stijlen- kregen allemaal een eigen naam, vaak eindigend op isme. Zo bestaat er bijvoorbeeld het Impressionisme, Fauvisme, Expressionisme, Kubisme, Futurisme en het Suprematisme. Rond 1960 veranderde dat en werkten kunstenaars veelal niet meer strak volgens bepaalde principes, maar kon en mocht alles, met veel diverse materialen. Vanaf dan spreken we over hedendaagse kunst. Aan de hand van deze kenmerken van moderne kunst (consequent vasthouden aan bepaalde principes en een bepaalde visie, met bepaalde materialen) bedenken leerlingen een eigen moderne kunst stroming. Eerst bepalen ze volgens welke principes en visie ze willen werken, en met welke materialen, dan bedenken ze een naam. Uiteraard eindigt deze naam op isme.

Dan maken ze volgens hun eigen bedachte stroming een kunstwerk. 25 Met alle resultaten wordt een tentoonstelling ingericht. Leerlingen leiden elkaar rond langs hun eigen werk en vertellen over hun uitgangspunten. Tot slot volgt een korte nabespreking: wat vinden de leerlingen van de door hen ontwikkelde stijl? Was het lastig, is het goed tot zijn recht gekomen in hun kunstwerk? Zou dit baanbrekend zijn geweest in 1890? (doe-opdracht, praktische verwerking, verdieping, inzicht, reflectie) Het kunstwerk en de uitwerking van de uitgangspunten van de bedachte stijl op papier kunnen worden toegevoegd aan het kunstdossier. \ Tips \ Meer weten over installaties of abstracte kunst? Kijk naar de CKV s (Culturele Korte Video s): http://www.arttube. nl/nl/ckv_installatie http://www.arttube.nl/nl/ckv_abstract Marijke van Warmerdam? http://www.arttube.nl/nl/video/boijmans/marijke_van_ Warmerdam

Informatie 26 \ Mogelijkheden in het Stedelijk naar aanleiding van ARTclips \ Programma s worden begeleid door één van de diverse experts, zoals museumdocenten, rondleiders, kunstenaars of Blikopeners. Ze sluiten aan bij de kerndoelen van het onderwijs en essentiële skills voor de 21ste eeuw. * Rondleiding op maat Kies zelf een rode draad voor de ideale brug tussen de lessen op school en het museumbezoek. De educatiemedewerkers denken graag mee. - Tijd: minimaal 1 uur Prijs: 50 per uur voor een groep van maximaal 15 leerlingen (VMBO 13 leerlingen), gratis entree * Het Stedelijk in the pocket De perfecte eerste date: tijdens deze interactieve rondleiding ontdek je de highlights van het Stedelijk en verken je het gebouw. Hoe karakteriseer jij de architectuur? Welk kunstwerk is favoriet? En hoe omschrijf jij jouw persoonlijke keus in een tweet? Docenten ontvangen ter voorbereiding gratis het boekje Stedelijk in the Pocket (zolang de voorraad strekt). - Tijd: 1,5 uur Prijs: 75 voor een groep van maximaal 15 leerlingen (VMBO 13 leerlingen), gratis entree * Eindexamenvoorbereiding Zoek de diepte, duik in de context en boek een rondleiding voor je eindexamenkandidaten. Het Stedelijk is dé plek om je voor te bereiden. - Tijd: 1 uur Prijs: 50 voor een groep van maximaal 15 leerlingen (VMBO 13 leerlingen), gratis entree * Blikopenertour Bekijk kunst door de ogen van de Blikopeners, jongeren tussen 15 en 19 jaar met een bijbaan bij het Stedelijk. Zij leiden rond, organiseren activiteiten en evenementen en geven advies en hun kritische mening. Blikopeners laten de leerlingen graag hun favorieten zien en gaan er nóg liever met hen over in gesprek. - Tijd: 1 uur Prijs: 50 per groep van maximaal 13 leerlingen, inclusief entree * What the Art?! Hoe breng je hedendaagse kunst en vormgeving in de klas? Met Blikopeners en opdrachten van toonaangevende kunstenaars en ontwerpers! Meer informatie op http://www.stedelijk.nl/educatie/what-the-art

Informatie 27 Heeft u specifieke vragen of wensen? Laat het t museum weten via educatie@stedelijk.nl Bekijk alle programma s, prijzen en activiteiten via stedelijk.nl/educatie en maak een keuze uit het ruime aanbod! Minimaal twee weken van tevoren reserveren. Mis niets! Altijd als eerste op de hoogte van educatie en publieksactiviteiten? Stuur een mail naar educatie@stedelijk.nl. Aanmelden voor nieuwsbrieven kan via stedelijk.nl/nieuwsbrief. Volg het Stedelijk ook op Twitter en Facebook! Voor meer informatie zie: stedelijk.nl/educatie Bezoekadres Hoofdingang: Museumplein 10 Groepsingang voor (school) groepen op afspraak: Paulus Potterstraat 13 Boeken & direct contact educatie@stedelijk.nl +31 (0)20 573 27 41 (di vr, 9.00-17.00 uur) Openingstijden Dagelijks 10-18 uur Donderdag 10-22 uur Extra vroeg OPEN voor scholen (op afspraak) 9 uur Entreeprijzen Volwassenen 15 Museumkaart gratis t/m 18 jaar gratis Studenten, CJP 7,50 Leerlingen/studenten 18+ in groepsverband (vooraf aangemeld) 3,50 Docenten met Docentenpas Stedelijk Museum gratis