in samenwerking met ICT~Marktmonitor 2011 ICT~Marktmonitor 2011
ICT~Marktmonitor 2011
Voorwoord Onze sector heeft zich in 2010 duidelijk hersteld na het moeilijke jaar 2009. In 2010 groeiden de ICT-bestedingen met 1,1 procent waarbij het accent lag op de tweede helft van het jaar. Juist in het segment met een belangrijk aandeel voor het MKB, de softwaresector, is de groei zelfs bovengemiddeld geweest. ICT is van groot belang voor economische groei in alle sectoren van de economie. Zeventig procent van alle innovaties is toe te schrijven aan de toepassing van ICT. ICT is dan ook de Innovatie-As voor alle negen, door het kabinet aangewezen, topsectoren. Dat geldt evenzeer voor innovaties in maatschappelijke sectoren als zorg, mobiliteit, onderwijs en veiligheid. Dit is een publicatie van ICT~Office in samenwerking met Heliview Research Coördinatie productie: Quamedia ICT~Office Internet: www.ictoffice.nl E-mail: info@ictoffice.nl Postbus 401, 3440 AK Woerden ISBN: 978-90-79530-11-3 Deze 15 e ICT~Marktmonitor geeft wederom inzicht in de ontwikkelingen in de ICT-markt. We maken een onderscheid tussen de sectoren IT-Hardware & Kantoortechnologie, Software & Services en Telecom & Internet. Alle sectoren die ICT~Office vertegenwoordigt komen dus aan bod. Ook in deze editie staan we stil bij de laatste stand van zaken op het gebied van ICT-onderwijs en de ICT-arbeidsmarkt. De ICT-sector kan op termijn alleen groeien als we de voldoende juiste mensen binnenhalen. Uit de cijfers blijkt dat als we geen actie ondernemen, we straks duizenden mensen tekort komen. Het is dan ook geen toeval dat deze marktmonitor verschijnt in De Week van ICT. Tijdens deze week richten we de schijnwerpers op tal van aansprekende toepassingen van ICT. We willen laten zien welke kansen en mogelijkheden ICT te bieden heeft, ook op de arbeidsmarkt. Er zit namelijk heel veel toekomst in de ICT. Uit deze uitgave mag niets worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van ICT~Office. Uit deze uitgave mag niets worden gepubliceerd zonder bronvermelding. Harry van Dorenmalen Voorzitter ICT~Office Sylvia Roelofs Algemeen Directeur ICT~Office ICT~Office, april 2011 ICT~Marktmonitor 2011 3
Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 ICT-markt in Beeld 7 IT-Hardware & Kantoortechnologie 19 Software & Services 21 Telecom & Internet 24 Hoofdstuk 2 Softwaresector in Nederland 27 Hoofdstuk 3 Digitale Veiligheid 37 Hoofdstuk 4 Arbeidsmarkt 43 Hoofdstuk 5 Over ICT~Office & Heliview 55 Over ICT~Office 56 Over Heliview Research 60 Methode en verantwoording 62 Bronnen 63 English Summary 65 Figures & Trends 66 The Software Sector in the Netherlands 68 Cyber Security 69 Labour Market 70 About ICT~Office 71 ICT~Marktmonitor 2011 5
ICT~Marktmonitor 2011 7 Hoofdstuk 1 ICT-markt in Beeld
ICT-branche herstelt gestaag In 2010 herstelde de Nederlandse economie gestaag van de zware klappen die het te verduren kreeg tijdens de recessie. De ICT-markt groeide in 2010 met 1,1 procent tot een totaal aan bestedingen van 29,4 miljard euro. De verwachting is dat de ICTmarkt in 2011 met 2,0 procent verder zal groeien. Het economisch jaar 2010 Het jaar 2010 was voor Nederland het jaar van voorzichtig economisch herstel. De Nederlandse economie groeide in 2010 met 1,7 procent. Nederland heeft, in navolging van de groeiende wereldeconomie, de recessie achter zich gelaten. Na de wereldwijde financiële crisis in 2009, speelden de economische problemen zich in 2010 vooral af binnen de Eurozone. De gevreesde dubbeldip van een tweede recessie na het economisch moeilijke jaar 2009 lijkt voorkomen te zijn, hoewel de zware klappen die de economie in 2009 kreeg voelbaar blijven. De tekenen van gestaag herstel werden eind 2010 steeds beter zichtbaar; er heerst dan ook voorzichtig optimisme over de stand van de economie in 2011 en 2012. De verwachte groei van de Nederlandse economie ligt in 2011 op 1,75 procent en in 2012 op 1,5 procent. Door haar open karakter komt de groei van de Nederlandse economie voornamelijk voort uit export naar landen in het Eurogebied. De spanningen in de Arabische wereld zorgden vanaf begin 2011 voor toenemende onrust op de oliemarkt. Dit kan gevolgen hebben voor het economisch herstel. Wereldeconomie groeit Na de krimp in 2009 is de wereldeconomie in 2010 gegroeid met 5 procent (zie tabel 1). De groei werd voornamelijk veroorzaakt door de opkomende economieën (Centraal- en Oost-Europa, Azië, Latijns-Amerika en Afrika) die goed waren voor gemiddeld 7,1 procent groei. De gevestigde economieën (de Verenigde Staten, de Europese Unie, Japan en Canada) groeiden met gemiddeld 3,0 procent minder hard. De groeiende wereldeconomie resulteerde in een stijging van de voor Nederland relevante wereldhandel met 10,75 procent (CPB, 2011). Voor 2011 wordt een groei van de wereldeconomie verwacht van 4,4 procent, voor 2012 een groei van 4,5 procent. De wereldeconomie zal de komende jaren gekenmerkt blijven door de tweedeling tussen een sterke groei in de opkomende markten en een gematigde groei in de gevestigde economieën. Tabel 1: Groei wereldeconomie Wereldeconomie Gevestige economieën Opkomende economieën 2009 2010 2011* 2012* 0,6% 5,0% 4,4% 4,5% 3,4% 3,0% 2,5% 2,5% 2,6% 7,1% 6,5% 6,5% * Voorspelling (Bron: IMF World Economic Outlook, 2011) Europese economie De economie van de Europese Unie is in 2010 met 1,8 procent gegroeid. Het jaar 2010 werd voor Europa gekenmerkt door de staatsschuldencrisis. Enkele Europese landen raakten in financiële problemen; zij dreigden hun staatschulden niet meer te kunnen financieren. Dit bracht een discussie teweeg over de toekomst van de monetaire unie. De Europese regeringsleiders besloten tot de oprichting van een Europees noodfonds. Het is niet zeker dat de staatsschuldencrisis in 2011 voorbij is. Ondanks positieve ontwikkelingen is het gevaar van financiële crises in Europese landen nog altijd groot. 8 ICT~Marktmonitor 2011 9
Duitsland, dat voor Nederland een belangrijke afzetmarkt is, kende met 3,7 procent een relatief sterke groei. Dit komt vooral omdat Duitsland door een dieper dal is gegaan tijdens de recessie, waardoor het herstel groter is. Tevens spelen de grotere bedrijfsinvesteringen die in Duitsland gedaan zijn en de krachtige Duitse export hierin een rol. Nederlandse economie groeit voorzichtig De Nederlandse economie is in 2010 voorzichtig hersteld van de ernstige recessie van 2009. De economie groeide met 1,7 procent in lijn met het Europees gemiddelde. Voor 2011 zal de economie in Nederland naar verwachting van het CPB blijven groeien met 1,75 procent. Het kabinet heeft besloten fors te bezuinigen op de overheid, hetgeen vanaf 2011 zal leiden tot teruglopende overheidsbestedingen. Waar de overheidsuitgaven in 2010 nog met 1,25 procent stegen, zullen de uitgaven in 2011 met 0,5 procent dalen (CPB, 2011). Vertrouwen van producenten en consumenten speelt een belangrijke rol in de economie. Het producentenvertrouwen is een stemmingsindicator voor de op korte termijn te verwachten ontwikkeling van de industriële productie, gebaseerd op oordelen en verwachtingen van ondernemers. Het vertrouwen van producenten in de economie had in januari 2010 een indexwaarde van -6,5. Door het jaar heen steeg het producentenvertrouwen gestaag; in januari 2011 was het indexcijfer 2,7. Gedurende 2010 is het consumentenvertrouwen vrij stabiel gebleven, maar bleef de waarde wel negatief. Het vertrouwen dat consumenten in de economie hebben, kende in januari 2010 een indexwaarde van -10 en in december 2010 een waarde van -14. De koopbereidheid van de consumenten nam in 2010 af van -1 in januari tot -14 in december, hoewel de koopbereidheid in februari 2011 wel weer steeg naar -6 (CBS, 2011). Deze vertrouwen- en bereidheidcijfers bevestigen het beeld dat het herstel van de economie vooral afkomstig is van de export en niet van de binnenlandse consumenten. Voor een opleving van de binnenlandse bestedingen is een groter consumentenvertrouwen en een grotere koopbereidheid nodig. De algemene investeringen in Nederland krompen in 2009 met 12,7 procent. In 2010 volgde een marginale groei van de investeringen met 0,5 procent. De bedrijfsinvesteringen namen in 2010 echter nog wel af met 3,75 procent, licht beter dan was verwacht. De bedrijfsinvesteringen zullen in 2011 naar verwachting met 2,8 procent toenemen (CPB, 2011). De werkloosheid is ten opzichte van 2009 iets gestegen en bedroeg in 2010 5,5 procent. De verwachting is dat in 2011 de werkloosheid door de groeiende economie zal afnemen tot ongeveer 5 procent (CPB, 2011). Hiermee heeft Nederland één van de laagste werkloosheidscijfers in de Europese Unie. Tabel 2: Groei economie en ICT-markt 2009 2010 2011* Wereldeconomie 0,6% 5,0% 4,4% Europese Unie 4,1% 1,8% 1,5% Nederland -3,9% 1,7% 1,75% ICT-markt wereldwijd -3,0% 4,9% 4,4% ICT-markt EU -1,1% 1,2% 1,5% ICT-markt Nederland -5,8% 1,1% 2,0% * Voorspelling (Bron: IMF/EITO/Heliview Research, 2011) ICT-markt wereldwijd en in Europa Voor de ICT-markt wereldwijd zal 2011 een positief jaar worden na het herstel van 2010. De krimp in 2009 van 3 procent is vorig jaar omgezet in een groei van 4,9 procent (zie tabel 2). In 2011 zullen de wereldwijde ICT-bestedingen verder groeien met 4,4 procent. Het zijn de opkomende economieën, voornamelijk de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China), die de vraag in de wereldwijde ICT-markt laten groeien. De ICT-markt zal in de BRIC-landen in 2011 met gemiddeld 13 procent toenemen tot een totaal van ongeveer 431 miljard euro. Absolute koploper van dit viertal is India met een verwachte groei van 26 procent in de ICT-markt in 2011 (WITSA, 2011). 10 ICT~Marktmonitor 2011 11
De ICT-markt in de Europese Unie is na de krimp met 1,1 procent in 2009, gegroeid met 1,2 procent in 2010. De ICT-bestedingen zullen in de Europese Unie in 2011 verder stijgen met 1,5 procent tot een totaal van 715 miljard euro (EITO, 2011). Duitsland en Frankrijk doen het van de EU-landen relatief goed. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de stijgende vraag van bedrijven die eerder uitgestelde ICT-investeringen inhalen. Spanje, Italië en Groot-Brittannië blijven hier iets op achter. Dit wordt veroorzaakt door de interne economische strubbelingen en de overheidsbezuinigingen op ICT-gebied. In Europa groeit de omzet uit cloud computing met maar liefst 20 procent per jaar. In 2009 was de omzet uit dit segment nog 4 miljard euro, in 2012 zal dit toenemen tot 7 miljard euro (EITO, 2011). In het algemeen krimpt of groeit de ICT-markt in de Europese Unie ongeveer even sterk als de gehele Europese economie. Wereldwijd is nog wel een grillig verloop van de ICT-bestedingen zichtbaar: zowel de krimp als de groei in de ICT-markt zijn wereldwijd sterker dan de gemiddelde wereldwijde krimp en groei in 2009, 2010 en 2011. Tabel 3: Omvang ICT-bestedingen in Nederland (in miljoenen euro's) 2010 2011* Totaal ICT-branche 29.383 29.962 IT-bestedingen 13.618 13.920 IT-hardware & kantoortechnologie 5.858 5.960 IT-software & services 7.760 7.960 ICT-branche in Nederland Met de lichte stijging van 1,1 procent van de totale ICT-bestedingen in Nederland is de marktomvang gegroeid tot een totaal van 29,4 miljard euro in 2010, zie tabel 3. Daarmee is de ICT-markt in omvang 5,1 procent van het Nederlandse bruto binnenlands product, dat voor 2010 een waarde heeft van 581,9 miljard euro. De bestedingen in de sector Telecom & Internet bedragen een kleine 54 procent van de totale bestedingen; de IT-bestedingen (hardware en kantoortechnologie, en software) bedragen ruim 46 procent van het totaal. De gematigde stijging van de ICT-bestedingen met 1,1 procent werd voornamelijk veroorzaakt door het voorzichtige economische herstel in 2010 en het uitblijven van investeringen. Binnen de ICT-markt groeiden de softwarebestedingen relatief het sterkst (zie tabel 4). De bestedingen aan IT-Hardware en Kantoortechnologie betekenden met 0,3 procent groei een verbetering ten opzichte van de krimp van 11,4 procent in 2009, maar het betrof nog een uiterst bescheiden stijging. Voornaamste reden hiervan is nog altijd het uitstel van investeringen van bedrijven in hardware en kantoortechnologie in combinatie met prijsdalingen. De verwachtingen voor 2011 zijn iets positiever. Als gevolg van de lichte groei van de gehele Nederlandse economie met 1,75 procent en de stijging van de investeringen, zullen de bestedingen aan ICT naar verwachting met 2 procent groeien. Evenwel kunnen in 2011 de dalende overheidsbestedingen een beperkende factor zijn in de groei van de ICT-bestedingen. Waarvan Software 4.800 4.925 Waarvan Services 2.960 3.035 Telecom & Internet 15.765 16.042 * Voorspelling (Bron: Heliview Research, 2011) ICT~Marktmonitor 2011 13
80% 60% 40% 20% 0% Tabel 4: Groei ICT-branche in Nederland 2008-2011 14 2008 2009 2010 2011* Totaal ICT-branche 2,7% -5,8% 1,1% 2,0% IT Hardware & kantoortechnologie IT Software & Services 4,1% -11,4% 0,3% 1,7% 7,8% -5,7% 1,9% 2,6% Waarvan Software 8,1% -4,1% 2,0% 2,6% Waarvan Services 7,4% -8,3% 1,6% 2,5% Telecom & Internet -0,2% -3,6% 1,0% 1,8% * Voorspelling (Bron: Heliview Research, 2011) ICT-bestedingen per economische sector Kijkend naar de Nederlandse economie zijn de vijf economische sectoren die het grootste bedrag aan ICT uitgeven: (semi-)overheid, financiële dienstverlening, zorg, transport en zakelijke dienstverlening. Het is interessant de ICT-bestedingen van deze vijf sectoren nader te bekijken. Figuur 1: Bedrag uitgegeven per organisatie aan hardware, software en dienstverlening voor de ICT-omgeving 0% (Semi) Overheid Financiele dvl. Zorg Transport Zakelijke dvl. 35% 41% 43% 29% 31% 53% 49% 44% 21% 21% 19% 19% 16% 23% 0 TOT 5.000 5.000 TOT 50.000 50.000 TOT 500.000 > 500.000 31% 13% 5% 4% 4% (Bron: Heliview Research, 2011) In figuur 1 is zichtbaar dat in de sectoren transport, zorg en zakelijke dienstverlening de meerderheid van de bedrijven financieel relatief lage ICT-bestedingen heeft. Dit wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van veel kleine bedrijven en instellingen in deze sectoren waarvan een groot deel MKB die gemiddeld lagere ICT-bestedingen per organisatie hebben. De financiële dienstverlening en de overheid hebben daarentegen financieel grotere bestedingen, voornamelijk omdat deze sectoren grote en kapitaalintensieve ICT-projecten hebben. Zo bezitten banken en verzekeraars vaak complexe ICT-systemen. Koploper in de ICT-bestedingen is nog altijd de overheid. Van alle instanties binnen de semioverheid en overheid geeft 22 procent aan ICT-bestedingen te hebben met een waarde van meer dan 1 miljoen euro. Bedrijvigheid Nederland telde begin 2011 een kleine 30.000 ICT-bedrijven. Hiervan bestaat tweederde, ongeveer 20.000 bedrijven, uit slechts 1 werknemer. Daarentegen tellen slechts 170 ICT-bedrijven meer dan 100 werknemers. Dit is een kleine 0,6 procent van alle ICT-bedrijven (CBS, 2011). Veel van deze eenpersoonsbedrijven zijn Zelfstandige Zonder Personeel (ZZP). In Nederland zijn kenniswerkers, met name ICT ers, een snel groeiende groep binnen de ZZP ers. Op grond van markttrends wordt verwacht dat het aandeel ZZP ers in de ICT zal blijven toenemen. Standaardisatie en digitalisering van processen maakt nieuwe vormen van samenwerken mogelijk en in veel gevallen is de zelfstandige concurrerend door lage transactiekosten. Dit trekt starters in de ICT-branche aan. In het jaar 2010 zijn er in totaal 1.888 starters in de ICT-branche bijgekomen. Dit is een stijging van 5,5 procent ten opzicht van 2009 toen er 1.790 starters waren. Desondanks zit de startersmarkt in de ICT-branche nog niet op het niveau van 2008. In dat jaar waren er 2.461 starters. Nu het economisch beter gaat en de ICT-markt voorzichtig groeit, stijgt het aantal starters in de maand januari 2011 fors. In januari 2009 waren er 249 starters, in januari 2010 146 en in januari 2011 255 (Kamer van Koophandel, 2011; zie figuur 2). ICT~Marktmonitor 2011 15
Figuur 2: Aantal starters ICT-sector Gemiddelde per maand Januari 350 300 250 200 150 De overheid doet er veel aan om innovatief ondernemerschap te stimuleren in Nederland. In 2011 is vanuit de subsidieregeling InnovatiePrestatieContracten (IPC) 26 miljoen euro beschikbaar voor innovatieontwikkeling en samenwerking binnen het MKB. MKB-bedrijven die een inhoudelijke samenhang met elkaar hebben (bijvoorbeeld in de keten, de regio of branche) en gezamenlijk een innovatieplan opstellen en uitvoeren kunnen daarvoor subsidie krijgen. Via deze IPC s hebben ook ICT-bedrijven een unieke kans om gedurende twee jaar innovatieplannen gesubsidieerd te krijgen (Agentschap NL, 2011b). 100 50 0 2007 2008 2009 2010 2011 (Bron: Kamer van Koophandel, 2011) Innovatie De Nederlandse ICT-branche draagt voor een belangrijk deel bij aan het verbeteren en innoveren van producten, diensten, ketens en processen in Nederland. Zodoende is ICT de Innovatie-As binnen de negen de economische topsectoren die het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie in februari 2011 heeft aangeduid. Met het oog op versteviging van het innovatieve vermogen van de economische topsectoren is ICT als Innovatie-As essentieel. De innovatiekracht van ICT is niet alleen toepasbaar in het bedrijfsleven. Juist in domeinen als onderwijs, zorg en veiligheid zijn veel verbeteringen door te voeren door aanpassingen te maken in het bedrijfsproces. Nog altijd blijft innovatie met ICT in deze domeinen achter bij het bedrijfs leven. Dit komt door het onderschatten van de innovatieve mogelijkheden die ICT biedt of door het overschatten van de problemen en de omvang daarvan. Om te anticiperen op de toekomst in bovengenoemde domeinen, zullen de mogelijkheden die ICT te bieden heeft ten volle benut moeten worden. Een voorbeeld hiervan is de rol die e-health kan spelen in de gezondheidszorg. Een andere regeling die door ICT-bedrijven veel gebruikt wordt, is de Wet Bevordering Speur- & Ontwikkelingswerk (WBSO). Bedrijven krijgen via deze regeling een tegemoetkoming in de loonkosten van medewerkers die innovatief werk verrichten. Het kabinet heeft de keuze gemaakt om het budget voor de WBSO te laten toenemen van in totaal 700 miljoen euro in 2010 tot 810 miljoen euro in 2011. Tabel 5: Aandeel ICT-bedrijven in WBSO totaal Aanvragen WBSO-loon Toegekend WBSO-loon 2004 10,8% 7,0% 2005 11,4% 7,0% 2006 12,6% 7,6% 2007 14,0% 8,5% 2008 14,5% 10,3% 2009 19,4% 13,2% 2010 22,3% 14,6% (Bron: Agentschap NL, 2011a) 16 ICT~Marktmonitor 2011 17
ICT-bedrijven hebben een groot aandeel in de WBSO, voornamelijk omdat vanaf 2009, door een verruiming van de definitie met programmatuur, ook ICT-diensten met de WBSO-regeling gestimuleerd worden. In de cijfers van de WBSO-toekenning groeide daarmee het aandeel ICT aanzienlijk. Van het totaal aantal toegekende WBSO-uren is in 2010 14,6 procent toegekend aan ICT-bedrijven; in 2009 was dit nog 13,2 procent (Agentschap NL, 2010). Zoals in tabel 5 te zien is, ligt het aandeel aanvragen voor WBSO-loon van ICT-bedrijven hoger dan het toegekende aandeel. In 2010 was dit verschil 7,4 procentpunt. Dit verschil wordt veroorzaakt doordat ICT-bedrijven over het algemeen kleine bedrijven zijn met relatief weinig werknemers, en dus manuren, ten opzichte van andere sectoren. Met de grote toestroom aan ICT-bedrijven als gevolg van de verruiming van de WBSO-definitie met programmatuur ten behoeve van ICT-diensten, is ook het aantal kleine bedrijven dat gebruik maakt van de regeling enorm toegenomen. De WBSO biedt in de directe toekomst onverminderd grote kansen voor ICT-bedrijven die zich bezig houden met innovatieve producten en projecten. IT-Hardware & Kantoortechnologie De bestedingen aan IT-Hardware & Kantoortechnologie zijn in 2010 met 0,3 procent gegroeid. Binnen de bestedingensector IT-Hardware & Kantoortechnologie vallen de segmenten Computers, Servers, Mainframes, Midrange, Printers en Multifunctionele Apparaten, Opslag en Bekabeling. Absoluut gezien is de sector nog lang niet terug op het niveau van 2008 toen de bestedingen aan IT-Hardware en Kantoortechnologie 6,7 miljard euro bedroegen. De recessie in 2009 en de bijbehorende krimp van 11,4 procent in de sector heeft zijn sporen nagelaten. De verwachting is dat de bestedingen in 2011 met 1,7 procent zullen stijgen tot een totaal van bijna 6 miljard euro (zie tabel 6). Hiermee komt deze deelmarkt terug op het niveau van 2006. Tabel 6: Sector IT-Hardware en Kantoortechnologie (bestedingen in miljoenen euro s) 2009 2010 2011* Computers 2.936 2.976 3.044 % groei t.o.v. vorig jaar -13,0% 1,4% 2,3% Servers, Midrange, Mainframes 973 956 947 % groei t.o.v. vorig jaar -7,4% -1,8% -0,9% Printers, MFP's, Kantoortechnologie 937 936 925 % groei t.o.v. vorig jaar -13,9% -0,1% -1,2% Diversen (o.a. opslag) 994 990 1.044 % groei t.o.v. vorig jaar -7,4% -0,4% 5,5% Totaal 5.840 5.858 5.960 % groei t.o.v. vorig jaar -11,4% 0,3% 1,7% * Voorspelling (Bron: Heliview Research, 2011) 18 ICT~Marktmonitor 2011 19
De forse krimp die in 2009 de markt kenmerkte, vooral ten aanzien van de verkoop van computers, printers en copiers, is in 2010 beperkt gebleven. Bij de IT-Hardware & Kantoortechnologiesector was in 2010 derhalve geen grote groei of krimp te zien in de verschillende segmenten. Alleen het segment Opslag (in tabel onder Diversen) kende een groei van 4 procent in 2010. Voor 2011 is er in de segmenten Data- en netwerkapparatuur en Opslag (zie diversen) een stijging van respectievelijk 5,2 procent en 4,4 procent voorspelt. Door de toenemende behoefte aan dataopslag blijft de vraag naar opslag stijgen, hoewel de opslag per eenheid wel steeds goedkoper wordt. Met de groei van de economie in 2010 en de verwachte groei in 2011 is de vraag naar computers (laptops, netbooks en desktops) in zijn totaliteit gestegen. Het segment Computers groeide in 2010 met 1,4 procent en zal naar verwachting in 2011 met 2,3 procent groeien. Door de opkomst van de tablet-pc s in 2010 is het waarschijnlijk dat de bestedingen in het segment Computers verschuiven van de traditionele computers naar nieuwe en andere modellen. Voor 2011 wordt er in de bestedingen aan printers en copiers een krimp van 1,2 procent voorspeld. De negatieve trend in dit segment kan worden verklaard door een verzadiging in de markt. De aankopen die worden gedaan zijn voornamelijk vervangingsaankopen waarmee oude printers en copiers worden vervangen door nieuwe of betere modellen. Ook worden de producten in dit marktsegment veelal goedkoper. In het algemeen staan de marges in de IT-Hardware & Kantoortechnologie onder druk door de almaar stijgende grondstofprijzen. Ook speelt de continue prijserosie binnen deze sector een grote rol. In de sector wordt de economische levensduur van de verschillende producten steeds langer, waardoor de verkoop door nieuwe producenten gedrukt wordt. Dit verklaart mede de beperkte stijging van de bestedingen in deze markt. Software & Services Bestedingen in de sector Software & Services betreffen bestedingen aan systeemsoftware, applicatiesoftware, professionele en ondersteunende dienstverlening. De totale bestedingensector Software & Services kende in 2010 een groei van 1,9 procent. Dit komt neer op een totaal van 7,8 miljard euro (zie tabel 7). De sector herstelde voorzichtig van de zware klappen die het tijdens de recessie kreeg. In 2010 was de groei van de uitgaven aan IT-dienstverlening wel lager dan de bestedingen aan software. De lichte groei van 2010 in de hele sector zet in 2011 naar verwachting door, en de bestedingen zullen waarschijnlijk groeien met 2,6 procent. Met een bestedingswaarde van bijna 8 miljard euro zal de sector in 2011 weer op het niveau van 2008 uitkomen, toen de bestedingen een kleine 7,9 miljard euro bedroegen. De procentuele groei uit 2007 van 7,4 procent wordt echter nog niet gehaald in 2011. Tabel 7: Sector Software & Services (bestedingen in miljoenen euro s) 2009 2010 2011* Software 4.705 4.800 4.925 % groei t.o.v. vorig jaar -4,1% 2,0% 2,6% Services 2.914 2.960 3.035 % groei t.o.v. vorig jaar -8,3% 1,6% 2,5% Totaal 7.619 7.760 7.960 % groei t.o.v. vorig jaar -5,7% 1,9% 2,6% * Voorspelling (Bron: Heliview Research, 2011) In het segment Software namen de bestedingen aan systeemsoftware (onder meer besturingssystemen (netwerk)beheersoftware en beveiligingssoftware) toe met 0,3 procent tot een totaal van 1,9 miljard euro. Specifiek de beveiligingssoftware kende in 2010 een positieve ontwikkeling (zie ook hoofdstuk 3). De bestedingen aan systeemsoftware zullen in 2011 naar verwachting verder 20 ICT~Marktmonitor 2011 21
groeien met 1,6 procent tot een totaal van 1,9 miljard euro. De bestedingen aan applicatiesoftware (consumenten-, commerciële, industriële en technische programma s opgezet met het doel om bedrijfsprocessen te automatiseren en te innoveren) namen in 2010 toe met 3,2 procent tot een totaal van 2,8 miljard euro. De verwachting voor 2011 is dat de bestedingen met 3,3 procent stijgen tot een totaal van 2,9 miljard. In het segment Services stegen de bestedingen aan professionele dienstverlening (diensten voor consultancy, implementatie en operationeel management) beperkt met 0,8 procent tot een totaal van 2 miljard euro in 2010. Het segment Professionele Dienstverlening is hard geraakt gedurende de recessie en kende in 2009 een daling van maar liefst 13 procent in de bestedingen. Hoewel het segment in 2011 waarschijnlijk een groei doormaakt van 2,7 procent - wat zal leiden tot een totaal aan bestedingen van 2 miljard euro - is het segment Professionele Dienstverlening nog niet terug op het niveau van 2007 toen de bestedingen 2,1 miljard euro bedroegen. In mei 2010 heeft Het Expertise Centrum (HEC) het onderzoek Leren van de buren gepresenteerd. De grote veranderingen bij de overheid hebben impact op de ICT-voorziening. Dit vergelijkend onderzoek toont onder andere aan dat met uitbesteding van bepaalde ICT-voorzieningen de overheid de kosten en complexiteit van haar ICT beter kan beheersen. De ondersteunende dienstverlening (alle activiteiten aangaande de goede werking van hardware-, software- en netwerkproducten, inclusief onderhoudscontracten en helpdesks) groeide in 2010 met 3,3 procent ten opzichte van 2009. In totaal bedroegen de bestedingen 950 miljoen euro. De bestedingen aan ondersteunende dienstverlening zullen in 2010 naar verwachting met 2,1 procent groeien tot een totaal van 970 miljoen euro. Het gebruik van cloud-computing is een belangrijke ontwikkeling die de bestedingen in de sector Software & Services zal gaan beïnvloeden. Cloud-computing is niet een geheel nieuw concept, het komt voort uit een lange historie van ICT-ontwikkelingen. In de afgelopen jaren is een mogelijkheid ontstaan om anders (flexibeler, effectiever en goedkoper) met rekencapaciteit, opslag, bedrijfsinformatie en toepassingen om te gaan. Het vernieuwende van cloud-computing ligt in het gebruik van internet: gebruikmaken en het afroepen van diensten op een flexibele wijze. Het is daarmee de volgende stap in het proces van uitbesteding waarbij steeds meer IT-middelen worden gedeeld. Uit de ICT~Kwartaalmonitor van februari 2011 blijkt dat de ICT-bedrijven die hebben deelgenomen aan de peiling, schatten dat in 2011 ongeveer 15 procent van alle ICT-diensten op basis van cloud-computing geleverd wordt. In 2015 zal dit percentage volgens die bedrijven zijn gegroeid tot ruim 40 procent. ICT-bedrijven hebben dus hoge verwachtingen over de toekomstige rol die de cloud speelt in de levering van ICT-diensten en infrastructuur. Uit andere onderzoeken van Heliview Research blijkt dat kleinere bedrijven, vooral ZZP ers, meer diensten vanuit de cloud afnemen; zij stappen sneller over. Naast de mogelijkheden die cloud-computing ICT-afnemers biedt, geeft het veel bedrijven kansen om nieuwe businessmodellen te ontwikkelen. In elk geval zal het bestaande businesmodellen veranderen. Van de ondervraagde ICT-bedrijven levert 10 procent nu al volledig via cloud. Daarnaast levert 50 procent gedeeltelijk diensten via cloud. Nog eens 20 procent wil hiermee een begin maken in 2011. De overige 20 procent heeft geen plannen om via cloud-computing diensten of infrastructuur aan te bieden. ICT-bedrijven verwachten dat zakelijke klanten in de eerste plaats voor ICT-diensten als applicatie-hosting en CRM gebruik zullen maken van cloud-diensten, gevolgd door financiële administratie. 22 ICT~Marktmonitor 2011 23
Telecom & Internet Bestedingen aan Telecom & Internet hebben betrekking op communicatie en informatievoorziening. Na de daling met 3,6 procent in 2009, groeide de sector in 2010 met 1,0 procent en zal in 2011 naar verwachting groeien met 1,8 procent. Tabel 8: Sector Telecom & Internet (bestedingen in miljoenen euro s) 2009 2010 2011* Vaste telefoniediensten 2.781 2.685 2.645 % groei t.o.v. vorig jaar -9,4% -3,5% -1,5% Vaste datadiensten 3.766 3.777 3.802 % groei t.o.v. vorig jaar -1,0% 0,3% 0,7% Data- en netwerkapparatuur 1.510 1.425 1.477 % groei t.o.v. vorig jaar -7,5% -5,6% 3,6% Mobiele diensten 5.948 6.198 6.387 % groei t.o.v. vorig jaar 0,0% 4,2% 3,0% Mobiele telefoons en accessoires 660 690 726 % groei t.o.v. vorig jaar -17,4% 4,5% 5,2% TV-diensten 946 990 1.005 % groei t.o.v. vorig jaar 0,0% 4,7% 1,5% Totaal Telecom en Internet 15.611 15.765 16.042 % groei t.o.v. vorig jaar -3,6% 1,0% 1,8% * Voorspelling (Bron: Heliview Research, 2011) Gedurende de recessie in 2009 was er geen enkel segment binnen de sector waaraan de bestedingen stegen. Ondanks de lichte economische opleving in 2010 profiteerden niet alle segmenten hiervan. Hoewel de krimp minder groot was dan in 2009, kenden de segmenten Vaste Telefoondiensten en Data- en Netwerkapparatuur ook in 2010 een daling in de bestedingen. Alleen binnen het segment Mobiele Telefoons en Accessoires steeg het aantal bestedingen met 4,5 procent na de forse daling in 2009 van 17,4 procent. De segmenten Mobiele Diensten en Diversen groeiden in 2010 met respectievelijk 4,2 en 4,7 procent na de stagnatie in beide segmenten in 2009. Absoluut gezien maken de bestedingen aan het segment Mobiele Diensten bijna de helft van de totale bestedingen aan de sector Telecom & Internet uit. In 2011 blijven de telecombedrijven voor de uitdaging staan van de continu dalende prijzen in de sector. Uit gegevens van toezichthouder Opta blijkt dat het dataverbruik van mobiel internet en het sms-gebruik door Nederlanders sinds 2007 enorm is gegroeid: in 2007 was dit in totaal 1 Petabyte (PB, 1000 Terabytes), in 2008 1,25PB en in 2009 in totaal zelfs 3,55PB. Dit komt neer op een gemiddeld dataverbruik van ongeveer 460MB per abonnement per jaar. Deze grote stijging van bijna 200 procent in 2009 voornamelijk veroorzaakt door mobiel internet zet in de toekomst door en vraagt van aanbieders om extra investeringen in netwerken. Tegelijkertijd is de stijging van het gebruik minimaal terug te zien in de bestedingen aan Mobiele Diensten (tabel 8). Een reden hiervoor zijn de laag blijvende prijzen. Europese regelgeving om roaming-kosten voor bellen in andere EU-landen te verlagen, zal in de nabije toekomst de bestedingen aan mobiele diensten verder drukken. Ook zal de opmars van communicatiediensten via het internet leiden tot lagere bestedingen aan bellen en sms en. Door deze ontwikkelingen in de markt van mobiele diensten wordt het gebruik van nieuwe abonnementsvormen gestimuleerd. De bestedingen aan vaste telefoniediensten zijn rond het jaar 2000 afgevlakt en vertonen sindsdien een dalende trend. Desondanks is de grote krimp van 2009 afgenomen en zal het segment vaste telefoniediensten in 2011 waarschijnlijk wederom minder sterk krimpen. Vaste datadiensten laten een geringe groei zien door de vraag naar internettoegang en bijvoorbeeld VoIP-diensten (bellen via internet). 24 ICT~Marktmonitor 2011 25
26 ICT~Marktmonitor 2011 27 Hoofdstuk 2 De Softwaresector in Nederland
Softwaresector in Nederland De softwaresector is van groot belang voor de Nederlandse economie. De sector alleen al is goed voor een bijdrage van 17,3 miljard euro aan de Nederlandse economie. Daarnaast wordt nog meer waarde geproduceerd buiten de sector. Dit hoofdstuk vat het onderzoek De softwaresector in Nederland van onderzoeksbureau Dialogic samen. De softwaresector gedefinieerd De ICT-branche bestaat uit bedrijven in hardware, kantoortechnologie, software, dienstverlening en telecommunicatie. De algemene cijfers over de branche maken niet duidelijk welke economische waarde de softwareproductie in Nederland heeft voor de economie. In het onderzoek De softwaresector in Nederland is daarom gekeken naar de samenstelling en toegevoegde waarde ervan. Het Centraal Bureau voor de Statistiek beschrijft sectoren in de economie. Bedrijven worden door het CBS op basis van de economische hoofdactiviteit ingedeeld in sectoren. Het onderzoek van Dialogic heeft zich gericht op die bedrijven die binnen de CBS-definitie van IT-dienstverlening vallen (CBS-sectorcode SBI 62). Met dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatietechnologie, de formele beschrijving van de sector, wordt in het onderzoek de softwaresector in enge zin aangeduid. Daarnaast wordt software ook buiten de sector ontwikkeld: in eigen beheer voor intern gebruik, of specifieke software voor een andere sector, bijvoorbeeld landbouw, die daarna wordt verkocht. Dit is de softwaresector in brede zin. Cijfers nader vergeleken Er bestaan onderlinge verschillen tussen de cijfers zoals deze gepresenteerd worden in hoofdstuk 1 over software-bestedingen van gebruikers (door Heliview Research) en in hoofdstuk 2 over softwareproductie van bedrijven in Nederland (door Dialogic). De belangrijkste verklaring voor de verschillen ligt in het feit dat andere grootheden worden gemeten: de methode van Heliview Research kijkt naar de bestedingenkant van gebruikers (aan onder andere software). Hierbij wordt aan organisaties gevraagd wat hun ICT-budget is. In de methode van Dialogic softwarebedrijven gevraagd wat zij jaarlijks omzetten. Hierdoor zijn de cijfers erg lastig vergelijkbaar. In de cijfers van Dialogic wordt omzet meegeteld die Heliview Research niet meet, omdat dit geen directe bestedingen zijn. Het betreft onder andere: omzet uit export, inhuur van personeel door ICT-bedrijven, licentiekosten voor verdere softwareontwikkeling, niet aan software gerelateerde activiteiten, embedded software (wordt via andere markten besteed), en uitbesteding binnen Nederland. Daarnaast zitten in de cijfers dubbeltellingen. Met betrekking tot de cijfers van Heliview Research kunnen we stellen dat de kans groot is dat enkele bijzondere (bijvoorbeeld eenmalige) grote ICT-projecten niet meegerekend worden binnen het ICT-budget. In het bijzonder binnen de (semi-) overheid waar grote ICT-bestedingen worden gedaan - is het lastig om jaarlijks de exacte bestedingen in kaart te brengen. Ook bestaat de kans dat in de cijfers van Heliview Research verborgen bestedingen aan software niet zijn meegerekend. De ontwikkeling van een bedrijfswebsite staat vaak niet als besteding aan software geregistreerd, maar als besteding aan communicatie. Voor ICT~Office is het van groot belang dat er een goed en betrouwbaar inzicht is in de omvang en toegevoegde waarde van ICT. ICT~Office zal daarom met haar onderzoekspartners onderzoek blijven doen om verschillen te verklaren. Hierin ligt ook een taak voor de overheid. 28 ICT~Marktmonitor 2011 29
Economische kengetallen van de softwaresector Het aantal bedrijven dat in de softwaresector actief is bedraagt 24.370. Deze bedrijven zijn over heel Nederland verspreid. In figuur 3 zijn alle bedrijven geplot op de kaart van Nederland. Hierbij geeft de tint van de stippen het aantal bedrijven weer dat daar gevestigd is. Hoe donkerder de stip, hoe hoger de concentratie. De hoogste concentraties worden vooral aangetroffen rond (technische) universiteiten. Een ander opvallend gegeven is de sterke concentratie in het lint van de Veluwezoom tot aan Harderwijk. Figuur 3: Spreiding softwarebedrijven over Nederland De onderverdeling van de verschillende inkomstenbronnen van de softwaresector laat zien dat in Nederland 10,2 miljard euro wordt omgezet met de verkoop van door bedrijven zelf ontwikkelde software (zie tabel 9). Dat is meer dan 40 procent van de totale sector. Het gaat dan om product- en maatwerksoftware (9,4 miljard euro) en embedded software (0,8 miljard euro). Programmeerwerk voor derden levert ook nog eens 4,0 miljard euro op. Dit kan grotendeels worden gezien als softwareproductie, waarmee de waarde van software nog groter wordt. Implementatie, testen, beheer en onderhoud dragen voor 3,8 miljard euro, of 15 procent, bij aan de totale omzet. Met 2,6 miljard euro bestaat 10 procent van de totale inkomstenbronnen van softwarebedrijven uit activiteiten die niet aan software gerelateerd zijn. Tabel 9: Onderverdeling naar negen verschillende soorten inkomstenbronnen SBI 62* (bedragen in miljoen euro s) Verkoop product- of maatwerksoftware Dialogic(2010) % van geheel 9.392 37,5% Verkoop embedded software 803 3,2% Inhuur personeel 3.986 15,9% Implementatie / testen software 1.533 6,1% (Bron: Dialogic, 2010) De softwaresector is een volwaardige en belangrijke economische sector in Nederland, met een omzet van 25,0 miljard euro en een bruto toegevoegde waarde (omzet min inkoopkosten en bedrijfslasten) van 17,3 miljard euro. Hiermee draagt de softwaresector 2,8 procent bij aan de Nederlandse economie (BBP). Het belang van software voor de Nederlandse economie is feitelijk nog groter omdat ook veel software wordt ontwikkeld en verkocht door bedrijven die formeel buiten de definitie van de softwaresector (sector in brede zin ). Als deze activiteiten wel worden meegeteld, kan de omvang van de toegevoegde waarde oplopen tot 24,3 miljard euro. Dat is een bijdrage van 3,9 procent aan de nationale economie (bruto binnenlands product). Support softwareapplicaties 2.231 8,9% Overige consultancy 2.225 8,9% Software reseller 437 1,7% Overige softwareproducten / diensten 1.780 7,1% Overige activiteiten 2.638 10,5% Totaal 25.025 100% (Bron: Dialogic, 2010) Software is niet alleen van belang omdat het in heel veel industriesectoren wordt gebruikt, maar levert als industriesector op zichzelf al een aanzienlijke bijdrage aan de Nederlandse economie, zoals hierboven is geïllustreerd. Dit belang wordt nog duidelijker als de toegevoegde waarde van ICT~Marktmonitor 2011 31
de softwaresector wordt afgezet tegen de toegevoegde waarde van een aantal grote sectoren in de Nederlandse economie. Tabel 10: Bijdrage softwaresector aan Nederlandse economie in vergelijking met aantal sectoren Sector Jaar Als % BBP Softwaresector (Dialogic) 2010 2,8% Sectoren Nederlandse economie Chemie 2008 2,0-2,5% Creatieve industrie 2008 >3,0% Food & Flowers 2008 2,5-3,0% Hightech Systemen & Materialen 2008 >3,0% Pensioenen & verzekeringen 2008 2,0-2,5% Water 2008 <1,5% (Bron: Dialogic, 2010) Gemeten naar het percentage van het bruto binnenlands product staat de sector gelijk aan de sector Food & Flowers, en is de softwaresector op zichzelf groter dan de topsectoren Water, Pensioenen & Verzekeringen, en Chemie. Kenmerken van softwareproducten Vaak wordt gedacht dat in Nederland vooral maatwerksoftware wordt ontwikkeld. De omzet aan maatwerksoftware is 5,5 miljard per jaar. Daarnaast wordt in Nederland echter 3,9 miljard euro omgezet aan productsoftware. Hoe groter het bedrijf, hoe groter het aandeel productsoftware. Op basis van het aantal bedrijven dat software produceert, wordt geschat dat er in 2010 tussen de 30.000 en 35.000 softwareproducten op de Nederlandse markt zijn. Software wordt voor ruim driekwart binnen, of in opdracht van, het eigen bedrijf ontwikkeld. Het overige kwart is gebaseerd op componenten die zijn ontwikkeld door derden en worden verwerkt in eigen software. Van de externe componenten is 54 procent afkomstig van closed source en 46 procent van open-source licenties. Een kwart van de bedrijven in de softwaresector heeft eindproducten of -diensten die gedeeltelijk of volledig open-source zijn. Veel bedrijven die open-source producten leveren, bieden daar maatwerkdiensten bij aan. Een belangrijke trend wordt gevormd door Software-as-a-Service (SaaS) diensten; 15 procent van de omzet uit softwareverkoop is op dit moment hieruit afkomstig. Innovatie De softwaresector is een innovatieve sector (zie ook hoofdstuk 1, Innovatie). Dit blijkt uit het percentage van de arbeidscapaciteit dat aan onderzoek en ontwikkeling wordt besteed (9 procent bij softwareproducenten) en uit het percentage aanvragen voor de innovatieregeling WBSO (13,5 procent van het totaal). In het totale ICT-aandeel in de WBSO-aanvragen en -toekenning speelt de softwaresector een grote rol (zie figuur 4). In 2009 was het totaal aanvragen binnen de WBSO 19,4 procent en het toegekende loon 13,2 procent. Een kleine 70 procent van de WBSO-aanvragen en -toekenningen komt vanuit de softwaresector. Figuur 4: Absoluut aantal WBSO aanvragers in 2009 x groei in WBSO-arbeidsjaren 2008-2009 S&O-arbeidsjaren 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% Overige industrie Nuts, afval en bouw Handel en Transport Chemische industrie 500 Voeding en tabak Textiel en Kleding Transportmiddelen industrie Uitgeverijen en Reproductie Publieke dienstverlening Financiële dienstverlening Primaire sector ICT en Telecom Metaalproducten Machine- en apparaten industrie 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 Electrotechniek Industrie t.b.v. ruwe halffabrikaten Aanvragers (Bron: Agentschap NL, 2010) 32 ICT~Marktmonitor 2011 33
Dat de softwaresector innovatief is, blijkt ook uit het feit dat 23 procent van de omzet van bedrijven in deze sector uit nieuwe of verbeterde producten komt. Het gemiddelde ligt in Nederland beduidend lager op 10 procent. Met betrekking tot deelname aan subsidieregelingen is er nog veel groei mogelijk in de softwaresector: zo maken de kleine MKB-bedrijven en de open-source bedrijven nog relatief weinig gebruik van de WBSO-regeling. Europa belangrijk afzetgebied De softwaresector in Nederland is sterk op de binnenlandse markt gericht. Daarnaast is er ook export: 7,7 procent van de inkomsten, nog altijd 1,9 miljard euro, is afkomstig uit het buitenland. Hiervan nemen de productsoftwarebedrijven een ruime meerderheid voor hun rekening. Tweederde van de totale export van de softwaresector gaat naar West- Europa, nog eens ruim 20 procent van de export gaat naar Noord-Amerika. Dit toont aan hoe belangrijk de naaste buren zijn in de export van de Nederlandse softwaresector. Nadeel van de geringe mate van export van de Nederlandse softwaresector, is dat de sector niet optimaal profiteert van het wereldwijde herstel van de economie in 2010. Het herstel in de ICT-branche is in Nederland namelijk kleiner dan in bijvoorbeeld de opkomende economieën. Van alle software die door bedrijven in Nederland wordt ontwikkeld, wordt 7,9 procent in het buitenland geproduceerd, waarvan de helft (4,0 procent) in eigen vestigingen. Offshoring speelt binnen de Nederlandse softwareontwikkeling nauwelijks een rol van betekenis. In totaal gaat het om slechts 2,6 procent van alle softwareontwikkeling. bedrijven binnen deze subsectoren haalt ook een aanzienlijk deel van haar omzet uit de verkoop van softwareproducten en diensten. Hoeveel bedrijven dat exact zijn, is moeilijk te bepalen. Desondanks is er een aantal bedrijven dat minstens zoveel inkomsten uit software haalt als het gemiddelde bedrijf uit de kernsector SBI 62*. Deze bedrijven zouden welbeschouwd tot de softwaresector moeten worden gerekend. Een voorbeeld is slimme software die in de landbouw wordt gebruikt om koeien automatisch te melken via een melkrobot. Deze software wordt meegerekend in de agrarische sector en niet in de softwaresector. Daar staat tegenover dat er een aantal bedrijven is dat op dit moment nog wel onder SBI 62* valt maar dat daar, op basis van zijn profiel, niet (meer) in thuishoort. Het gaat hier om de bedrijven die het overgrote deel (80 procent of meer) van hun inkomsten halen uit niet-softwaregerelateerde activiteiten (zie tabel 9). Het blijkt dat de softwaresector in brede zin ongeveer 40 procent zo groot zou zijn als de softwaresector in enge zin. De totale omzet van de softwaresector in Nederland wordt zodoende geschat op 35,2 miljard euro (in plaats van 25 miljard euro in enge zin ) en de bijdrage aan de Nederlandse economie op 3,9 procent (in plaats van 2,8 procent). Het belang van software in en voor de Nederlandse economie ICT als Innovatie-As is uiteindelijke vele malen groter dan de omvang van de softwaresector in Nederland, terwijl die op zichzelf al een economische waarde van formaat heeft. Software in breder perspectief De belangrijkste inzichten over de softwaresector richten zich uitsluitend op de door het CBS gedefinieerde sector in enge zin. De ICT-industrie in Nederland is veel breder dan deze softwaresector. Ze omvat onder andere ook de productie van computers en andere soorten hardware (SBI 26* en 46*) en telecomapparatuur en -diensten (SBI 61*). Een aantal 34 ICT~Marktmonitor 2011 35
ICT~Marktmonitor 2011 37 Hoofdstuk 3 Digitale Veiligheid