Gebiedswaarden en Identiteit aan de basis van de Omgevinsgwet 1
De Omgevingswet en Moeiteloos een Mooi Nederland Moeiteloos een mooi Nederland kunnen blijven creëren Onze droom? Moeiteloos een mooi Nederland blijven creëren. Een Nederland waarin mensen zich thuis voelen in hun leefomgeving. De opgaven van de Omgevingswet werken niet tegen, maar juist mee aan deze droom! In dit boekje hebben we voor u onze gedachten laten gaan over het HOE. Hoe creëren we met de Omgevingswet moeiteloos een mooi Nederland? Waarom? Er verandert de komende decennia veel als je kijkt naar de processen die ons land vormgeven. Meer druk op de steden en het platteland, andere manieren van het gebruik van ruimte, duurzaamheidsopgaves. De Omgevingswet biedt ons de kans voor een mooier Nederland. Tenminste als we in Omgevingsvisies en Omgevingsplannen een stevige basis leggen die past bij ons, ons ruimte gebruik en onze leefomgeving. Op reis? Reis met ons mee op weg naar ons toekomstig Nederland. In de rugzak hebben we zaken gestopt als identiteit, eigenheid van gebieden, participatie en co-creatie, betekenis, omgevingswaarden, verhalen, gebiedsgericht werken, integraliteit, gemeenschappelijke kernwaarden, gedeelde ambities en dromen, en logisch gebruik van historisch gegroeide ruimte. Spullen en ideeën die we nodig hebben op onze weg. Wandel je mee? waarin mensen zich thuis voelen Mooi met de Omgevingswet en identiteit, eigenheid van gebieden, participatie en co-creatie, betekenis, omgevingswaarden, verhalen, gebiedsgericht werken, integraliteit, gemeenschappelijke kernwaarden, gedeelde ambities en dromen. Richting aan ruimte Kies voor uitgangspunten die Omgevingsvisies en Omgevings-plannen een stevige basis geven. 2
De Omgevingswet en Van nee, tenzij naar Ja, mits Omslag in denken We leren met een andere bril kijken naar onze ruimtelijke ordening. Met onze oude bril zien we de regels van wat er mag en niet mag, nee tenzij is het credo Ja, mits Er mag straks veel, mits het past binnen vooraf gestelde kaders. Hoezo kaders? Vooraf integraal bekijken wat een ruimte en de samenleving nodig heeft De Omgevingswet, er is nog veel onduidelijk en discussie over het instrumentarium, loket en helderheid voor burger en initiatiefnemer. We leren met een andere bril kijken naar onze ruimtelijke ordening. Dit vergt een omslag in denken, maar hoe bewerkstelligen we die omslag? Met onze oude bril zien we wat mag en niet mag in gebieden; welke regels hangen we daar als overheid aan en hoe handhaven we die? De oude bril van ruimtelijke ordening is er een van Nee, tenzij. Nee, u mag hier geen zorgboerderij stichten, tenzij u het bestemmingsplan laat wijzigen. Met de nieuwe wet gaan we naar de Ja, mits bril kijken naar de ruimtelijke wensen van de samenleving. Er mag veel, mits het past binnen de vooraf vastgestelde, ruime kaders. Dit biedt de mogelijkheid om vooraf met elkaar te bekijken wat onze leef-omgeving nodig heeft. En om mee te nemen wat de samenleving nodig heeft om zich te duurzaam te ontwikkelen. En wat dit betekent voor stad of regio in een integraal perspectief. We leggen de ruimtelijke, sociale en economische kaders vast in omgevingsvisies en omgevingsplannen. Wat kan er op deze locatie, in plaats van wat moet hier komen. Van nee, tenzij, naar ja mits. 3
De Omgevingswet en Ja, mits het past bij de identiteit van de leefomgeving Om met een Ja, mits bril naar nieuwe ontwikkelingen in de ruimte te kunnen kijken, is het belangrijk om een brede gebiedsspecifieke visie te maken. Immers elke functie, elk object en elke wens uit de samenleving heeft een plek nodig in het gebied. Het is logisch om dit te doen vanuit de identiteit van gebieden. Leg de (veranderende) identiteit vast en bepaal welke behoeften en functies vervuld kunnen worden. Zo kunnen we ja zeggen tegen bijvoorbeeld de zorgboerderij. Deze past immers uitstekend binnen de identiteit, de eigenheid van de plek en de wensen en behoeften van de samenleving. De historische ruimte gaat naadloos samen met de nieuwe maatschappelijke functie. Er ontstaat een plek die voorziet in de behoefte om samen te komen, te spelen, uit te rusten. De ja, mits is dan: ja, u mag hier initiatieven ontplooien, mits deze passen binnen de ruimtelijke en sociaal-economische sfeer en binnen de identiteit van deze ruimte. Deze ontwikkeling is interessant omdat we eerst vastleggen wat we ruimtelijke, sociaal en economisch nodig hebben en dan pas bepalen hoe we dit ruimtelijk het mooiste en het beste kunnen realiseren. Gebiedsspecifieke visie..want elke functie, elke object en elke wens uit de samenleving heeft een plek nodig in het gebied. ja, mits ja, u mag hier initiatieven ontplooien, mits deze passen binnen de ruimtelijke en sociaal-economische sfeer en binnen de identiteit van deze ruimte. Identiteit Bepaal behoeften en wensen en bekijk hoe deze te vervullen zijn vanuit de identiteit van het gebied. 4
De Omgevingswet en Wederzijds vertrouwen en een gezamenlijke basis Wederzijds vertrouwen dat moet je opbouwen Ondersteun de burger Tot nu toe was het voornamelijk de rol van de gemeente om die mits te verwoorden, op basis van wat er mag. Ja mits, vraagt vertrouwen in elkaar, loslaten om voor te schrijven wat er moet en samen te bepalen wat er kan Gezamelijke basis Om samen, in co-creatie met de samenleving mooie en passende ruimtelijke initiatieven te realiseren Het wetsvoorstel Omgevingswet biedt meer ruimte voor maatwerk. Dat vraagt om een andere manier van werken van de overheid. Meer ondersteunend en uitgaan van vertrouwen. (www.omgevingswetportaal.nl) Initiatiefnemers krijgen een grotere rol en de overheid een andere rol. En zo staan we opeens voor de opgave om samen, in co-creatie tussen overheid en samenleving, mooie en passende ruimtelijke initiatieven te realiseren. We gaan langzaam de kant op die de Omgevingswet ons wijst: Gemeenten ondersteunen al meer en meer initiatiefnemers bij het realiseren van plannen. En gemeenten vertrouwen er ook op dat het goed gaat. Anderzijds zullen burgers er op moeten durven vertrouwen dat de gemeente hun plannen serieus neemt en hen gaat ondersteunen. Wederzijds vertrouwen dus. Ja mits, vraagt vertrouwen in elkaar, loslaten om voor te schrijven wat er moet en samen te bepalen wat er kan. Daarvoor is een stevige basisvisie nodig met gezamenlijk kaders waarbinnen initiatieven voor toekomstige ontwikkelingen mogelijk worden. Die vinden we in het Omgevingsplan of de Omgevingsvisie. Beiden bieden kansen om ruimtelijke ontwikkelingen echt integraal aan te laten sluiten bij wat nodig en passend is in het gebied. 5
DE Omgevingswet en de rol van initiatiefnemer: herontdek je thuis Met de Omgevingswet krijgt de initiatiefnemer een grotere rol. Daarmee is er ook een extra opgave voor de initiatiefnemer: ken het gebied waarin u gaat werken, ken het echt. Probeer eens met een frisse, nieuwe, andere bril naar de bekende omgeving te kijken, wat is hier nu echt aan de hand, wat is echt de kern van dit gebied? Vakantie Op vakantie nemen we bewust alle nieuwe dingen op, we kijken, ruiken, luisteren, alles is anders dan thuis. Op vakantie nemen we bewust alle nieuwe dingen op, we kijken, ruiken, luisteren, alles is anders dan thuis. Dat maakt reizen vaak zo interessant. Weer thuis, zijn we ons veel minder bewust van onze omgeving. We bewegen ons onbewust, op de automatische piloot door onze thuisomgeving. Zo kennen de we plek, die we als thuis beschouwen, niet echt. We voelen ons er thuis, maar we weten niet meer waarom. Het bewuste waarnemen is verdwenen. De uitdaging voor initiatiefnemers binnen de Omgevingswet is om zich weer bewust te worden van wat de kern van hun thuisomgeving is: Wat is de identiteit van het gebied en wat maakt dat we ons thuis voelen. Welke kleine, triviale, essentiële, logische en simpele zaken, maken jouw thuisomgeving? Juist die zaken vormen de essentie die we ook zoeken in nieuwe ontwikkelingen. Waarom? Dan kunnen we ons thuis blijven voelen en gaat een ruimtelijke ontwikkeling ook echt passen bij je eigen leefomgeving. 6 Thuis We voelen ons er thuis, maar we weten niet meer waarom. Het bewuste waarnemen is verdwenen. Essentie voor nieuwe ontwikkelingen Welke kleine, triviale, essentiële, logische en simpele zaken, maken jouw thuisomgeving?
De Omgevingswet en Omgaan met onze sociale ruimte Kinderen spelen in de speeltuin, de oude man schuifelt zijn rondgang voor de derde keer door de straat, terwijl tieners rakelings langs hem heen scheren op hun crossfietsen, de hond van de buren neemt de buurman mee uit wandelen en kijk daar rijdt de bus zich vast op de doodlopende straat voor de school. Sociale ruimte Bijna alles wat we doen in de openbare ruimte kent een sociaal aspect, een menselijk aspect. Ons land De wisselwerking tussen ruimte en mens is heel groot. We hebben het land gevormd en het land heeft ons gevormd. Kansen Om te bezinnen en opnieuw te bekijken welke richting we met ons land willen inslaan. Bijna alles wat we doen in de openbare ruimte kent een sociaal aspect, een menselijk aspect. Aan onze omgeving is haast niets meer zoals het vroeger was. Sinds de komst van de eerste mensen in ons land, heeft de mens invloed op de omgeving. Anderzijds zorgde de ruimte om ons heen dat wij ons konden ontwikkelen tot de Nederlanders, met de Nederlandse mentaliteit en cultuur. We hebben het land gevormd en het land heeft ons gevormd. De wisselwerking tussen ruimte en mens is heel groot. Vaak ging de invloed van de mens op het land goed. Soms gingen we te ver en hebben we spijt van onze vroegere ingrepen. Gebouwen worden afgebroken, herontwikkeling vindt plaats. Met de Omgevingswet krijgen we de kans om te kijken naar hetgeen we in het verleden gedaan hebben met ons land, wat we daarvan willen doorzetten en waar we veranderingen willen aanbrengen. 7
De Omgevingswet en Nieuwe Ruimtelijke Ordening Met het groeien van de bevolking was er in het verleden behoefte om de ruimte om ons heen structureel te gaan ordenen. Dit resulteerde in de Nederlandse ruimtelijke ordening. Vanaf de jaren 40 ging de overheid zich actief bemoeien met hoe we onze gezamenlijke ruimte zouden moeten ordenen. Er werden regels gesteld, verplichtingen gelegd op plekken en sommige dingen mochten juist niet meer. Van bovenaf werd bepaald wat goed was voor onze dagelijkse leefruimte. En dat ging vaak goed, we hebben een net en geordend land, met veel ruimtelijke kwaliteit in de leefomgeving. Binnen de huidige tendens neemt de invloed van de overheid af, burgers willen ook zelf richting geven aan hun ruimte. Hieruit blijkt dat we dus ook een andere vorm nodig hebben om de inrichting van onze gezamenlijke ruimte te regelen. Want ook toekomstige opgaven zullen we weloverwogen moeten blijven aanpakken. Nieuwe ruimtelijke ordening Mensen willen zich kunnen blijven verbinden met de ruimte, ook al verandert die. Behoefte aan integraliteit Kijk integraal naar wat de mens nodig heeft om prettig te kunnen blijven leven in de ruimte. En kijk tegelijkertijd goed naar wat de ruimte nodig heeft om ons mensen te faciliteren in die behoefte. Met de Omgevingswet zetten we een nieuwe stap in deze behoefte: we gaan integraal kijken wat de mens nodig heeft om prettig te kunnen blijven leven in de ruimte. Tegelijk kijken we naar wat de ruimte nodig heeft om ons mensen te faciliteren in die behoefte. Zo, dat de ruimtelijke kwaliteit op peil blijft of zelfs verbeterd wordt. Hoe doe je dat dan? Door te kijken naar de identiteit van de ruimte en de behoefte van de mensen en die op een logische manier aan elkaar te koppelen. Op weg naar nieuwe uitgangspunten voor onze ruimtelijke ontwikkelingen. Op weg naar een moeiteloos mooier Nederland. 8
participatie, zoals het nu meestal gaat Waarom doen we aan participatie? Het meest eenvoudige antwoord hierop is: Omdat dat er tegenwoordig bij hoort. Maar is dat echt zo? En waarom hoort het erbij? Mijn ervaring is dat veel mensen op algemene informatieavonden niet komen opdagen, tenzij het om hun eigen straat of buurt gaat. En dan vooral als het gaat om concrete veranderingen, het kappen van bomen, het herinrichten van een plein. Behoefte aan inbreng De meeste burgers hebben alleen behoefte aan inbreng bij plannen die op hun directe thuisruimte van invloed is. Lastige klus Bij het opstellen van de omgevingsvisie, gaat het toch nog veelal om de algemene zaken, zoals waar heeft onze gemeente gemeentebreed behoefte aan? Hoe betrek je dan je burgers? In het kader van de omgevingswet, en zeker bij het opstellen van de omgevingsvisie, gaat het toch nog veelal om de algemene zaken, zoals waar heeft onze gemeente gemeentebreed behoefte aan? Hoe neem je dan de ideeën, meningen en dromen van een groter publiek mee? Heb je daar wel eens over nagedacht? Het lijkt zo eenvoudig: je regelt een zaal en de mensen komen wel, maar in de praktijk is niets minder waar. Iedereen heeft een drukke agenda en maakt prioriteiten over waar naar toe te gaan. De meeste burgers hebben alleen behoefte aan inbreng bij plannen die op hun directe thuisruimte van invloed is. Dat is het gebied dat ze kennen en waar ze direct iets mee hebben. De omgevingswet gaat er van uit dat plannen in samenspraak met burgers worden opgesteld. Daarom is het goed onderscheid te maken in het type plan/visie wat je in gezamenlijk overleg wilt opstellen. 9
Participatie en verbinding met de ruimte om je heen Zoeken naar gedeelde belangen betekent dat je je moet verplaatsen in de ander. Kijk eens door de bril van de ander. Heb je een ander gezichtspunt? Samen kijken naar de ruimte geeft vaak het verrassende inzicht dat we onze leefomgeving samen delen en gezamenlijk hoog waarderen. In de ruimtelijke trajecten zoeken we daarom specifiek naar de persoonlijke verbinding die mensen met hun omgeving ervaren. Wat maakt de verbinding die je voelt met je omgeving? Welke gebiedskenmerken ontdek je? Welke sfeer hangt er? Wat voor verhalen hangen er? En wat is de voelbare of bekende historie van deze plek? Samen kijken, zorgt ervoor dat mensen ontdekken dat - hoewel ze een ander standpunt hebben - zij wel samen verantwoordelijk zijn voor de ruimte. Participatie van burgers is belangrijk bij ruimtelijke ontwikkelingen, toekomstige omgevingsvisies en omgevingsplannen. Zodat we gedeelde belangen zien, onze gezamenlijke liefde voor de eigen leefomgeving ontdekken en samen achterhalen waarom die omgeving zo belangrijk voor ons is. We achterhalen samen gebiedswaarden. Hiermee kunnen ontwerpers gemakkelijker en met veel meer draagvlak nieuwe ontwerpen maken voor de bestaande ruimte. Of dit nu een visie of een concreet ontwerp is; dat wat mensen waardevol vinden wordt meegenomen. Zo maken we via de Omgevingswet en met participatie moeiteloos een mooier Nederland. Met elkaar. Burgerparticipatie is een toverwoord binnen de overheid. Waarom? Omdat we het idee hebben dat we daarmee een visie over onze ruimte krijgen en tot gedragen oplossingen komen, waarmee we draagvlak creëren. Maar hoe kom je tot gedragen visie over ruimte? Inventariseer de gedeelde belangen en zoek gezamenlijk naar oplossingen voor problemen die mensen ervaren. Door in te spelen op de persoonlijke gedrevenheid en passie van mensen kun je veel sneller een gezamenlijk doel bereiken. (Aandeslagmetdeomgevingswet.nl) Participatie en gebiedswaarden Of dit nu een visie of een concreet ontwerp is; dat wat mensen waardevol vinden wordt meegenomen. 10
De Omgevingswet: veel meer dan een juridische verandering We moeten anders gaan kijken. Integraal kijken naar de wensen van ruimte en mensen. Juridisch? Tijdens dit schrijven worden vooral de juridische aspecten van de Omgevingswet besproken. Wat gaat er veranderen in de wetgeving? Welke instrumenten komen er? Implementeren van de Omgevingswet betekent veel meer. We kunnen de systemen nog zo mooi op orde hebben, pas als het tussen de oren van de mensen geland is hoe het nieuwe werken met de Omgevingswet eruit ziet, wordt het een succes. Achter de Omgevingswet zit het idee dat we bij ruimtelijke visies en de uiteindelijke inrichting uitgaan van datgene wat de ruimte nodig heeft, vanuit gebiedswaarden die historische gegroeid zijn. Maar ook goed kijken naar wat de samenleving in de toekomst nodig heeft. Integraal kijken naar de wensen van ruimte en mensen. We moeten anders gaan kijken. Opeens is het niet meer droog juridisch, maar wordt het een uitdaging om met collega s van verschillende sectoren binnen gemeente of provincie, echt integraal te kijken naar de ruimte. Dat vergt inlevingsvermogen in elkaar en in de mensen die de ruimte gebruiken en in de ruimte zelf. Waar staat iedereen voor? Hoe beleven we de plek? En hoe willen we die gebruiken? En: hoe gaan we dat gezamenlijk realiseren? Ommezwaai 3.0 in overheidsland. Hoe doe je dat? Door gezamenlijk de droge juridische wetgeving eens anders te bekijken. Wat betekent je leefomgeving voor jou als burger? Hoe waardeer je de omgeving en waar zit hem dat in? En hoe kun je jouw waardering voor de leefomgeving gebruiken om als professional de ruimte optimaal vorm te geven? Ga het denk- en brainstorm experiment eens aan! 11
De Omgevingswet: Wat ga jij doen? Wat is voor mij de kern van de Omgevingswet? Dat we bij visies en de uiteindelijke inrichting uitgaan van datgene wat de ruimte nodig heeft, vanuit gebiedswaarden die historische gegroeid zijn. Maar zeker ook vanuit hoe mensen de ruimte om hen heen beleven, hoe ze de ruimte waarderen. En, heel belangrijk, dat we kijken naar hetgeen de maatschappij in de toekomst nodig heeft. Dit vergt een andere manier van kijken naar de ruimte. Opeens zag ik het. Wat ik graag doe: mensen op een andere manier naar hetzelfde laten kijken! Andere blikvelden verkennen, omdenken, inspireren en enthousiasmeren. En een mooie ruimte maken. En dat is ook wat we nodig hebben bij de omslag die de Omgevingswet van ons vraagt: anders kijken naar hetzelfde; anders leren werken om hetzelfde doel te bereiken: die mooie leefbare ruimte, maar zo anders dan we gewend zijn. Mijn co-inspiratoren van De tijd in ruimte tafel zien het net zo. De werkvormen die we eerder met succes hebben ingezet passen naadloos in het leren omdenken in de Omgevingswet. Omgevingswet, we komen er aan! Op een bijeenkomst over de Omgevingswet kreeg ik de vraag: Wat ga jij morgen doen om de Omgevingswet te laten landen in jouw organisatie? De vraag triggerde me, want wat ga ik doen? Ik ben geen jurist, geen planoloog. En dat zijn juist de mensen die in organisaties bezig zijn met de Omgevingswet. Toch heb ik een groot hart voor de ruimte om ons heen en zie grote kansen om met de Omgevingswet de ruimtelijke kwaliteit van Nederland te vergroten. Bijdragen kan ik dus zeker. 12
De Omgevingswet: tot aan tafel! Blogs van 2016-2017 Marieke Adrichem Loes Janssen Caroline van Veen info@detijdinruimtetafel.nl www.detijdinruimtetafel.nl 13
De tijd in ruimte tafel gaat voor een mooi Nederland. Wij helpen organisaties op verschillende manieren om te werken vanuit de kwaliteiten van een gebied en vanuit de betekenis die mensen - die daar wonen en leven - er aan geven. 14