Participatie en gezondheid. Resultaten uit de Gezondheidsenquête 2016

Participatie en gezondheid Resultaten uit de Gezondheidsenquête 2016 Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 1 December 2017

Inhoudsopgave Kernpunten... 3 Inleiding... 4 Eenzaamheid... 5 Sociale uitsluiting... 9 Mantelzorg geven... 12 Vrijwilligerswerk... 15 Begrippenlijst... 18 Gezondheidsenquête 2016... 19 Referenties... 20 Colofon... 21 Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 2

Kernpunten Deze rapportage beschrijft enkele thema s uit de Gezondheidsenquête 2016 die te maken hebben met participatie van de inwoners in Haaglanden: 48% voelt zich matig tot zeer ernstig eenzaam. Dit komt relatief vaak voor in Den Haag en Delft en relatief weinig in Westland en Midden-Delfland. Er wordt een stijgende trend gezien in het percentage inwoners dat zich matig tot zeer ernstig eenzaam voelt bij volwassenen en ouderen in zowel Den Haag als Zuid-Holland West. 13% voelt zich (zeer) ernstig eenzaam. Dit komt relatief vaak voor in Den Haag en Zoetermeer en relatief weinig in Westland en Midden-Delfland. Er wordt een stijgende trend gezien het percentage inwoners dat (zeer) ernstig eenzaam is bij volwassenen zowel in Den Haag als in Zuid-Holland West. 9% voelt zich matig tot sterk sociaal uitgesloten. Het percentage is relatief hoog in Den Haag en Zoetermeer en relatief laag in Westland en Midden-Delfland. 12% is mantelzorger. In Den Haag en Delft is het percentage mantelzorgers relatief laag, in Westland relatief hoog. 17% van de mantelzorgers voelt zich zwaar belast tot overbelast. Bij 65- plussers in Den Haag wordt hierin een stijgende trend gezien, voornamelijk bij vrouwen. 25% is vrijwilliger. In Den Haag, Rijswijk en Zoetermeer zijn relatief weinig inwoners vrijwilliger. In Westland, Pijnacker-Nootdorp en Midden-Delfland relatief veel. 18% heeft belangstelling voor vrijwilligerswerk, maar doet dat nu nog niet. Er is een licht dalende trend in vrijwilligers van 65- plus in Zuid-Holland West, met name in Leidschendam-Voorburg en Rijswijk. Relatie met achtergrondkenmerken Bij inwoners van niet-westers afkomst of inwoners die ongehuwd, gescheiden of weduwe/weduwnaar zijn voelt een hoger percentage zich matig tot zeer ernstig eenzaam of matig tot sterk sociaal uitgesloten. Bij deze groepen is juist een lager percentage mantelzorger of vrijwilliger. Het percentage inwoners dat zich eenzaam of sociaal uitgesloten voelt, neemt af naarmate het opleidingsniveau stijgt en neemt toe naarmate de moeite met rondkomen toeneemt. Bij vrijwilligerswerk wordt een omgekeerd verband gezien, het percentage vrijwilligers neemt toe naarmate het opleidingsniveau stijgt en daalt naarmate de moeite met rondkomen toeneemt. Relatie met gezondheid Het percentage inwoners dat een minder goed ervaren gezondheid heeft; beperkt is door de gezondheid; een matig of hoog risico op angststoornis of depressie heeft; of stress heeft ervaren in de afgelopen vier weken is hoger bij inwoners die matig tot zeer ernstig eenzaam of matig tot sterk sociaal uitgesloten zijn dan bij inwoners die dat niet zijn. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 3

Inleiding Deze thematische rapportage beschrijft een aantal gezondheidsthema s over participatie uit de Gezondheidsenquête 2016. Dit onderzoek is in het najaar van 2016 uitgevoerd in Haaglanden (gemeenten Den Haag, Delft, Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk, Wassenaar, Westland en Zoetermeer). Zelfstandig wonende volwassenen en ouderen van 19 jaar en ouder hebben een uitgebreide vragenlijst ingevuld over hun gezondheid, leefstijl en leefomstandigheden. Onderwerpen die in deze rapportage aan bod komen zijn: Eenzaamheid Sociale uitsluiting Mantelzorg geven Vrijwilligerswerk De opzet en methode van de Gezondheidsenquête 2016 wordt aan het eind van deze rapportage kort beschreven. Een uitgebreidere beschrijving is te vinden in de rapportage Methode en Respons (www.ggdhaaglanden.nl/publicaties). Leeswijzer In de begrippenlijst aan het eind van deze rapportage is beschreven hoe de onderwerpen in de Gezondheidsenquête 2016 zijn nagevraagd. In de rapportage wordt voor elk onderwerp beschreven: De prevalentie in Haaglanden (hoe vaak komt het voor), verschillen tussen gemeenten. Hierbij wordt Den Haag vergeleken met de overige gemeenten in Haaglanden (Zuid-Holland West) en worden de gemeenten binnen Zuid-Holland West vergeleken met de overige van de gemeenten in Zuid-Holland West. * De verschillen in de prevalentie tussen groepen. Hierbij wordt gekeken naar verschillen naar geslacht, leeftijd, etnische afkomst, opleiding, rondkomen en burgerlijke staat. De trend ten opzichte van eerdere onderzoeken (indien beschikbaar). De relatie met gezondheid. Waar relevant is getoetst op statistische significantie. Een statistisch significant verschil is een verschil waarvan de kans dat het op toeval berust minder is dan 5%. Deze rapportage geeft een aantal belangrijke resultaten van de Gezondheidsenquête 2016 over participatie. In de komende maanden worden de resultaten aangevuld met resultaten van andere leeftijdsgroepen, wordt voor Den Haag een vergelijking gemaakt met de G4 en worden gegevens uit andere bronnen toegevoegd. Deze informatie wordt gebundeld in de Gezondheidsmonitor 2018, die vanaf april zal verschijnen. Die geeft een totaalbeeld van de gezondheid van de inwoners in de gemeenten in Haaglanden. Hierbij zullen ook kernboodschappen voor beleid worden geformuleerd. * De regio Zuid-Holland West bestaat uit de gemeenten Delft, Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk, Wassenaar, Westland en Zoetermeer. De regio Haaglanden is het totaal van de gemeenten van Zuid-Holland West plus Den Haag. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 4

Eenzaamheid Eenzaamheid is een persoonlijke, subjectieve ervaring waarin bestaande relaties worden afgewogen tegen de eigen wensen of verwachtingen ten aanzien van relaties. Het gevoel van gemis in kwaliteit van bestaande relaties of in het aantal bestaande contacten kan leiden tot eenzaamheid. Het ervaren van eenzaamheid kan gevolgen hebben voor de gezondheid, zoals een mogelijk verhoogd risico op de ziekte van Alzheimer en hartaandoeningen en daarnaast kan eenzaamheid leiden tot depressie, suïcide en een hogere kans op overlijden. 1 Hoeveel inwoners voelen zich eenzaam? Bijna de helft van de inwoners van 19 jaar en ouder in Haaglanden voelt zich matig tot zeer ernstig eenzaam (48%), dit zijn ongeveer 380.000 inwoners. In Den Haag is het percentage inwoners dat zich eenzaam voelt hoger; 52%. In Zuid-Holland West is het percentage relatief hoog in Delft (49%) en relatief laag in Westland (39%) en Midden-Delfland (40%). Figuur 1. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich matig tot zeer ernstig eenzaam voelt naar gemeente. Haaglanden 2016. 0% 20% 30% 40% 50% 60% * Den Haag * Delft Leidschendam-Voorburg 46% 49% 52% * Midden-Delfland 40% Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar 44% 43% 47% * Westland 39% Zoetermeer Zuid-Holland West Haaglanden Nederland 46% 45% 48% 43% * Het percentage in deze gemeente wijkt significant af. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 5

Figuur 2. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich (zeer) ernstig eenzaam voelt naar gemeente. Haaglanden 2016. 0% 5% 15% 20% In Haaglanden voelt 13% van * Den Haag 16% de inwoners zich (zeer) ernstig Delft Leidschendam-Voorburg 11% 12% eenzaam, in Den Haag is dit 16%. In Zuid-Holland West is * Midden-Delfland 7% het percentage relatief hoog in Pijnacker-Nootdorp 9% * Rijswijk 8% Zoetermeer (12%) en relatief Wassenaar laag in Westland (7%), * Westland 7% Midden-Delfland (7%) en * Zoetermeer 12% Rijswijk (8%). Zuid-Holland West Haaglanden 13% Nederland *Het percentage in deze gemeente wijkt significant af. In welke groepen komt eenzaamheid vaker voor? Meer mannen dan vrouwen in Haaglanden voelen zich matig tot zeer ernstig eenzaam en een hoger percentage 85-plussers voelt zich eenzaam in vergelijking met inwoners jonger dan 85 jaar. Bijna twee derde van de inwoners van niet-westerse afkomst voelt zich eenzaam, dit is hoger dan bij inwoners van autochtone en westerse afkomst. Het percentage inwoners dat zich eenzaam voelt, neemt af naarmate het opleidingsniveau stijgt (van 57% bij laag naar 42% bij hoog) en neemt toe naarmate de moeite met rondkomen toeneemt (van 38% bij geen moeite naar 79% bij grote moeite). Bij inwoners die ongehuwd, gescheiden of weduwe/weduwnaar zijn, is een hoger percentage eenzaam dan bij inwoners die gehuwd zijn of samenwonen met een partner. Tabel 1. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich matig tot zeer ernstig eenzaam voelt naar geslacht, leeftijd, etnische afkomst, opleiding, rondkomen en burgerlijke staat. Haaglanden 2016. Achtergrondkenmerken % Achtergrondkenmerken % A. Geslacht D. Opleiding Man 51% * Laag 57% * Vrouw 46% * Midden 48% B. Leeftijd 19 t/m 34 49% E. Rondkomen Hoog 42% * 35 t/m 49 46% * Geen moeite 38% * 50 t/m 64 50% Geen moeite, maar opletten op uitgaven 48% 65 t/m 74 46% * Enige moeite 64% * 75 t/m 84 50% Grote moeite 79% * 85+ 62% * F. Burgerlijke staat C. Etnische afkomst Gehuwd, samenwonend 40% * Autochtoon 42% * Westers 52% * Niet-Westers 64% * Ongehuwd, gescheiden, weduwe/weduwnaar Totaal 48% * Het percentage in deze categorie wijkt significant af van de andere categorieën. 60% * Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 6

Is het percentage eenzame inwoners veranderd ten opzichte van eerdere onderzoeken? In Den Haag wordt tussen 2008 en 2016 een toename gezien in het percentage inwoners dat zich matig tot zeer ernstig eenzaam voelt, zowel bij de volwassenen (19 tot en met 64 jaar) als bij de ouderen (65 jaar en ouder). Bij de volwassenen wordt tussen 2008 en 2016 ook een toename gezien in het percentage inwoners dat (zeer) ernstig eenzaam is, bij de ouderen wordt hier geen trend gezien. In Zuid-Holland West daalde het percentage 19- tot en met 64-jarigen dat zich eenzaam voelde van 39% in 2005 naar 34% in 2012. Tussen 2012 en 2016 steeg het percentage naar 44%. Deze stijging tussen 2012 en 2016 wordt in vrijwel alle gemeenten gezien, met uitzondering van Rijswijk. Ook het percentage inwoners dat zich (zeer) ernstig eenzaam voelt, steeg tussen 2012 en 2016. Deze stijging wordt voornamelijk gezien in de gemeenten Leidschendam-Voorburg (7% naar 14%), Pijnacker-Nootdorp (4% naar 9%), Wassenaar (5% naar 11%) en Zoetermeer ( naar 13%). In de gemeente Rijswijk daalde het percentage inwoners dat zich (zeer) ernstig eenzaam voelt tussen 2012 en 2016van 13% naar 7%. Bij de 65-plussers in Zuid-Holland West steeg het percentage inwoners dat zich eenzaam voelt tussen 2004 en 2008 (38% naar 44%) en tussen 2012 en 2016 (van 44% naar 47%). De stijging tussen 2012 en 2016 wordt voornamelijk gezien in de gemeenten Pijnacker-Nootdorp (37% naar 46%) en Zoetermeer (43% naar 48%). In het percentage 65-plussers dat zich (zeer) ernstig eenzaam voelt wordt geen trend gezien. Figuur 3. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich matig tot zeer ernstig eenzaam of (zeer) ernstig eenzaam voelt naar leeftijd. Den Haag en Zuid-Holland West, 2004-2016. Den Haag 19-64 Den Haag 65+ 60% 50% 40% 39% 45% 52% 60% 50% 40% 46% 49% 52% 30% 30% 20% 14% 17% 20% 12% 11% 0% 2008 2012 2016 0% 2008 2012 2016 Matig tot (zeer) ernstig (zeer) ernstig Matig tot (zeer) ernstig (zeer) ernstig Zuid-Holland West 19-64 Zuid-Holland West 65+ 60% 60% 50% 40% 39% 36% 34% 44% 50% 40% 38% 44% 44% 47% 30% 30% 20% 8% 7% 8% 11% 20% 7% 8% 8% 8% 0% 2005 2009 2012 2016 0% 2004 2008 2012 2016 Matig tot (zeer) ernstig (zeer) ernstig Matig tot (zeer) ernstig (zeer) ernstig Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 7

Eenzaamheid en gezondheid Het percentage inwoners dat een minder goed ervaren gezondheid heeft; beperkt is door de gezondheid; een matig of hoog risico op angststoornis of depressie heeft; of stress heeft ervaren in de afgelopen vier weken is hoger bij inwoners die matig tot zeer ernstig eenzaam zijn dan bij inwoners die niet eenzaam zijn. Tabel 2. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich niet eenzaam en matig tot zeer ernstig eenzaam voelt naar gezondheidsindicatoren. Haaglanden 2016. Niet eenzaam Matig tot zeer ernstig eenzaam Ervaren gezondheid: gaat wel, slecht of zeer slecht 16% 37% * Is beperkt in activiteiten door gezondheid 24% 43% * Matig of hoog risico op angststoornis of depressie 31% 66% * Stress ervaren in afgelopen vier weken 59% 78% * *Significant verschil tussen inwoners die zich niet eenzaam voelen en inwoners die zich matig tot zeer ernstig eenzaam voelen. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 8

Sociale uitsluiting Van sociale uitsluiting is sprake als mensen niet volledig deel kunnen nemen aan het maatschappelijk leven. Daarbij gaat het om deelname op zowel sociaal, politiek, cultureel als economisch gebied. In de Gezondheidsenquête is de indicator sociale uitsluiting opgebouwd uit vier verschillende deelgebieden waarop iemand sociaal uitgesloten kan zijn, te weten: sociale participatie (o.a. eenzaamheid), materiële deprivatie (o.a. rondkomen), toegang tot sociale rechten (o.a. tevredenheid over de woning) en normatieve integratie (o.a. iets doen voor de buren). Sociale uitsluiting hangt sterk samen met een slechte gezondheid. 2,3 Hoeveel inwoners voelen zich sociaal uitgesloten? Eén op de tien inwoners in Haaglanden voelt zich matig tot sterk sociaal uitgesloten (9%), dit zijn ongeveer 70.000 inwoners. In Den Haag is één op de zeven inwoners sociaal uitgesloten. In Zuid- Holland West is het percentage inwoners dat zich sociaal uitgesloten voelt relatief hoog in Zoetermeer (8%) en relatief laag in Westland (3%) en Midden-Delfland (1%). Figuur 4. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich matig tot sterk sociaal uitgesloten voelt naar gemeente. Haaglanden 2016. 0% 2% 4% 6% 8% 12% 14% 16% * Den Haag 14% Delft 6% Leidschendam-Voorburg 7% * Midden-Delfland 1% Pijnacker-Nootdorp 4% Rijswijk 5% Wassenaar 4% * Westland 3% * Zoetermeer 8% Zuid-Holland West 5% Haaglanden 9% * Het percentage in deze gemeente wijkt significant af. In welke groepen komt sociale uitsluiting vaker voor? Het percentage 19 tot en met 64-jarigen dat zich matig tot sterk sociaal uitgesloten voelt is hoger dan bij 65-plussers. Eén op de vier van de inwoners van niet-westerse afkomst voelt zich sociaal uitgesloten tegenover één op de tien inwoners van westers allochtone afkomst en één op de twintig inwoners van autochtone afkomst. Het percentage inwoners dat zich sociaal uitgesloten voelt, neemt af naarmate het opleidingsniveau stijgt (van 16% bij laag naar 4% bij hoog) en neemt toe naarmate de moeite met rondkomen toeneemt (van 1% bij geen moeite naar 57% bij grote moeite). Daarnaast voelt 15% van de inwoners die ongehuwd, gescheiden of weduwe/weduwnaar zijn zich sociaal uitgesloten tegenover 6% van de inwoners die gehuwd zijn of samenwonen met een partner. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 9

Tabel 3. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich matig tot sterk sociaal uitgesloten voelt naar geslacht, leeftijd, etnische afkomst, opleiding, rondkomen en burgerlijke staat. Haaglanden 2016. Achtergrondkenmerken % Achtergrondkenmerken % A. Geslacht D. Opleiding Man 9% Laag 16% * Vrouw 9% Midden B. Leeftijd 19 t/m 34 9% E. Rondkomen Hoog 4% * 35 t/m 49 12% * Geen moeite 1% * 50 t/m 64 11% * Geen moeite, maar opletten op uitgaven 5% * 65 t/m 74 5% * Enige moeite 18% * 75 t/m 84 5% * Grote moeite 57% * 85+ 5% * F. Burgerlijke staat C. Etnische afkomst Gehuwd, samenwonend 6% * Autochtoon 4% * Westers 9% Niet-Westers 24% * Ongehuwd, gescheiden, weduwe/weduwnaar Totaal 9% * Het percentage in deze categorie wijkt significant af van de andere categorieën. 15% * Is het percentage inwoners dat zich sociaal uitgesloten voelt veranderd ten opzichte van eerdere onderzoeken? Het percentage inwoners dat zich sociaal uitgesloten voelt steeg licht bij 19- tot en met 64- jarigen in Den Haag van 13% in 2012 naar 15% in 2016. Bij 65-plussers in Den Haag werd geen trend gezien. Ook in Zuid-Holland West bleef het percentage inwoners dat zich sociaal uitgesloten voelt vergelijkbaar tussen 2012 en 2016. Figuur 7. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich matig tot sterk sociaal uitgesloten voelt naar leeftijd. Den Haag en Zuid-Holland West, 2012-2016. 16% 15% 14% 13% 12% 8% 6% 7% 7% 5% 6% 4% 2% 3% 3% 0% Den Haag 19-64 Den Haag 65+ Zuid-Holland West 19-64 zuid-holland West 65+ 2012 2016 In 2016 is de berekening van de sociale uitsluitingsindex gewijzigd, de cijfers voor 2012 in deze rapportage zijn op de nieuwe wijze berekend en kunnen hierdoor licht afwijken van eerder gerapporteerde percentages. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 10

Sociale uitsluiting en gezondheid Het percentage inwoners dat een minder goed ervaren gezondheid heeft; beperkt is door de gezondheid; een matig of hoog risico op angststoornis of depressie heeft; of stress heeft ervaren in de afgelopen vier weken is hoger bij inwoners die matig tot sterk sociaal uitgesloten zijn dan bij inwoners die niet tot enigszins sociaal uitgesloten zijn. Tabel 4. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat zich niet sociaal uitgesloten en matig tot sterk sociaal uitgesloten voelt naar gezondheidsindicatoren Niet tot enigszins sociaal uitgesloten Matig tot sterk sociaal uitgesloten Ervaren gezondheid: gaat wel, slecht of zeer slecht 22% 68% * Is beperkt in activiteiten door gezondheid 30% 65% * Matig of hoog risico op angststoornis of depressie 44% 91% * Stress ervaren in afgelopen vier weken 66% 89% * *Significant verschil tussen inwoners die zich niet tot enigszins sociaal uitgesloten voelen en inwoners die zich matig tot sterk sociaal uitgesloten voelen. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 11

Mantelzorg geven Mantelzorg is vrijwillige en onbetaalde zorg aan mensen die voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt zijn. Deze zorg wordt gegeven aan bekenden zoals bijvoorbeeld familieleden, vrienden of buren. Huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging, vervoer en het regelen van geldzaken zijn voorbeelden waaruit de mantelzorg kan bestaan. Iemand is mantelzorger als diegene minimaal 8 uur in de week of al minimaal 3 maanden voor een ander zorgt. 4 Het verlenen van mantelzorg kent positieve aspecten zoals: het geven van een goed gevoel, het leren kennen van nieuwe mensen en het leren van nieuwe dingen. Daarnaast kan het verlenen van mantelzorg ook leiden tot overbelasting en afname van de eigen gezondheid bij de mantelzorger. 5 Overbelasting van de mantelzorger kan leiden tot ontspoorde mantelzorg. 6 Hoeveel inwoners zijn mantelzorger? In Haaglanden wordt door 12% van de inwoners van 19 jaar en ouder mantelzorg gegeven, dit zijn bijna 100.000 inwoners. In Den Haag is dit 11%. In Zuid-Holland West is het percentage relatief laag in Delft () en relatief hoog in Westland (16%). Figuur 5. Percentage mantelzorgers van 19 jaar en ouder naar gemeente. Haaglanden 2016. 0% 2% 4% 6% 8% 12% 14% 16% 18% * Den Haag * Delft 11% Leidschendam-Voorburg 13% Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar * Westland Zoetermeer Zuid-Holland West 16% 15% 14% 15% 16% 14% 14% Haaglanden 12% Nederland 14% * Het percentage in deze gemeente wijkt significant af. Urenbesteding, belasting en steunpunt mantelzorg Het aantal uur dat er per week mantelzorg wordt gegeven loopt uiteen. Door 56% van de mantelzorgers in Haaglanden wordt 5 uur of minder per week besteed aan de mantelzorg, 12% besteedt meer dan 20 uur per week. Ongeveer 17.000 inwoners in Haaglanden voelt zich tamelijk zwaar belast tot overbelast door de mantelzorg, dit is 17% van de mantelzorgers. Deze groep besteedt gemiddeld 16 uur meer per week aan de mantelzorg dan mantelzorgers die zich niet zwaar belast voelen (25 uur versus 9 uur). Voor informatie, advies of ondersteuning kunnen mantelzorgers terecht bij een steunpunt. Ruim twee op de vijf mantelzorgers is bekend met dit steunpunt (44%), 6% heeft wel eens contact gehad. Elke gemeente heeft een eigen steunpunt: Den Haag Mantelzorg, Steunpunt Mantelzorg, Taskforce Mantelzorg, Jalp, Mantelzorg Midden-Delfland, Bureau Mantelzorgondersteuning, Welzijn-Rijswijk, ZoSamen, Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 12

In welke groepen komen mantelzorgers vaker voor? Het percentage mantelzorgers is het hoogst bij 50- tot en met 74-jarigen, bij 19- tot en met 34- jarigen en 85-plussers is het percentage lager dan gemiddeld. Ook bij andere achtergrondkenmerken worden verschillen gezien, zo zijn meer vrouwen dan mannen mantelzorger en is het percentage mantelzorgers onder inwoners van autochtone afkomst hoger dan onder inwoners van niet-westers allochtone afkomst. Hetzelfde geldt voor inwoners die gehuwd zijn of samenwonen met een partner in vergelijking met mensen die ongehuwd, gescheiden of weduwe/weduwnaar zijn. Tabel 5. Percentage mantelzorgers van 19 jaar en ouder naar geslacht, leeftijd, etnische afkomst, opleiding, rondkomen en burgerlijke staat. Haaglanden 2016. Achtergrondkenmerken % Achtergrondkenmerken % A. Geslacht D. Opleiding Man * Laag 12% Vrouw 15% * Midden 13% B. Leeftijd 19 t/m 34 5% * E. Rondkomen Hoog 12% 35 t/m 49 11% * Geen moeite 13% 50 t/m 64 21% * Geen moeite, maar opletten op uitgaven 13% 65 t/m 74 17% * Enige moeite 11% 75 t/m 84 11% Grote moeite 13% 85+ 7% * F. Burgerlijke staat C. Etnische afkomst Gehuwd, samenwonend 15% * Autochtoon 14% * Westers 11% Niet-Westers 8% * Ongehuwd, gescheiden, weduwe/weduwnaar Totaal 12% * Het percentage in deze categorie wijkt significant af van de andere categorieën. 9% * Stichting Maatschappelijke Ondersteuning Wassenaar, Vitis Welzijn Mantelzorg. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 13

Is het percentage mantelzorgers veranderd ten opzichte van eerdere onderzoeken? Het percentage mantelzorgers steeg licht onder 65-plussers in Zuid-Holland West van 13% in 2012 naar 15% in 2016, bij 19- tot en met 64-jarigen werd geen trend gezien. Ook in Den Haag bleef het percentage mantelzorgers vergelijkbaar tussen 2012 en 2016. Het percentage van de mantelzorgers dat zich tamelijk zwaar tot overbelast voelde steeg in Den Haag bij de 65-plussers van 11% naar 19%. De stijging werd vooral gezien bij vrouwen (van 13% naar 23%). tabel 6. Percentage mantelzorgers en tamelijk zwaar tot overbelaste mantelzorgers naar leeftijd. Den Haag en Zuid-Holland West, 2012-2016. 2012 2016 Mantelzorgers Den Haag 19 t/m 64 jaar 9% 65-plus 13% 13% Zuid-Holland West 19 t/m 64 jaar 13% 14% 65-plus 13% 15% * Mantelzorgers: tamelijk zwaar tot overbelast Den Haag 19 t/m 64 jaar 16% 19% 65-plus 11% 19% * Zuid-Holland West 19 t/m 64 jaar 13% 16% 65-plus 13% 14% * significant verschil ten opzichte van 2016. Mantelzorg en gezondheid Bij inwoners die mantelzorg verlenen is het percentage dat beperkt is door de gezondheid hoger dan bij inwoners die geen mantelzorg verlenen. De percentages voor ervaren gezondheid, een matig of hoog risico op een angststoornis of depressie en het ervaren van stress in de afgelopen vier weken zijn vergelijkbaar tussen inwoners die wel en geen mantelzorg verlenen. Tabel 7. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat geen en wel mantelzorger is naar gezondheidsindicatoren. Haaglanden 2016. Geen mantelzorger Mantelzorger Ervaren gezondheid: gaat wel, slecht of zeer slecht 26% 27% Is beperkt in activiteiten door gezondheid 33% 37% * Matig of hoog risico op angststoornis of depressie 48% 46% Stress ervaren in afgelopen vier weken 68% 71% *Significant verschil tussen inwoners die wel en geen mantelzorger zijn. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 14

Vrijwilligerswerk Vrijwilligerswerk is werk dat in georganiseerd verband (bijvoorbeeld sportvereniging, kerkbestuur, school) onbetaald wordt uitgevoerd. Het doen van vrijwilligerswerk kan positieve effecten hebben op de gezondheid doordat het de persoonlijkheid versterkt (het gevoel van meer regie hebben over het eigen leven), het sociale netwerk vergroot en een gevoel van voldoening geeft. Daarentegen kunnen gezondheidsproblemen ook het doen van vrijwilligerswerk belemmeren. 7 Hoeveel inwoners zijn vrijwilliger? Een kwart van de inwoners van 19 jaar en ouder in Haaglanden is vrijwilliger, dit zijn bijna 190.000 inwoners. In de gemeente Den Haag is één op de vijf inwoners vrijwilliger (21%). In Zuid-Holland West is het percentage vrijwilligers in de gemeenten Rijswijk (22%) en Zoetermeer (24%) relatief laag en in de gemeenten Westland (32%), Pijnacker-Nootdorp (35%) en Midden- Delfland (39%) relatief hoog. De helft van de vrijwilligers in Haaglanden doet het werk voor 2 uur of meer in de week. Bijna één op de vijf inwoners van Haaglanden (18%) heeft belangstelling voor het doen van vrijwilligerswerk, maar doet dat nu nog niet. Figuur 6. Percentage vrijwilligers van 19 jaar en ouder naar gemeente. Haaglanden 2016. 0% 5% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% * Den Haag 21% Delft Leidschendam-Voorburg 26% 28% * Midden-Delfland 39% * Pijnacker-Nootdorp 35% * Rijswijk 22% Wassenaar * Westland 32% 32% * Zoetermeer 24% Zuid-Holland West 28% Haaglanden 25% Nederland 30% * Het percentage in deze gemeente wijkt significant af. In welke groepen komen vrijwilligers vaker voor? Het percentage inwoners dat vrijwilligerswerk doet in Haaglanden stijgt van 20% bij 19 tot en met 34-jarigen tot 31% bij 65 tot en met 74-jarigen en neemt daarna af tot 7% bij 85-plussers. Ook bij etnische afkomst worden verschillen gezien, het percentage vrijwilligers is het hoogst bij inwoners van autochtone afkomst (28%) en het laagst bij inwoners van niet-westerse afkomst (16%). Er wordt een stijging gezien in het percentage vrijwilligers naarmate de hoogte van de opleiding van de inwoner stijgt, van 18% bij een lage opleiding naar 32% bij een hoge opleiding. Daarnaast wordt een afname gezien in het percentage vrijwilligers naarmate de moeite met rondkomen toeneemt, namelijk van 27% bij inwoners die geen moeite hebben met rondkomen naar 19% bij inwoners die grote moeite hebben. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 15

Tabel 8. Percentage vrijwilligers van 19 jaar en ouder naar geslacht, leeftijd, etnische afkomst, opleiding, rondkomen en burgerlijke staat. Haaglanden 2016. Achtergrondkenmerken % Achtergrondkenmerken % A. Geslacht D. Opleiding Man 25% Laag 18% * Vrouw 25% Midden 22% * B. Leeftijd 19 t/m 34 20% * E. Rondkomen Hoog 32% * 35 t/m 49 26% Geen moeite 27% * 50 t/m 64 27% * Geen moeite, maar opletten op uitgaven 25% 65 t/m 74 31% * Enige moeite 20% * 75 t/m 84 22% * Grote moeite 19% 85+ 7% * F. Burgerlijke staat C. Etnische afkomst Gehuwd, samenwonend 26% * Autochtoon 28% * Westers 22% * Niet-Westers 16% * Ongehuwd, gescheiden, weduwe/weduwnaar Totaal 25% * Het percentage in deze categorie wijkt significant af van de andere categorieën. 22% * Is het percentage vrijwilligers veranderd ten opzichte van eerdere onderzoeken? Het percentage vrijwilligers daalde licht onder 65-plussers in Zuid-Holland West van 31% in 2012 naar 28% in 2016. Dit werd vooral gezien in de gemeenten Leidschendam-Voorburg (31% naar 25%) en Rijswijk (27% naar 21%). Bij 19- tot en met 64-jarigen in Zuid-Holland West werd geen trend gezien. Ook in Den Haag bleef het percentage vrijwilligers vergelijkbaar tussen 2012 en 2016. Figuur 7. Percentage vrijwilligers van 19 jaar en ouder naar leeftijd. Den Haag en Zuid-Holland West, 2005-2016. 35% 30% 25% 20% 27% 28% 29% 28% 35% 30% 25% 20% 31% 28% 23% 21% 24% 23% 15% 15% 5% 5% 0% Zuid-Holland West 19-64 2005 2009 2012 2016 0% Zuid-Holland West 65+ Den Haag 19-64 Den Haag 65+ 2012 2016 Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 16

Vrijwilligerswerk en gezondheid Het percentage inwoners dat een minder goed ervaren gezondheid heeft; beperkt is door de gezondheid of een matig of hoog risico op een angststoornis of depressie heeft is lager bij inwoners die vrijwilliger zijn in vergelijking met inwoners geen vrijwilliger zijn. Bij het hebben ervaren van stress in de afgelopen vier weken is er geen verschil tussen het wel of niet doen van vrijwilligerswerk. Tabel 9. Percentage inwoners van 19 jaar en ouder dat geen en wel vrijwilliger is naar gezondheidsindicatoren. Haaglanden 2016. Geen vrijwilliger Vrijwilliger Ervaren gezondheid: gaat wel, slecht of zeer slecht 28% 20% * Is beperkt in activiteiten door gezondheid 35% 30% * Matig of hoog risico op angststoornis of depressie 51% 41% * Stress ervaren in afgelopen vier weken 68% 68% *Significant verschil tussen inwoners die wel en geen vrijwilliger zijn. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 17

Begrippenlijst Eenzaamheid In de gezondheidsenquête is eenzaamheid gemeten met de eenzaamheidsschaal van De Jong-Gierveld. Deze eenzaamheidschaal bevat 11 stellingen zoals Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen en Ik mis mensen om me heen. Sociale uitsluiting In de Gezondheidsenquête wordt gebruik gemaakt van de sociale uitsluitingsindex ontwikkeld door G4-USER en het Sociaal Cultureel Planbureau. De index beslaat vier verschillende deelgebieden waarop iemand sociaal uitgesloten kan zijn, te weten: sociale participatie (o.a. eenzaamheid), materiële deprivatie (o.a. rondkomen), toegang tot sociale rechten (o.a. tevredenheid over de woning) en normatieve integratie (o.a. iets doen voor de buren). Mantelzorger Een mantelzorger is iemand die minimaal 8 uur in de week of al minimaal 3 maanden voor een ander zorgt. In de Gezondheidsenquête is aan de respondenten gevraagd of zij mantelzorg geven, hoe lang zij al mantelzorg geven en hoeveel uur per week zij er aan besteden. Daarnaast is gevraagd in welke mate zij belasting ervaren van de mantelzorg en of zij bekend zijn met een steunpunt voor mantelzorg. Vrijwilligerswerk In de Gezondheidsenquête is gevraagd of de respondenten vrijwilligerswerk doen of zouden willen doen en hoeveel tijd zij aan vrijwilligerswerk besteden. Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 18

De Gezondheidsenquête 2016 Om inzicht te krijgen in de gezondheid van de inwoners in haar werkgebied, heeft GGD Haaglanden in 2016 een Gezondheidsenquête uitgevoerd onder een steekproef van volwassenen van 19 jaar en ouder in regio Haaglanden. De resultaten van dit onderzoek zijn beschreven in een aantal thematische rapportages over gezondheid, leefstijl en leefomstandigheden. De Gezondheidsenquête is uitgevoerd door alle GGD en in Nederland, in samenwerking met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). In een landelijk harmonisatietraject zijn de onderzoeksopzet en een deel van de vraagstellingen op elkaar afgestemd. RIVM en CBS bundelen de gegevens en publiceren de resultaten op landelijk, regionaal en lokaal niveau. In de Gezondheidsenquête is de steekproef verhoogd in een aantal groepen, om op het niveau van deze groepen resultaten te kunnen presenteren. Dit geldt voor alle wijken in Den Haag en drie wijken in Zoetermeer, en daarnaast voor de groep 85-plussers in alle gemeenten. In de analyses wordt hiervoor gecorrigeerd door weegfactoren te gebruiken. Door het gebruik van weegfactoren zijn de resultaten representatief voor alle inwoners van 19 jaar en ouder in Haaglanden voor wat betreft geslacht, leeftijd, burgerlijke staat, stedelijkheidsgraad, huishoudgrootte, etnische afkomst en inkomen. De resultaten voor wijken in Den Haag en Zoetermeer worden in aparte rapportages beschreven. 19.194 zelfstandig wonende inwoners van 19 jaar en ouder in de regio Haaglanden hebben de Gezondheidsenquête 2016 ingevuld, waaronder 11.621 65-plussers. Een uitgebreide beschrijving van de methode en respons is te vinden in de rapportage Methode en Respons. Naast deze rapportage over ouderen verschijnen ook andere rapportages uit de Gezondheidsenquête 2016 (deze zijn te vinden op www.ggdhaaglanden.nl/publicaties). Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 19

REFERENTIES 1. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Eenzaamheid; cijfers en context; gevolgen van eenzaamheid [Online]. (bezocht op 18 aug 2017); Beschikbaar op URL: https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/eenzaamheid/cijfers-context/oorzakenen-gevolgen#node-gevolgen-van-eenzaamheid 2. Jehoel-Gijsbers G. Sociale uitsluiting in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau; 2004. 3. Hoff, S., Vrooman, C. Dimensies van sociale uitsluiting: Naar een verbeterd meetinstrument. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau; 2011. 4. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Mantelzorg. [Online]. (bezocht op 30 jun 2017); Beschikbaar op URL: https://www.cbs.nl/nl-nl/artikelen/nieuws/2016/45/een-op-zevenmantelzorgers-vindt-zichzelf-zwaarbelast/mantelzorg 5. Klerk, M. de, Boer, A. de., Plaisier, I., Schyns, P., & Kooiker, S. Informele hulp: wie doet er wat? Omvang, aard en kenmerken van mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg en ondersteuning in 2014. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau; 2015. 6. Storm, O., Scherpenzeel, R. Factsheet ontspoorde mantelzorg. Utrecht: Movisie; 2013. 7. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Participatie; cijfers en context; vrijwilligerswerk en gezondheid [Online]. (bezocht op 18 aug 2017); Beschikbaar op URL: https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/participatie/cijferscontext/vrijwilligerswerk#node-vrijwilligerswerk-en-gezondheid Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 20

Colofon Dit rapport is een uitgave van: GGD Haaglanden Productgroep Epidemiologie en Gezondheidsbevordering Afdeling Epidemiologie Postbus 16130 2500 BC Den Haag Tel: 070-353 7266 E-mail: maartje.keetman@ggdhaaglanden.nl Overname van gegevens is toegestaan, mits voorzien van duidelijke bronvermelding Auteur: Maartje Keetman De thematische rapportages over de Gezondheidsenquête 2016 zijn te vinden op www.ggdhaaglanden.nl/publicaties Den Haag, december 2017