&" "' " # " # " () * ( " " #) + )

$ " % " " #

# ( ( " ( ", +( % ( - (.

/ " 0 * 1( " (..". (('

2 " 89 van de 198 antwoordende gemeenten (45%)

2 (( inbo Instituut voor Natuuren Bosonderzoek Aantal bomen in beheer van de gemeente CJ 1-100 CJ 101-1000 1001-10000 10001-50000 N 0 30 Ki lometers A ~~~ Agentschap voor Natuur en Bos

2 ((1" inbo Instituut voor Natuuren Bosonderzoek Aantal bomen in beheer van de gemeente CJ 1-100 CJ 101-1000 1001-10000 10001-50000 N 0 30 Ki lometers A ~~~ Agentschap voor Natuur en Bos

2 (- 3 " " 3 " ", " ( ( 45

2 ( ( + " " " (( + " + (

% " (, +(

!- ( & ( 66 - ".! - * " (( ". & ( " - " *. " ( ( ( ". + - + - (

% ( - ( ( ( (

, +(!*!7!" # 3 8(- 9

!* 7 :( :" :- ;1<= : 1 : :> (

!" :- : :- :

: : :(" :" Onze kastanjeboom staat van onder tot boven in volle bloei, hij is vol met bladeren en veel mooier dan verleden jaar. Anne Frank, 13 mei 1944.

:((1 :" : -

# : ( - : ( ( " - - : * : : "

. " ( " ( : ( : -"1 : * ". "( -" : /3 " : -" " - - : ( "" : - : -1 : 1 :?

3. " ; @%=. " ( (( ; (=; @A%=. ( ;@%%A%=

,+ @ * " - ((

% $- $ % / -! & - " ( &! 4 % + % - -

% $""*... ( @! # @! / A3 @"!! $#3!!7 # /!, B! 0 # ( (", + % B7$""* 4 @" # 0 0 +, C0 0, C0 "* B 2 # "# / B! ( + $3&, @ "*" 0 0 & 2 2 # 3

% 0 () ( "? " ( ) ( " ( ( " (" ( "" - " ( ( " (

%! # ( % " " (

% inbo Instituut voor Natuuren Bosonderzoe k Agentschap voor Natuur en Bos

0 '! "# $ %&'

- ( ( * % B7 $""*

&" "' $""* 3 " () ) ( 3 " ( ) - ( (

- " ( * ( ' : # " ( " ( - ). : 3- ( *. :! " * " "

- " ( * ( ' : & **+D

- " ( * 0 ' : $ ( - 8" 9D # C C "?

- " ( * 0 ( ' : ;(" = : A" : A : % " : / : & : & :?

- " ( * : " ( (' : " ( (' : 0 &&)' (( ") ( ".

( * inbo Instituut voor Natuuren Bosonderzoe k Agentschap " voor Natuur en Bos

- " ( * : D ( "(D * ) ( ) ) " )? 25m 100 jaar

- " ( * :,(D ( E "(D () "5)? 25m 100 jaar

- " ( * : -D ( E "(D ) ) " "5)? 25m 100 jaar

- " ( * :.D. < " " " - *- F (

- " ( * : ( ( * : /) " " " * -

- " ( * inbo Instituut voor Natuuren Bosonderzoek Agentschap voor Natuur en Bos Foto Arthur De Haeck

- " ( * : +- 5 ;- = ;(" = " () * (

- " ( * A" : # " " ( " 0 &&) : & * " - " : 3 " " - "" ( "

- " ( * " : & * ) ( "- " ( ( : & ( ) * 89 : &) ) ) -)?

- " ( * inbo Instituut voor Natuuren Bosonderzoek Agentschap voor Natuur en Bos

- " ( * A : ) ( " *

- " ( * % " : & " * : 3 ( - *" :! "

- " ( * / 11 1? : ") ) ( ) (") (*) ") -" )? :!

- " ( * - : C" : @"" : +" "* : 0" : " : +" "(" : :?

- " ( * - D "(

- " ( * - D "( : - ;(". " = " 3 " "?

- " ( * - : +( + : ** ; " 9 = : 0 " " ) (

- " ( * ( ' : & **+D

- " ( * ( ' :,( - ;(1= ;=

- " ( *,(D : 2 " ( )? :!* * " ( ;(" 6 = : @ ) - "

- " ( *,(D "( : ( " A" -* " 2- * 0 " ) - - ( "

- " ( *,(D "( : A" & : 1 @ &

- " ( * 0 ( " ' : " : - : G ( ) " & * "

- " ( * % D : )' :!) () -) ("()? : + "( ",+ :! )&

- " ( * &( " : (&() - " " " ) ( : 0)) ) : &" - ( : ) * > "*

- " ( * &( "D "( : #D ( * "

- " ( * &( "D "( : #D ( * " : 2(D ( " * " ) " ) H ) ( ") " " I) - *

- " ( * 0 ( :! () - ( ( ; = :! ( * -) ( "- " (

0 - ' 1 ++!

( " %! $#3

&" " ' INBO : Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (www.inbo.be) Onderzoek : Fauna, flora, biotopen, milieu, beheer, monitoring en beleid INBO team Bosbescherming met o.a. Diagnosecentrum bomen : dienstverlening ivm bomen (bos, open ruimte en stedelijke omgeving); onderzoek en advies ivm ziekten, aantastingen, conditie & veiligheid, remidiërend beheer Meer info : http://www.inbo.be/content/page.asp?pid=die_dia_start http://www.inbo.be/docupload/2271.pdf http://www.inbo.be/docupload/2361.pdf Contact : arthur.dehaeck@inbo.be

conditieverdeling van een bomenbestand 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 aantal bomen : ( : ( 20,0 10,0 omvangsklassen totaal >150 90-150 60-90 30-60 0-30 % goed % slecht % matig 0,0 % zeer slecht conditiklassen!* ' 3" ' ( )

A " ( ;("= : C "" : % " JH) K L < H< " : D D D ;MH=) D ;NH= : # - : +" ) <. O : + " " : + -

A " ( ; = : < " : 2) ; P= : + (( : 0 "") " : " " ( " Q L. N Q L. < : + : " D " * PP

A " ( ; (= $ ( R : " ;( =) " ;"* = ) " : 7 " ( (7 : % " " " : 7 " "

A " ( ;(= $ ( S ( R : P :&" *

, Plantperiode bladverliezende boomsoorten : de kalender is enkel ter indicatie de boomsoort en de reële terreinomstandigheden zijn bepalend. Uitzondering : oa. Berk en Beuk (met naakte wortel) bij voorkeur vóór februari aanplanten (Brooks,A).

: # D $ () ") ) - * ;= 3 * ( D * (( ;"(T ( " " =) : ) :! ( ; D - ) ) ) = :, D " *- ( +5 ( D * :! ( ; Q " (=

- 25cm!

1+ ( %(' 2 % ;( =. D ( () - "* (?

3 : ( :) :455 &&) 16-7%8 &(' (+ ( - + +- ; =. " *-( ;( PP= " " ;" = - ;* <. = 4) 9 :; < && =;

$ *- ( >??

A" : "* :N ( :M :M " D :- ( (-( (( : * "

@ A7 (" K" *.. (" ". /( " ; - -"= S. /.! D * R -" P Afvoer /

( ; (= D : - -" : " -

@"* " ( D (" S " D. 1 (1 1 1. A 1 (1 / /. 1 " 1 D. ". (. " NN ( Q. N 3( ( ;N * () N -) N ) N 16 +(

Noodzakelijk doorwortelbaar volume voor bomen : Vuistregel : Grondwaterprofiel : 0,750m³ per 1 m² kroonprojectie bij definitieve boomgrootte Hangwaterprofiel : 1,4m³ per 1 m² kroonprojectie bij definitieve boomgrootte Een bodem is doorwortelbare indien : Indringingsweerstand : < 1,5 MPa (= 15kgf/cm²) ph (-kcl) : 4,5 6,5 Grondwaterstand (zomer) : ten hoogste 10-30 cm onder wortelzone Bodemzuurstof (groeiseizoen) : 20-25% (minstens 15-20 %)

A (...!( (" ' 0 '

,- D :- " (") () () ) "* (. $ (" D : - ) ( :" ( " ; = D.. H ;) ) ( )...= : "( ( - :&" " ; =

&" " ; = D C " " D : : " " " 3- " ( -

% +( D : @<B%"CC' )- 72 D (<9 <E = : 1<@%"C'E <))),1, &/.F&"=: : -$)<@%G'H+ A $I<2< )<2,<4%'4 < D, @&1J4<1)=K : BI,%',)) )1@91 : $<L%"CC'@ )7&)< )0$K=G : 2LE "CCKM &I7 ) ) $<, : <@D%' NJ,-)IO! " P

0 - ' $ +) (!

&% &&&2 # B3#+& 3&# ( " ( & 2

( "*' ( ". :!" D :, : : :?

$( ''' U ( " * "". : $ * ' : (. : $ (T " ( ". : $ -T -- ".

$( PPP % (D C * "!!! : Was + de soortkeuze - goed? * " D Was er een correcte kwaliteitscontrole v/h plantgoed? Gebeurde het transport tussen levering en aanplanting zorgvuldig?* : + ( Werden de bomen geplant volgens de regels van de kunst?* Waren er extreme weersomstandigheden tijdens het groeiseizoen? : 2 ( PPP Heeft de plantplaats voldoende kwaliteit voor de boom?* Zijn de plantomstandigheden verslechterd? *

S ( Eénmaal het boompje is aangeslagen kunnen we het wel overlaten aan moeder natuur Of toch niet Verwijder boompalen na twee à drie groeiseizoenen!!! Ze hebben hun functie totaal verloren. Dikwijls lijkt het wel zo

Water geven? Extreme klimatologische omstandigheden: Aanhoudende droogte in het voorjaar en vroege zomer. In het kader van HPG is enkel een tijdelijke watergift in de aanslagfase aanvaardbaar. Begin zeker niet te vroeg. Een beetje droogtestress stimuleert jonge bomen om zelf op zoek te gaan naar water. Laat het echter niet te ver gaan. echte verwelking kan onherstelbare schade veroorzaken.

A Vanaf het begin de kroonontwikkeling blijven volgen. Normaal moet kwalitatief plantgoed niet gesnoeid worden. Pas als de boom volledig geworteld is en de scheutlengte normaal is mag echt gesnoeid worden. Dit is pas na 2 tot 5 jaar na aanplanting. Takresten van gebroken of afgestorven takken moeten steeds verwijderen.

A Slechts één uitzondering op de snoeistop: Als ondanks voldoende watergift de jonge scheuten toch uitdrogen. Meestal het gevolg van een onevenwicht tussen wortel- en bladvolume. Evenwicht herstellen door het wegnemen van de 1-jarige twijgen. Goed opgekweekt plantmateriaal zou deze onvolkomenheid niet mogen hebben.

Kan hier nog een echte boom uit groeien??? Soms moet je erkennen dat een aanplanting mislukt is ook al is de boom niet helemaal dood.

ONDERHOUD VAN JONGE BOMEN BEPERKT ZICH TOT HET GELEIDELIJK AAN WEGHALEN VAN DE ONDERSTE TAKKEN!!! We hebben tot nu al heel wat meer gedaan

( V( '' Vanuit het standpunt van de boom Meestal niet

( V( '' Bomen worden bijna steeds gesnoeid omwille van een menselijk verwachtingspatroon. Mensen Houtproductie houden vraagt nu eenmaal specifieke van vormbomen. snoei. Fruitbomen worden met een bepaalde bedoeling gesnoeid. Knotbomen Heel veel bomen zijn een worden onderdeel gesnoeid van om het landschap. verkeerstechnische redenen.

0 '' Belangrijk te weten waar je naar toe wil!!! Bepaal een duidelijk EINDBEELD. Dreef- en straatbomen en vele parkbomen moeten om esthetische of veiligheidsredenen een takvrije stam krijgen. Om dit te bereiken wordt een BEGELEIDINGSSNOEI uitgevoerd.

0 '' Tijdelijke kroon Blijvende kroon. Bomen in de begeleidingssnoei hebben tijdelijke kroon en een blijvende kroon. De takken in de tijdelijke kroon zullen op termijn allemaal verdwijnen. Het heeft geen zin om cosmetische snoei uit te voeren in de tijdelijke kroon. Blijvende kroon Tijdelijke kroon

Begeleidingssnoei wordt zo snel mogelijk na aanplanting gestart. Wanneer niet of te laat wordt gestart ontstaan problemen Het verwachte eindbeeld kan niet worden gehaald. Snoeiwonden worden zeer groot.

Spreid begeleidingssnoei over verschillende snoeibeurten om de 2-3 jaar. Een korte omlooptijd zorgt voor beperkte ingrepen.

Snoeihiërarchie Snoei niet automatisch bij elke snoeibeurt de onderste takken weg. Verwijder eerst de probleemtakken alvorens op te sleunen. Werk van boven naar beneden Hierdoor worden fouten vroeg gedetecteerd en vroeg weggenomen. Doe dit alles met de 20% regel in het achterhoofd. Fout Goed

,( Dode Takken Deze moeten onverwijld weggenomen worden. Ze kunnen een gevaar vormen voor de omgeving Ze zijn voedselbron voor infecterende micro-organismen. Als jonge bomen veel dood hout hebben, is er iets fundamenteel fout. Zoek hiervan de oorzaken. Dode takken worden niet meegerekend bij de bepaling van het snoeivolume.

,( Gebroken en beschadigde takken In de tijdelijke kroon worden takresten best helemaal verwijderd. Aanrijschade binnen de vrije doorrijhoogte zeker verwijderen. Al ontstaat hierdoor een tijdelijk onevenwicht in de kroon.

,( Wrijf of schuurtakken Deze veroorzaken misvormingen en bastschade. De kans op infectie wordt bijzonder groot. Ze worden best zo vroeg mogelijk verwijderd.

,( Bij een plakoksel is er geen hechte vergroeiing tussen de twee takken. Het plakoksel uitscheuren door zijn eigen gewicht of sterke windbelasting. Een plakoksel is te herkennen doordat de bastrichel naar binnen groeit. Plakoksels Sommige soorten en variëteiten vormen sneller plakoksels. Dit is genetisch bepaald. Zulke klonen zouden moeten geweerd worden voor vermeerdering.

,( Zuigers en Elleboogtakken Deze takken groeien steil door de kroon naar boven. Vaak gaan ze de harttak beconcurreren. Bij het wegnemen ontstaan grote snoeiwonden. Soms gaten in de kroon. Hier geldt dezelfde opmerking als voor plakoksels. Genetisch belaste klonen mogen niet verder vermeerderd worden.

,( Dubbele Koppen Ontstaan bij het afsterven van de eindknop of wanneer zuigers niet snel genoeg verwijderd worden. Normaal wordt de krachtigste of de meest rechte top behouden. Bij gelijkwaardigheid kiezen voor behoud van de meest westelijke of noordelijke tak.

,( Er is geen duidelijke hiërarchie tussen beide takken, hierdoor is er geen takkraag. Er wordt altijd stamschade veroorzaakt. De afweermechanismen kunnen niet optimaal werken. Dubbele koppen moeten zo snel mogelijk verwijderd worden. (bij voorkeur voor ze duimdik zijn.) Dubbele koppen

,( Takparen en takkransen Bestaan uit twee of meer takken op dezelfde hoogte staan. Nooit in één snoeibeurt verwijderen. Anders te veel snoeiwonden dicht bij mekaar, dit bemoeilijkt de sapstroom.

,( Dikke of groeikrachtige takken In de tijdelijke kroon nooit dikkere takken boven dunnere. Anders gaan ze de kroon domineren. Het is aangewezen deze eerst te verwijderen. Ook bij het wegnemen van niet-probleem takken neemt men eerst de dikste takken weg. Moet je kiezen tussen horizontaal of steil aangehechte takken: Kies eerst voor de laatste. Deze hebben meestal een sterkere diktegroei.

,( Waterlot Meestal een reactie op te sterke snoei of een verslechterende conditie van de boom. Enkel wegsnoeien heeft geen zin. Eerst de oorzaken wegnemen.

0 " P Snoeien is ALTIJD een BELASTING voor de boom. Onvermijdelijk wordt energie opgeslagen in twijgen en takken weggenomen. Onvermijdelijk worden openingen gemaakt in de beschermende bastlaag. De boom moet uit zijn al verminderde energiereserves putten om de wonden af te grendelen en aanvallen van belagers af te slaan. Je kan een zieke boom niet gezond snoeien!!!

0 " P Hoe reageert een boom op snoei. Soms vergelijkt men het wel eens met hoe mensen of dieren reageren op verwondingen. Dit klopt niet! Een boom reageert net als mensen en dieren ACTIEF op wonden en beschadigingen. De effectiviteit van de reactie is evenzeer afhankelijk van gelijkaardige factoren; conditie van het individu, ernst en plaats van de verwonding, tijdstip van de verwonding (minder bij dieren en mensen)

0 " P Hier houdt de vergelijking grotendeels op! Een boom gaat de wonde afgrendelen van de rest van zijn organisme om te verhinderen dat belagers binnendringen. Een boom probeert de bastlaag te herstellen. Afgestorven delen worden nooit meer hersteld. Ze worden ingekapseld of rotten volledig weg. Een snelle overgroeiing geeft geen aanwijzing over de effectiviteit van de afgrendeling. Een sterke afgrendeling is belangrijker dan een snelle overgroeiing.

0 " P Afgrendeling CODIT model prof. Alex Shigo. DEEL 1: Speelt zich af in het hout aanwezig op het moment van de verwonding. Poogt de verwonding af te sluiten van de rest, in drie reactiezones. 2 1 3 2

0 " P Afgrendeling CODIT model prof. Alex Shigo. DEEL 2: Speelt zich af in nieuw gevormd hout dat ontstaat na de verwonding. Barrièrezone 4 scheidt het aanwezige hout van wat later gevormd wordt. 4 4 Dit is het sterkste afgrendelingsproces, als de andere falen blijft deze vaak wel overeind.

0 " P Afgrendeling CODIT model prof. Shigo. belangrijke opmerkingen De afweerprocessen spelen zich af in het spinthout. Hoe dieper in de laag hoe zwakker de reactie. Kernhout wordt beschouwd als dood weefsel. Dit kan niet actief reageren op verwondingen. De afgrendeling gebeurt gelijkaardig in de stam en takken en ook in de wortels.

0 " P Takaanhechting. Buiten een kleine zone net onder de tak, waar tak- en stamweefsels verweven zijn, zijn stam en takken fysiologisch niet verbonden. Eigenlijk groeien beide delen door en over mekaar, zonder echte verweving, maar ondanks de strikte scheiding is er toch een sterke mechanische verbinding.

0 " P Takaanhechting. Wanneer takken ouder worden ontstaat rond de takbasis De TAKKRAAG. Deze speelt een belangrijke rol bij de afgrendelingsmechanismen bij snoeiwerken.

! '' Snoeitijdstip Zo snel mogelijk Hoe langer men wacht: Hoe groter de snoeiwonde. Hoe meer gevaarlijke indringers. Hoe meer verloren energie. Hoe ingrijpender voor de boom.

! '' Snoeitijdstip Zo snel mogelijk Er zijn een aantal stelregels Voorkom het wegnemen van takken met kernhout. (zie CODIT) Wegnemen van grote takken resulteert vaak in waterloten.(vooral in de winter)

! '' Snoeitijdstip Traditioneel in de winter, de rustperiode van de boom. De redenen hiervoor waren eerder praktisch, niet gebaseerd op inzichten in de processen in de boom. Voor de boom beter in het groeiseizoen. Deze kan onmiddellijk actief reageren. In de winter alleen passieve afgrendeling. De actieve afgrendelingssnelheid neemt onder 10 C zeer snel af.

! '' Snoeitijdstip Wanneer starten met snoeien? Best niet snoeien tijdens het uitlopen van de bladeren. Het afgrendelen vraagt zeer veel energie van de boom die op dat moment ergens anders broodnodig is. Bomen kunnen bij snoeiwerken zelfs in de winter bloeden bij snoeiwerken.

! '' Snoeitijdstip Wanneer stoppen met snoeien? In de herfst worden reservestoffen opgeslagen uit de bladeren in de twijgen, stam en wortels. (Deze zijn nodig om in het volgende voorjaar opnieuw van start te gaan.) In de herfst zijn ook het meest sporen van schimmels en bacteriën in de lucht aanwezig. (De infectiedruk is dan ook zeer groot.) vuistregel: vanaf de langste dag, tot de herfst begint.

! '' Uitzonderingen: Snoeitijdstip Knotten en kandelaren gebeurt in de winter. Dit bevordert de ontwikkeling van slapende knoppen. Zulk een drastische ingreep is in de zomer nefast.

ONDERHOUD VAN JONGE BOMEN BEPERKT ZICH TOT HET GELEIDELIJK AAN WEGHALEN VAN DE ONDERSTE TAKKEN!!! Ik hoop dat ik je kon overtuigen dat dit niet klopt!!!

0 - ',P ( )!

&% &&&2 # B3#+& 3&# " " (, + @

" "( ( 3

" "( Bomen en werken

" "( ( 1 ( (" "" (" " "*

" "( ( "" *( "( "

" "( ( 1 P1&&)I " (" $#&#%2$ L ;) )?= " ;") () ("?= ""( * * P

" "( ( @&(! " "1(* &%&A) ;(=&2+U##$#+ L ( -

" "( ( 4 )+ R ) ( " - )J

" "( ( L) )+ ("). " 1-" " -") ) ) - " -" * " -

" "( ( " <"

" "( ( 3

" "( ( -" 1 " ( " 7P ("-. "..

" "( ( A( " ) ( "

" "( ( Graaf urn handmatig retl sleuf. smci de W~:~rlds delkum5g af 1111 grarf dan p.7: madlit1aaf de m! van de grcmd weg. inbo InstitUut voor Natuuren Bosonderzoek Agentschap voo' Natuur en Bos

" "( ( Om het velies aanfijne wortels bi' ~een boom.. het met ersen 1o m kroondiameter even ldein te houden als bij p m leicfng onder de boom door, zou een open ~~} min5tens 4 m van de stam verwijderd moeten zijn. (naar Harris) 175 150 Ê ~ 2 V E ""0 " E... " Vl 125 100 75 Risicogebied 50 inbo InstitUut voor Natuuren Bosonderzoek 25 Veilig gebied 0 2 3 4 5 6 7 8 Diameter wortelkluit Agentschap voo' Natuur en Bos

" "( inbo InstitUut voor Natuuren Bosonderzoek Agentschap voo' Natuur en Bos

" "( ( @ 8"(9 ") 9) (- (( 8 9

" "( ( 0' $U&@& (" P "( *

" "( ( ' (" "( (( ") * (( 1

" "( ( ) -D 8( *( 9

" "( ( / () ) " ;(". = 1 ) " *

" "( ( inbo InstitUut voor Natuuren Bosonderzoek Agentschap voo' Natuur en Bos

" "( ( ) ( " ( * (

" "( ( inbo Instituut voor Natuur en Bosonderzoek Agentsettap voor Natuur en Bos

" "( ( opeidinqenbos.groertennal~~lw inbo Instituut voor Natuur en Bosonderzoek Agentschap Natuur en Bos

" "( ( 1 ( " ( ""*;(". = * D ( ") () " "( "" 1 " "

" "( ( & () < " ;() ") "*?= ). *

" "( ( "( U( ("

" "( ( (-7( D() " ( ( ;"(= +) (?.

" "( 3'

" "(. L -" L * L.-.". " - ( ) ( " ; = "* ;) ) =

" "( ( 1" ) ) - L * 7 -"" %) 8 9 L ((

" "( ( ) - ) R " - D (" - "

" "( A * 1 " J

" "( M) - * ( " " R * ) ( ) * < J ;H= ) < HW (";*=

" "( M " (

" "( A * 1Q 1 "" ( - *1 ( "* 1 ( ( ;= ; "-- =

" "( 1 ( - ("

" "( 6 6 ) ( 8(9 1 -( ( L ( (1( L "

~ i ~ OL =;:5 0 ~ 0" -;:;al.c z~ ~ N ~ l = ~ ~ ~ c: 'll - Ë~ - ~ Cll 0 0 0, al ".. c:: (11 " :; : :I ~ "'... "' fa... 2

# " * * ".".(

%(* " D + A -