Stadsbomen Vademecum 3B. Boomverzorging en groeiplaatsverbetering

Transcriptie

1 Stadsbomen Vademecum 3B Boomverzorging en groeiplaatsverbetering IPC Groene Ruimte, Arnhem 2012

2 Inhoud 1 Inleiding Boomverzorging Verzorgingsfasen Inhoud van dit deel 16 2 Wondreacties Compartimenten Afgrendeling in spinthout CODIT-model CODIT deel CODIT deel Afgrendeling in kernhout Afgrendeling in bast Afgrendeling in wortels Afgrendeling in takbasis Takafgrendeling na snoei Omvang en effectiviteit afgrendeling Wondovergroeiing 40 3 Verzorging in de aanslagfase Begeleiding na aanplant Controle boompaal Controle kroonontwikkeling Verzorging boomspiegel Controle zuurstofgehalte Controle vochtvoorziening 53 4 Snoeien en kroonverzorging Vormen van snoei Begeleidingssnoei Werkwijze Probleemtakken Overige snoeimaatregelen Achterstallige begeleidingssnoei Einde begeleidingssnoei Onderhoudssnoei Redenen onderhoudssnoei Methoden Kroonverankering 76

3 4.5 Snoeitechniek Tijdstip van snoeien Soortgebonden snoeiregels 84 5 Vormsnoei Geschiedenis Leibomen Knotbomen 94 6 Hoogstamfruitbomen Begrippen Groei- en snoeiregels Snoeiwijze Verzorgingsfasen Vormingssnoei Onderhoudssnoei Vervangingssnoei Achterstallig onderhoud Groeiplaatsverbetering Groeiplaatsproblemen Uitbreiden doorwortelbare ruimte met gronduitwisseling Aanbrengen voedingssleuven Vergroten groeiplaats Grond uitwisselen tussen wortels Uitbreiden doorwortelbare ruimte zonder gronduitwisseling Machinaal spitten of woelen Aanbrengen grondpijlers Toepassen luchtcompressiemethode Bemesten Vooronderzoek Aanbrengen mulch- of strooisellaag Oppervlakkig bemesten Aanbrengen voedingskokers Injecteren Bemesten via watergeefsysteem Toevoegen bodemorganismen Verbeteren zuurstofuitwisseling Aanpassen verharding Aanbrengen beluchtingssysteem 133

4 7.6 Verbeteren vochthuishouding Aanleggen watergeefsysteem Aanbrengen drainage Bovengrondse groeiplaatsbescherming Boombescherming bij werkzaamheden Beleidsmatige aspecten Bomen Effect Analyse Algemene beschermende maatregelen Grondwerk Graafwerkzaamheden Afgraven maaiveld Ophogen maaiveld Veranderingen in de waterhuishouding Verlaging grondwater Verhoging grondwater 151 Bronnen 155 Register 159

5 Stadsbomen Vademecum 3B 2.1 Compartimenten Een boom kan op twee manieren reageren op beschadigingen, namelijk door afgrendeling van het verwonde hout en door wondovergroeiing. Beide mechanismen zijn belangrijk en hebben hetzelfde doel: het behoud van de boom op langere termijn. Het zijn echter twee verschillende processen die onafhankelijk van elkaar verlopen. Om inzicht te krijgen in de wondreacties van de boom is het belangrijk te weten dat een boom als het ware is opgebouwd uit een groot aantal afgescheiden ruimten of hokjes. Deze worden ook wel compartimenten genoemd. Hierbij zijn vier niveaus te onderscheiden. Compartimenten van een boom Niveau 1 individuele cellen zoals houtcellen, vaatcellen, houtstraalcellen en bastcellen, omgeven door een celwand Niveau 2 groepen van houtcellen, vaatcellen, houtstraalcellen en bastcellen, begrensd door twee opeenvolgende jaarringgrenzen (radiale richting) en door de houtstralen aan weerszijden (tangentiale richting) Niveau 3 elke jaarring in het hout of de bast die door een boom gedurende een groeiseizoen wordt gemaakt (ieder jaar vormt de boom weer een nieuwe jaarring rond het hout dat in het voorafgaande jaar is gevormd) Niveau 4 alle niet-verhoute delen, zoals naalden of bladeren, bloemen, vruchten en nietverhoute wortels De compartimenten worden van elkaar gescheiden door anatomische grenzen. Deze grenzen spelen onder andere een belangrijke rol bij het afstoten van de compartimenten van niveau 4 (blad- en vruchtval, afstoting van niet-verhoute wortels). De wondreacties versterken de anatomische grenzen tussen compartimenten in de boom. Hierbij zijn alleen niveau 1, 2 en 3 betrokken. 18 IPC Groene Ruimte

6 Wondreacties schors bast cambium spinthout kernhout niveau 1: individuele cellen houtstralen niveau 2: groep cellen begrensd door houtstralen en twee opeenvolgende jaarringgrenzen niveau 3: hele jaarring jaarring niveau 4: alle niet-verhoute delen Compartimenten van een boom. IPC Groene Ruimte 19

7 Stadsbomen Vademecum 3B Bij een juiste manier van ingrijpen op het juiste tijdstip blijft het snoeien tot het bovenstaande beperkt. Als de begeleidingssnoei echter niet volledig of niet op de juiste wijze is uitgevoerd, kan dit problemen geven. Drastische ingrepen in een later stadium kunnen dan nodig zijn. Bepalen benodigde snoei Om te bepalen welke vorm van snoei nodig is, worden de volgende stappen gezet: Bepaal de randvoorwaarden die de omgeving aan de boom stelt. Denk hierbij aan: - de veiligheid; - de minimaal vereiste doorrijhoogte; - overige hinder of overlast. Stel vast in welke verzorgingsfase de boom verkeert. Bepaal de conditie. De conditie van de boom speelt een grote rol bij het al dan niet bereiken van het eindbeeld dat men voor ogen heeft. Een boom met een slechte conditie zal nauwelijks groeien. (Zware) snoei wordt dan afgeraden. Slechte conditie Jonge bomen met een structureel slechte conditie zullen nooit het gewenste eindbeeld bereiken. Het heeft dan ook geen zin om op deze bomen begeleidings snoei toe te passen. Pas als het achterliggende probleem van de slechte groei is opgelost en de conditie verbetert, kan de boom naar het gewenste eindbeeld begeleid worden. 4.2 Begeleidingssnoei Op veel plaatsen is onvoldoende ruimte om alle takken aan een boom vrij uit te laten groeien. Vaak is aanplant wel mogelijk als er voor gezorgd wordt dat de kroon pas op een bepaalde hoogte begint. Er is dus een takvrije stam van een bepaalde lengte nodig. Dit is te realiseren door het uitvoeren van begeleidingssnoei, waarbij de boom door gefaseerd onderhoud naar het gewenste eindbeeld begeleid wordt. Het gewenste eindbeeld (met name de takvrije stamlengte) moet vroegtijdig worden bepaald, liefst in overleg tussen ontwerper en beheerder. Door het eindbeeld vast te leg gen in bijvoorbeeld het bomenbeheersysteem, wordt continuïteit in het beheer bevorderd. Het doel van begeleidingssnoei is het verkrijgen van een takvrije, solide stam en een goed ontwikkelde, blijvende kroon. 58 IPC Groene Ruimte

8 Snoeien en kroonverzorging Onder deze omstandigheden zal een boom nooit het gewenste eindbeeld bereiken. Begeleidingssnoei heeft dan ook geen zin. Deze boom van de derde grootte is op eindbeeld geplant Werkwijze Takvrije stamlengte Voordat met begeleidingssnoei kan worden begonnen, moet eerst bekend zijn welke randvoorwaarden de omgeving aan de boom stelt. Bij stadsbomen gaat het dan meestal om de minimaal vereiste doorrijhoogte. De minimaal vereiste doorrijhoogte verschilt per type weg: autowegen 4,6 m; overige wegen/straten 4,2 m; voet- en fietspaden 2,5 m. Deze doorrijhoogte is bepalend voor, maar niet gelijk aan, de gewenste takvrije stam - lengte. Er moet rekening mee worden gehouden dat takken op latere leeftijd soms 2 tot 3 m doorbuigen. Voor straat- en laanbomen wordt daarom meestal een gewenste takvrije stamlengte aangehouden van 6 à 8 m. Het spreekt voor zich dat dit alleen mogelijk is bij bomen van de eerste grootte. Bomen van de tweede en derde grootte blijven vaak te laag en zouden bij een dergelijke takvrije stamlengte bijna geen kroon overhouden. Van bomen van de derde grootte wordt ook wel gezegd dat ze op eindbeeld worden geplant. Hiermee wordt bedoeld dat ze niet begeleid hoeven te worden naar een hogere takvrije stamlengte dan ze bij aanplant al hebben. IPC Groene Ruimte 59

9 Stadsbomen Vademecum 3B Grond uitwisselen tussen wortels Het is niet altijd mogelijk om de groeiplaats rondom de boom te vergroten. Slechte grond tussen en onder de bestaande wortels, kan in dat geval worden verwijderd en vervangen door betere grond. Bij het uitwisselen van deze grond zal de inzet van machines niet mogelijk zijn, omdat graafmachines en ook minigravers te veel schade toebrengen. In die gevallen zal met handgereedschap moeten worden gewerkt. Wanneer voorzichtig met handgereedschap wordt gewerkt, blijkt in de praktijk het positieve effect van de groeiplaatsverbetering ruim op te wegen tegen de negatieve effecten van het onontkoombare wortelverlies. Voorwaarde is wel dat het wortelverlies beperkt blijft tot een klein deel van de fijne wortels en zeker niet de grote gestelwortels treft. Zuigapparatuur Gronduitwisseling op plaatsen met wortels gebeurt ook wel door de bovengrond weg te zuigen of te spuiten. Het werken met zuigapparatuur vraagt de nodige vakkundigheid. Door de grote onderdruk is echter nooit te voorkomen dat een deel van de kleine wortels wordt losgerukt en weggezogen. Dit moet zoveel mogelijk worden beperkt, desnoods ten koste van de zuigkracht en dus van de werksnelheid. Een erg harde bodem kan met behulp van een waterstraal of perslucht eerst worden losgespoten en dan opgezogen. Ook kan de bodem met een vork of riek worden losgemaakt. Gebruik geen schop of houweel: daarbij worden te veel wortels beschadigd. Foto: L. Spanjaard, gemeente Den Haag Met behulp van zuigapparatuur wordt de grond tussen de wortels uitgezogen. 118 IPC Groene Ruimte

10 Groeiplaatsverbetering Tijdstip gronduitwisseling Omdat gronduitwisseling plaatsvindt in en vlak naast de wortelprojectie kan dit het beste buiten het groeiseizoen worden uitgevoerd. Gebeurt het toch gedurende het groeiseizoen, hou dan rekening met het weer. De werkzaamheden kunnen het beste gebeuren in een periode met niet-drogend weer: niet te warm en bij voorkeur wat bewolkt en licht druilerig. (Zware) regen vergroot de kans op bodemverdichting. Omdat de wortels bloot komen te liggen, moet het werk per boom afgerond worden. Houd desnoods de wortels kunstmatig nat, zeker wanneer de boom in blad staat. Begin niet aan een boom wanneer het werk niet voor het eind van de dag kan worden afgerond. Besluit bodemkwaliteit Bij het ontgraven en afvoeren en bij het aanvoeren van grond heb je te maken met het Besluit bodemkwaliteit. Dit besluit uit 2008 regelt onder welke voorwaarden grond en andere bouwstoffen mogen worden toegepast bij werken. Het beoogt milieuverontreiniging door het gebruik van (vervuilende) bouwstoffen te voorkomen en her - gebruik van (bouw)materialen te stimuleren. Van de te ontgraven grond moet de mate van vervuiling onderzocht worden. Dit bepaalt de mogelijkheden voor her - ge bruik van deze grond en daarmee de kosten die met afvoer samenhangen. Nieuwe grond mag alleen verwerkt worden als die is voorzien van een schonegrondverklaring. Meer informatie is te vinden op Bodemsanering Bij bodemsanering kan het noodzakelijk zijn de grond te vervangen die zich dieper tussen de wortels bevindt. Meestal worden de bomen hiervoor verwijderd. Het is echter ook mogelijk de boom te behouden door grond tussen de wortels weg te spoelen. Het uitgespoelde water wordt dan, in een rond de boom gegraven sleuf, opgevangen en afgevoerd. Vervolgens wordt schone grond tussen de wortels aangebracht. Door te werken in segmenten kan lang blootliggen en dus uitdrogen van wortels voorkomen worden. Ook andere manieren van sanering kunnen gevolgen hebben voor bomen. Bij het verwijderen van vervuild grondwater door (langdurige) bronbemaling wordt de grondwaterstand verlaagd. Indien aanvullende maatregelen achterwege blijven, lopen de bomen het risico te verdrogen. Ophogen van de grond met een laag schone grond (leeflaag) geeft problemen als daarbij ook de bewortelde bodemzone wordt opgehoogd. Het zuurstofgehalte bij de bestaande wortels neemt af met mogelijke wortelsterfte als gevolg. Om dit te voorkomen kunnen de volgende maatregelen worden genomen. - De grondophoging wordt in fasen uitgevoerd. Door per keer een deel van de bewor telde zone op te hogen blijft de schade beperkt en heeft de boom de kans IPC Groene Ruimte 119

11 Stadsbomen Vademecum 3B Beluchtingssysteem Verwacht de bomendeskundige dat de zuurstofhuishouding te veel wordt verstoord, dan moet een beluchtingssysteem worden aangebracht om de oude wortels te behouden. De tekening hieronder geeft hiervan een voorbeeld. In dit voorbeeld is de wortelprojectie verdeeld in sectoren, die afwisselend bedoeld zijn voor beluchting van de oude wortels en voor vorming van nieuwe wortels. In de beluchtingssectoren worden grof grind en beluchtingsdrains of zuurstofdoorlatende structuurmatten aangebracht. De andere sectoren worden opgevuld met lichte, voedselrijke grond, waarin nieuwe wortelgroei wordt bevorderd. Op deze manier krijgt zowel het wortelstelsel als het bodemleven de kans zich aan de nieuwe situatie aan te passen. Veengrond In het westen van het land zijn vanaf de jaren zestig veel nieuwbouwwijken gebouwd op veengrond. Deze gebieden zijn bouwrijp gemaakt door het opbrengen van zand pakketten, die in dikte variëren van één tot enkele meters. In deze gronden doet zich een extreem hoge zetting voor, waardoor ophoging van met name de verharding regelmatig nodig is. Hier moet eigenlijk al in de ontwerpfase rekening worden gehouden met toekomstige ophogingen. Bomen kunnen daarom beter niet in verharding worden geplant, maar in groenstroken. Groenstroken kunnen vaak buiten de ophoging worden gehouden. bovenaanzicht bewortelingssector beluchtingssector beluchtingsdrain grof grind beluchtingsdrain lichte, voedselrijke grond nieuwe wortel nieuw maaiveld oud maaiveld Om de boom na ophoging te behouden is de wortelprojectie in sectoren verdeeld, die afwisselend bedoeld zijn voor beluchting van oude wortels en vorming van nieuwe wortels. 148 IPC Groene Ruimte

12 Boombescherming bij werkzaamheden Dijkverzwaring Een bijzondere vorm van ophoging is dijkverzwaring. Dijkverzwaring kan van grote invloed zijn op het bomenbestand. Helaas verdwijnen bestaande bomen meestal. Toch is behoud van waardevolle bomen in sommige gevallen mogelijk door de verzwaring buitendijks of juist binnendijks te realiseren. In het geval dat de dijkverzwaring rond de bomen plaats moet vinden, zijn de te treffen voorzieningen voor het behouden van bomen in principe gelijk aan die bij andere soorten ophogingen. Bij een dijkverzwaring gaat het echter vaak om een dik pakket extra grond, soms meer dan 1 m. Welke voorzieningen precies nodig zijn, hangt af van de specifieke situatie. 8.5 Veranderingen in de waterhuishouding Een goede vochtvoorziening is van groot belang voor een boom. Te weinig water kan leiden tot groeistoornissen, verwelking en totale verdroging. Te veel water kan luchtgebrek en daardoor wortelsterfte veroorzaken. Het wortelstelsel stelt zich in op de aanwezige waterhuishouding. Grote veranderingen hierin kunnen dan ook grote problemen geven, ook wanneer de verandering slechts tijdelijk is Verlaging grondwater Bouwactiviteiten maken vaak verlaging van de grondwaterstand noodzakelijk. Bij een bodem met een hangwaterprofiel brengt dit in principe geen schade toe aan bomen; de bewortelde zone staat immers niet onder invloed van het grondwater. Bij grondwateren contactprofielen geldt dat de mate van schade onder meer afhankelijk is van: mate van verlaging; oorspronkelijke hoogte van de grondwaterstand; grondsoort; boomsoort; leeftijd en conditie van de boom; seizoen. Tijdelijke verlaging grondwaterstand Bij een tijdelijke verlaging kan met de juiste ingrepen vaak schade voorkomen worden. In sommige gevallen zijn er geen maatregelen nodig. Voorbeelden van een tijdelijke grondwaterverlaging zijn grondwatersanering en bronbemaling bij een bouwput. IPC Groene Ruimte 149