KWALITEITSONDERZOEK IN HET KADER VAN HET ONDERWIJSVERSLAG 2016 HAVO VMBOGT VWO Parcival College Plaats : Groningen BRIN nummer : 16NK 01 HAVO BRIN nummer : 16NK 01 VMBOGT BRIN nummer : 16NK 01 VWO BRIN nummer : 16NK C2 Onderzoeksnummer : 288741 Datum onderzoek : 29-30 maart 2016 Datum vaststelling : 7 juni 2016
Pagina 2 van 13
1. INLEIDING De Inspectie van het Onderwijs heeft op 29 en 30 maart 2016 een onderzoek uitgevoerd op het Parcival College, afdeling vwo in Groningen, om een oordeel te kunnen uitspreken over de kwaliteit van het onderwijs op deze afdeling en over de naleving van wet- en regelgeving. In het kader van de bestuursgerichte aanpak hebben wij ook de aanpalende afdelingen vmbo-tl (mavo) en havo onderzocht. Daarmee geldt dit onderzoek ook als het bezoek dat de inspectie op alle scholen voor voortgezet onderwijs ten minste eens in de vier jaar aflegt. Het Parcival College maakt deel uit van Stichting de Vrije School Noord en Oost Nederland (VSNON). Het Parcival College is in de afgelopen jaren flink gegroeid in het aantal leerlingen. In totaal zitten 806 leerlingen op school, verspreid over drie gebouwen die dicht bij elkaar liggen. Aanleiding De aanleiding voor dit onderzoek is het volgende. De afdeling vwo is betrokken in het jaarlijkse steekproefonderzoek voor het Onderwijsverslag 2015-2016. Dit onderzoek leidt tot een kwaliteitsprofiel voor uw school en een bepaling van het toezichtarrangement. Ook gebruiken we dit onderzoek om informatie te verzamelen over een aantal thema s waarover we in het Onderwijsverslag 2015-2016 zullen rapporteren, te weten leraarschap en de professionele ruimte van leraren in relatie tot omgaan met verschillen tussen leerlingen'. Toezichthistorie Tijdens het kwaliteitsonderzoek dat is uitgevoerd op 7 april 2009 stelde de inspectie tekortkomingen vast in de opbrengsten en de naleving van wettelijke vereisten op de afdeling vwo van het Parcival College. De kwaliteit van het onderwijs is toen als zwak beoordeeld en de inspectie heeft haar toezicht geïntensiveerd. Tijdens een TKO in november 2010 werd vastgesteld dat de kwaliteit van het onderwijs op onderdelen was verbeterd, maar nog belangrijke tekortkomingen bij de opbrengsten vertoonde. Het eerder toegekende toezichtarrangement bleef gehandhaafd. Op 23 november 2011 vond een onderzoek naar kwaliteitsverbetering plaats. De kwaliteit van het onderwijs op de afdeling vwo van het Parcival College werd als Pagina 3 van 13
voldoende beoordeeld, waarbij werd afgeweken van onze beslisregel. De opbrengsten waren formeel nog onvoldoende, maar op basis van de gegevens van de voorlopige opbrengstenkaart 2012 constateerden wij dat de resultaten in 2012 weer voldoende zouden worden. Het onderwijsproces vertoonde - op differentiatie na - in 2011 geen tekortkomingen meer. Ook de kwaliteitszorg werd als voldoende beoordeeld. Aandachtspunt destijds was de systematische evaluatie van het onderwijs en leren. Onderzoeksopzet De inspectie baseert haar kwaliteitsoordelen door de onderwijspraktijk van de school te toetsen aan een selectie van kwaliteitsindicatoren uit het toezichtkader voortgezet onderwijs 2013. Bij dit onderzoek hebben we de indicatoren uit het zogenaamde kernkader onderzocht. Dit is het gedeelte uit het toezichtkader dat bij al onze kwaliteitsonderzoeken minimaal wordt beoordeeld. Het onderzoek bestond uit de volgende activiteiten: Wij hebben relevante documenten van en over de school geanalyseerd. Schoolbezoek, waarbij wij in een aantal lessen de onderwijspraktijk hebben geobserveerd. Het leerlingvolgsysteem is ingezien. In aansluiting daarop is een aantal dossiers van leerlingen bestudeerd. Wij hebben gesprekken gevoerd met het management, voorzitters vaksecties, leraren, ondersteuningsfunctionarissen, mentoren, leerlingen en leden van de MR. Aan het eind van het schoolbezoek heeft de inspectie de bevindingen van het onderzoek besproken met de schoolleiding en het bestuur. Opbouw rapport In hoofdstuk 2 staat de conclusie van het onderzoek waaronder het vervolgtoezicht. In hoofdstuk 3 beschrijven we de bevindingen uit het onderzoek in de vorm van een kwaliteitsprofiel. Dit wordt gevolgd door een paragraaf waarin het oordeel van de inspectie wordt toegelicht en waar mogelijk de schoolontwikkeling in samenhang wordt beschreven. Pagina 4 van 13
2. CONCLUSIE EN TOEZICHTARRANGEMENT Een kwaliteitsonderzoek zoals wij op het Parcival College hebben uitgevoerd, leidt tot een zogenaamd toezichtarrangement voor kwaliteit en/of voor naleving. Een arrangement kan basistoezicht inhouden of juist aangepast toezicht. In het eerste geval (bij basistoezicht) vinden wij de kwaliteit van voldoende niveau en is het daarom niet nodig om de school onder intensief toezicht te plaatsen. Als er echter teveel tekortkomingen zijn geconstateerd, wordt conform beslisregels geoordeeld dat de kwaliteit onvoldoende is en stellen we een aangepast arrangement vast voor zwakke of voor zeer zwakke kwaliteit en/of voor naleving. Onze conclusie voor het Parcival College, afdeling vwo, havo en vmbo-gt is als volgt. Op basis van het onderzoek kennen wij aan alle afdelingen het basisarrangement toe omdat zowel de opbrengsten (havo en vwo) alsook de kwaliteit van het onderwijsproces op alle afdelingen van het Parcival College op de onderzochte onderdelen van voldoende niveau is. De opbrengsten van de afdeling vmbo-gt zijn op basis van de opbrengstenkaart 2015 nog niet te beoordelen. Dit betekent dat wij op dit moment geen reden hebben om het toezicht te intensiveren. Wij hebben verder geen tekortkomingen in de naleving van de wettelijke voorschriften vastgesteld. Pagina 5 van 13
3. BEVINDINGEN In dit hoofdstuk leest u de bevindingen uit ons onderzoek op basis waarvan we tot onze conclusie over de kwaliteit zijn gekomen. Eerst geven we een samenvattend algemeen beeld over de kwaliteit van het onderwijs op het Parcival College. Daarna volgt het kwaliteitsprofiel waarin de oordelen op de indicatoren staan. Vervolgens lichten we die oordelen in onderlinge samenhang toe. 3.1 Algemeen Beeld Het Parcival College is een Vrije School waar het opdoen van cognitieve kennis weliswaar belangrijk is, maar waar de persoonlijke, brede ontwikkeling van leerlingen voorop staat. Het onderwijs (de leerstof) is gericht op het aanspreken van de totale leerling (hoofd, hart, handen) in de verschillende leeftijdsfases. Dat heeft geresulteerd in een rijk curriculum waarin veel aandacht is voor bewegen, muziek en creativiteit. De aandacht voor de brede ontwikkeling is goed zichtbaar in de 'periodelessen' en in de benadering van de leerling; in de eerste leerjaren zijn cijfers minder belangrijk dan de persoonlijke ontwikkeling. Ondanks de flinke groei die de school in de afgelopen jaren heeft doorgemaakt is dit niet ten koste gegaan van de kwaliteit van het onderwijs. De opbrengsten zijn op de havo en het vwo van (ruim) voldoende niveau. De opbrengsten van de afdeling vmbo-tl zijn nog niet te beoordelen. Het onderwijsproces is eveneens van voldoende basiskwaliteit; we vragen echter meer aandacht voor het versterken van de doelgerichtheid van de lessen. De school werkt systematisch en planmatig aan de verdere ontwikkeling van de kwaliteit van het onderwijs, waarbij professionalisering, het werken aan draagvlak en uitvoerbaarheid belangrijke randvoorwaarden zijn. 3.2 Kwaliteits- en nalevingsprofiel In onderstaande tabel staan de indicatoren die in dit onderzoek zijn betrokken en tot welke oordelen het onderzoek heeft geleid. De nummering in de tabellen verwijst naar het volledige waarderingskader voortgezet onderwijs. Het volledige kader kunt u op de website van de inspectie bekijken en downloaden. Hierin zijn de indicatoren voorzien van een kleur. Sommige nummers zijn rood. Dit betekent dat zij tot het zogenaamde kernkader behoren. De blauw genummerde indicatoren (aanvullend kader) zijn indicatoren die de inspectie aan een onderzoek kan toevoegen om de kwaliteit van de betreffende indicator te beoordelen en de groen genummerde indicatoren Pagina 6 van 13
(verdiepend kader) zijn indicatoren die de inspectie bijvoorbeeld bij een themaonderzoek wil beoordelen. De oordelen zijn weergegeven in de vorm van een score. De score geeft aan in welke mate de betreffende indicator gerealiseerd is. Legenda: 1. slecht 2. onvoldoende 3. voldoende 4. goed 5. niet te beoordelen Wij hebben daarnaast onderzocht of de school voldoet aan de naleving van enkele wettelijke voorschriften. Dit wordt tot uitdrukking gebracht met de score ja of nee. 16NK 01 HAVO - HAVO De opbrengsten liggen op het niveau dat op grond van de kenmerken van de leerlingenpopulatie verwacht mag worden 1 2 3 4 5 1.1 De leerlingen behalen in de onderbouw het opleidingsniveau dat mag worden verwacht. 1.2.4 De leerlingen lopen weinig vertraging op in de bovenbouw van de opleiding havo. 1.3.4 De leerlingen van de opleiding havo behalen voor het centraal examen de cijfers die mogen worden verwacht. 1.4.4 Bij de opleiding havo zijn de verschillen tussen het cijfer voor het schoolexamen en het cijfer voor het centraal examen van een aanvaardbaar niveau. 16NK 01 VMBOGT - VMBOGT De opbrengsten liggen op het niveau dat op grond van de kenmerken van de leerlingenpopulatie verwacht mag worden 1 2 3 4 5 1.1 De leerlingen behalen in de onderbouw het opleidingsniveau dat mag worden verwacht. 1.2.3 De leerlingen lopen weinig vertraging op in de bovenbouw van de opleiding vmbo-gt. 1.3.3 De leerlingen van de opleiding vmbo-gt behalen voor het centraal examen de cijfers die mogen worden verwacht. 1.4.3 Bij de opleiding vmbo-gt zijn de verschillen tussen het cijfer voor het schoolexamen en het cijfer voor het centraal examen van een aanvaardbaar niveau. Pagina 7 van 13
16NK 01 VWO - VWO De opbrengsten liggen op het niveau dat op grond van de kenmerken van de leerlingenpopulatie verwacht mag worden 1 2 3 4 5 1.1 De leerlingen behalen in de onderbouw het opleidingsniveau dat mag worden verwacht. 1.2.5 De leerlingen lopen weinig vertraging op in de bovenbouw van de opleiding vwo. 1.3.5 De leerlingen van de opleiding vwo behalen voor het centraal examen de cijfers die mogen worden verwacht. 1.4.5 Bij de opleiding vwo zijn de verschillen tussen het cijfer voor het schoolexamen en het cijfer voor het centraal examen van een aanvaardbaar niveau. De leerlingen krijgen voldoende tijd om zich het leerstofaanbod eigen te maken 1 2 3 4 4.3 De leerlingen maken efficiënt gebruik van de onderwijstijd. Het (vak)didactisch handelen van leraren stelt leerlingen in staat tot leren en ontwikkeling 1 2 3 4 7.1 De onderwijsactiviteit heeft een doelgerichte opbouw. 7.2 De leraar geeft een begrijpelijke uitleg. 7.3 De leerlingen zijn actief betrokken. 7.4 De leerlingen krijgen effectieve feedback op hun leerproces. De school biedt effectief aanvullend onderwijs en ondersteuning aan leerlingen die dat nodig hebben. (basisondersteuning) 1 2 3 4 9.1 De school volgt systematisch de vorderingen van de leerlingen aan de hand van genormeerde toetsen. 9.2 De school bepaalt wat de onderwijs- en ondersteuningsbehoefte is van individuele of groepen leerlingen. 9.4 De school voert de ondersteuning planmatig uit. De school bewaakt de kwaliteit van haar opbrengsten 1 2 3 4 12.1 De school evalueert systematisch de opbrengsten. 12.2 De school werkt doelgericht aan de kwaliteit van de opbrengsten. De school bewaakt de kwaliteit van het onderwijsproces 1 2 3 4 13.1 De school evalueert systematisch het onderwijsproces. Pagina 8 van 13
De school bewaakt de kwaliteit van het onderwijsproces 1 2 3 4 13.2 De school werkt doelgericht aan de verbetering van het onderwijsproces. 13.3 De school borgt de kwaliteit van het onderwijsproces. N1 TOELATING art. 27 WVO en art. 3 Inrichtingsbesluit WVO Nee Ja N1.1 Het bevoegd gezag baseert zijn beslissing over de toelating van leerlingen tot het eerste schooljaar op het schooladvies van de basisschool dat voor 1 maart wordt vastgesteld. N1.2 Indien het schooladvies naar aanleiding van het resultaat van de centrale eindtoets of een andere eindtoets wordt gewijzigd, dan baseert het bevoegd gezag zijn beslissing over de toelating van leerlingen tot het eerste schooljaar op dat gewijzigde schooladvies. N2 Verzuim en voortijdig schoolverlaten (VSV) Nee Ja N2.1 De schoolgids bevat informatie over: het percentage leerlingen dat de school zonder diploma verlaat (VSV). N2.2 De schoolgids bevat informatie over: verzuimbeleid. N3 Passend onderwijs Nee Ja N3.1 De schoolgids bevat informatie over: De wijze waarop de ondersteuning van leerlingen die extra ondersteuning behoeven wordt vormgegeven. N3.2 De schoolgids bevat informatie over bij welk(e) samenwerkingsverband(en) het bevoegd gezag van de school is aangesloten. N3.3 In het schoolplan is het onderwijskundig beleid opgenomen waarbij tevens het schoolondersteuningsprofiel is betrokken (de voorzieningen die zijn getroffen voor leerlingen die extra ondersteuning behoeven). 3.3 Toelichting bij kwaliteitsprofiel Het bovenstaande algemene beeld en kwaliteitsprofiel lichten we hieronder toe. Daarbij komen achtereenvolgens de volgende aspecten aan bod: opbrengsten, onderwijsproces en kwaliteitszorg. Ook geven we kort onze bevindingen weer over de wijze waarop de school invulling geeft aan de beide thema's die we hebben onderzocht voor het onderwijsverslag: omgaan met verschillen tussen leerlingen en de professionele ruimte van leraren op deze school. Opbrengsten Het meerjarenoverzicht 2015 (gebaseerd op resultaten behaald in 2012, 2013 en 2014) laat zien dat de opbrengsten voor zowel de havo als het vwo voldoende zijn. Het rendement onderbouw scoort daarbij goed, met name door Pagina 9 van 13
het beleid van de school dat leerlingen in de onderbouw niet doubleren en kansen krijgen om op te stromen. Het rendement bovenbouw is bij de havo onvoldoende. Dit wordt veroorzaakt door het beleid dat de school feitelijk een zesjarig havo-traject aanbiedt. Leerlingen krijgen wel de mogelijkheid de havo in 5 jaar af te ronden, maar in de praktijk kiezen de meeste leerlingen voor een extra jaar havo, waarbij eerst examen wordt gedaan op vmbo-tl niveau. Het rendement van een extra jaar zien we terug in de goede examenresultaten bij de havo. De verwachting bij de nieuwe opbrengstenkaart is dat de resultaten van het centraal examen bij zowel havo als vwo boven de norm scoren. De verschillen tussen de cijfers van het schoolexamen en het centraal examen liggen al jaren binnen de norm van 0.5 punt. De opbrengsten van vmbo-tl zijn nog niet te beoordelen omdat we in de huidige opbrengstenkaart slechts van één jaar de gegevens beschikbaar hebben. De verwachting bij de onderwijsresultaten 2016 is wel dat het totaal oordeel voldoende zal zijn. Alleen het rendement bovenbouw (bovenbouwsucces) scoort onder de norm. Naar aanleiding van het beleid rondom het zesjarige havo-traject is afgesproken dat hierover verdere gesprekken plaats gaan vinden tussen de inspectie en de VSNON, in samenspraak met de Vereniging Vrijescholen. Onderwijsproces Het onderwijsproces is van voldoende niveau. De school heeft een duidelijke visie op het onderwijs vanuit het gedachtengoed van Rudolf Steiner en slaagt erin om deze visie in haar aanbod (periodeonderwijs) te vertalen naar voor leerlingen aansprekende onderwijsactiviteiten en inhouden. Docenten zijn in hoge mate zelf verantwoordelijk voor de inhoud en vormgeving van het onderwijs. Dit betekent aan de ene kant een hoge werkdruk, maar de inhoud en vormgeving van de periodelessen leidt ook tot een grote betrokkenheid van het onderwijspersoneel bij de school. Wij vinden dat de basiskwaliteit van de lessen op orde is. Er is sprake van een goede pedagogische relatie tussen docenten en leerlingen. De onderwijstijd wordt - ondanks dat leerlingen regelmatig naar een ander gebouw moeten lopen - efficiënt benut. Docenten geven een duidelijke uitleg en leerlingen worden in voldoende mate actief betrokken bij de lesactiviteiten. Hoewel er sprake is van basiskwaliteit vragen wij aandacht voor de doelgerichtheid van de lessen en - in het verlengde daarvan - het geven van effectieve feedback aan leerlingen. We zien dat vrijwel alle docenten wel de Pagina 10 van 13
structuur van de les op het bord aangeven, maar dat in bijna geen enkele les een lesdoel wordt benoemd en/of besproken met leerlingen. Het wordt leerlingen niet duidelijk gemaakt wat zij in de les of lessenreeks gaan leren en wat ze moeten kennen en/of kunnen aan het einde van de les. Wanneer het lesdoel expliciet gemaakt wordt, neemt de doelgerichtheid en effectiviteit van de les toe, omdat leerlingen gefocust raken op het lesdoel. Ook het terugkomen op het lesdoel vergroot weer het leerrendement omdat het leerlingen helpt vast te stellen wat ze geleerd hebben. Het geven van feedback op het leerproces hebben we in de lessen zelf weinig waargenomen, maar op schoolniveau vindt dit vooral plaats via de ontwikkelingsschetsen die leerlingen maken en waar vervolgens de mentor en de docenten (vakbijdragen) op reflecteren. Daarnaast schrijven docenten uitgebreide woordrapporten waarin reflectie en feedback wordt gegeven op zowel de cognitieve ontwikkeling, als op sociaal-emotionele aspecten. Ook de wijze waarop de school de zorg en ondersteuning heeft georganiseerd, geeft duidelijk aan vanuit welke visie de docenten naar het begeleiden van leerlingen kijken. De leerling staat centraal en het is aan de docent en de mentor om samen met de leerling te bepalen wat hij/zij nodig heeft om verder te komen in het persoonlijke leerproces en de persoonlijke ontwikkeling. De leerlingen hebben in principe twee tot vier jaar dezelfde mentor. Er vinden regelmatig gestructureerde leerlingbesprekingen plaats waarbij ruim de tijd wordt genomen om over een leerling te praten. We zien dat docenten en mentoren relevante zaken vastleggen en activiteiten uitvoeren ten aanzien van de begeleiding van leerlingen. De wijze waarop die gegevens in het leerlingvolgsysteem worden geregistreerd is echter niet in alle gevallen even inzichtelijk. Ook het formuleren van concrete doelen op basis waarvan de zorg en ondersteuning voor leerlingen wordt geëvalueerd, kan aangescherpt worden. Dit laat onverlet dat leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben die ook krijgen, bijvoorbeeld leerlingen met dyslexie. Leerlingen zijn daarnaast tevreden over het mentoraat. De leerlingen hebben in de onderbouw twee jaar lang dezelfde mentor. De mentor kent de leerling, heeft aandacht, biedt hulp en advies. Indien nodig schakelt de school externe hulp in als zij die niet zelf kan bieden. De school maakt geen gebruik van een dekkend systeem van genormeerde toetsen voor de kernvakken waarmee zij leerlingen systematisch volgen in hun ontwikkeling. Het feit dat de Vrije School op dit gebied andere keuzes heeft gemaakt is vanuit de Vrije School-gedachte begrijpelijk, maar binnen ons beoordelingskader zouden we deze indicator normaal gesproken als onvoldoende Pagina 11 van 13
beoordelen. We zien echter in de praktijk dat de school de ontwikkeling van de leerlingen op een andere manier volgt, namelijk via feedback/reflectie in de periodeschriften, de (woord)rapporten, de vakbijdragen, reflectieverslagen en de ontwikkelingsschetsen. Leerlingen zijn goed in beeld. Op basis hiervan beoordelen wij indicator 9.1 daarom wel als voldoende. Kwaliteitszorg Ondanks het feit dat de school fors in leerlingenaantal is gegroeid en daardoor ook nieuwe docenten moest aanstellen, is de school erin geslaagd voldoende vorm en inhoud te geven aan de kwaliteitszorg. Wij beoordelen alle aspecten van de kwaliteitszorg als voldoende. Uit het onlangs vastgestelde nieuwe schoolplan blijkt dat op basis van een evaluatie van de afgelopen planperiode een koers is bepaald voor de komende vier à vijf jaar. Bij het bepalen van die koers heeft de school ook gebruik gemaakt van de aanbevelingen van de visitatiecommissie van Vrije Scholen. Deze visitatiecommissie heeft op basis van de zelfevaluatie van de school in het voorjaar van 2015 een audit uitgevoerd waarbij enkele kritische opmerkingen over de schoolontwikkeling werden geplaatst. De schoolleiding heeft op een transparante wijze deze opmerkingen en aanbevelingen besproken met het team. Tijdens de pedagogische vergadering in april 2015 heeft dit geleid tot doelgerichte acties om te komen tot een nieuw schoolplan. Het nieuwe schoolplan 2015-2019 geeft helder aan waar de prioriteiten liggen en op welke wijze de schoolontwikkeling ter hand wordt genomen. Binnen het kwaliteitszorgsysteem is voldoende aandacht voor de systematische evaluatie van de opbrengsten en het onderwijsproces. Een sterk punt is de werkwijze waarin de gesprekkencyclus nieuwe stijl is opgezet. Docenten moeten aan de hand van een werkplan aangeven aan welke schooldoelen, afdelingsdoelen, leerlijndoelen en sectiedoelen zij bijdragen. Ook het persoonlijk leren en eigen gespreksonderwerpen komen aan bod. De leerlijncoördinatoren bezoeken periodiek de lessen waarna feedbackgesprekken met docenten worden gevoerd. Om de kwaliteit van het onderwijsproces, inclusies afspraken en procedures, te borgen, houdt de school een uitgebreid document (Ourobouros) bij. Voor beginnende docenten is specifiek aandacht in de vorm van coaching en begeleiding. Wat is ons beeld van de wijze waarop de school omgaat met verschillen tussen leerlingen? Afstemming van het onderwijs op verschillen is belangrijk maar behoort tot de complexe vaardigheden van docenten. Dat realiseert de school zich terdege. Uit Pagina 12 van 13
de gesprekken die wij hebben gevoerd blijkt echter ook dat volgens de visie van de school differentiatie niet per se in de les zelf plaats hoeft te vinden. Docenten krijgen veel vrijheid om wel of niet te differentieren tijdens de instructie en verwerking. De docenten geven aan dat zij - ondanks het klassikale en frontale karakter van het periodeonderwijs - oog hebben voor de individuele ontwikkeling van leerlingen en daar met hun opdrachten proberen rekening mee te houden. In de lessen hebben wij dit echter weinig aangetroffen. We hebben ook niet gezien dat de leraar beredeneerd rekening houdt met de sterke en de minder sterke leerlingen op basis van een analyse van de leerresultaten. In het schoolplan 2015-2019 is differentiatie één van de speerpunten. Wat is ons beeld van de invulling van de professionele ruimte van leraren op deze school? Wij stellen vast dat de schoolleiding veel ruimte aan docenten geeft om aan hun professionele ontwikkeling te werken. In de praktijk wordt die ruimte niet altijd benut door de werkdruk die docenten ervaren. Beginnende docenten moeten als zij een vaste aanstelling krijgen naast hun dagelijkse werkzaamheden ook de verplichte scholing (2 jaar) volgen met betrekking tot 'vrijeschoolleraar'. Er is nog geen eenduidig scholingsplan. Scholing wordt veelal overgelaten aan het initiatief van de leraren zelf. De schoolleiding heeft in de periode dat zij bezig was het koersdocument op te stellen (het latere schoolplan) docenten nauw betrokken bij dit proces. Op deze manier werd input van 'onderaf' geleverd en dat heeft het draagvlak vergroot. Leraren denken mee over het schoolbeleid in de secties, leraren geven vorm aan eigen ideeën (werkplan) en de gesprekscyclus krijgt een goede invulling. Niet alle docenten blijken op de hoogte te zijn van het lerarenregister. Volgens de docenten wordt door de schoolleiding niet gestuurd op het zich laten registreren in dit register. Pagina 13 van 13