EHBO voor biologische bedrijven Eerste Hulp bij Biologisch Ondernemen: Spoedcursus Biologisch en de markt Alle feiten en cijfers op een rij Belangrijke spelers en adressen Oktober 2012 - Bionext 1
EHBO - inhoudsopgave Het veld: over het biologische werkveld 3 Organogram Bionext: hoe zit Bionext in elkaar 13 Feiten en cijfers over de biologische productie en consumptie 15 Starten met biologisch: wegwijzer voor startende ondernemers 30 Wat is biologisch: beschrijving van de voorwaarden 31 De bio-consument: wie koopt biologische producten 34 Onderzoek: waar kunt u terecht met onderzoeksvragen 37 Export: kansen en mogelijkheden 38 Q&A voor consumenten: om over te nemen 39 Nuttige websites 46 Verantwoording 47 Oktober 2012 - Bionext 2
Het veld (1/10) Bionext Bionext is de ketenorganisatie voor duurzame biologische landbouw en voeding. Bionext is opgericht in 2011 om een bijdrage te leveren aan de toekomstige kwantitatieve en kwalitatieve groei van de biologische sector door belangenbehartiging, ketensamenwerking en communicatieprojecten in samenwerking met het bedrijfsleven. De hele keten is verenigd in Bionext: De boeren en telers in het BioHuis, de handelaren en verwerkers in de VBP, de biologische winkels in de biowinkelvereniging, de consumenten binnen de projecten Adopteer een Kip en Appelboom en natuurlijk de donateurs. Bionext is ook de organisatie achter de open dagen voor de biologische sector en de bladen Smaakmakend (voor consumenten) en Biofood (voor professionals). Bionext is het aanspreekpunt voor elke partij met interesse in biologische landbouw en voeding, van boer tot retailer, en niet in de laatste plaats de overheid. Dit is van belang omdat van alle vormen van duurzame landbouw de biologische als enige internationaal wettelijk is vastgelegd. Bionext, waarvan de naam aanduidt dat de biologische sector een volgende fase in gaat, heeft nadrukkelijk de ambitie om op onderdelen waar biologische regelgeving ontbreekt, zoals energie/co 2, verpakkingen, fair trade en logistiek versneld te werken aan verduurzaming. Oktober 2012 - Bionext 3
Het veld (2/10) Vereniging Biologische Producenten en Handel (VBP) De Vereniging Biologische Producenten en Handel (VBP) overkoepelt 80 % van de omzet in de sector. De VBP biedt haar leden collectieve belangenbehartiging op het gebied van de biologische wetgeving, onderzoek, certificering en controle. Constructieve lobby zorgt voor praktische regelgeving. Met een innovatief residumonitoringsysteem wordt samen gewerkt aan steeds betere kwaliteit. Via netwerkbijeenkomsten kunnen businesspartners leren van elkaar en waardevolle contacten opdoen. Bij calamiteiten zorgt VBP voor gecoördineerde woordvoering en informatievoorziening naar de leden. De VBP is een van de founding fathers van de ketenorganisatie Bionext. Oktober 2012 - Bionext 4
Het veld (3/10) BioHuis Het BioHuis is een vereniging van, voor en door biologische boeren en boerinnen. Het BioHuis krijgt een centrale rol in de belangenbehartiging van de biologische primaire sector. Daarbij horen ook onderwerpen als kennisontwikkeling, ontwikkeling van de markt, regelgeving en beleid. Het BioHuis wil niet alleen aandacht besteden aan productietechnische zaken maar ook aan issues als maatschappelijke waarden, menselijke waarden, milieu en dierwelzijn. Het BioHuis vormt één van de drie pijlers onder Bionext, de ketenorganisatie voor biologische landbouw en voeding. Oktober 2012 - Bionext 5
Het veld (4/10) Biowinkelvereniging De Biowinkelvereniging richt zich op gezamenlijke belangenbehartiging en staat open voor alle formules en zelfstandige winkels in Nederland. Natuurvoedingswinkels, speciaalzaken, reformhuizen, slagers, bakkers, webwinkels en boerderijwinkels kunnen lid worden. Voorwaarde voor deelname is dat ten minste 80% van de voeding biologisch is. De vereniging vormt één van de drie pijlers onder Bionext, de ketenorganisatie voor biologische landbouw en voeding. De Biowinkelvereniging wil (zelfstandig) ondernemerschap in de biologische winkelbranche stimuleren. Daarnaast wordt ingezet op het verhogen van de kwaliteit van het biologische product en toegevoegde waarde van de biologische winkelbranche. Andere speerpunten zijn belangenbehartiging, informatievoorziening en verbinding met de andere schakels van de biologische voedselproductieketen, van boer tot en met consument. Oktober 2012 - Bionext 6
Het veld (5/10) Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) Het CBL behartigt de collectieve belangen van de supermarktbranche en food service bedrijven. Bij het CBL zijn 27 bedrijven aangesloten. Het CBL hecht veel waarde aan een goed werkende, concurrerende marktomgeving en beperkt haar taak tot het bewerkstelligen van gunstige randvoorwaarden voor de gehele branche en het verstrekken van informatie. Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI) De Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI) is de koepelorganisatie van bedrijven en brancheorganisaties in de Nederlandse levensmiddelenindustrie (food en non-food). De Federatie behartigt de belangen die de individuele bedrijven overstijgen en bevordert een goede verhouding tussen de Nederlandse levensmiddelenindustrie en de Europese koepelorganisaties en instellingen van de EU. Kerntaken zijn o.a. Bundelen van krachten t.b.v. de totale levensmiddelenindustrie, zodat er een zichtbaar en erkend platform voor de overheid, de politiek, de NGO's, de handelspartners en de media in Nederland is. Behartigen van bedrijfs- en brancheoverschrijdende belangen van de levensmiddelenindustrie. Informeren van de lidbedrijven en brancheorganisaties over ontwikkelingen binnen en buiten de industrie die invloed kunnen hebben op de bedrijfsvoering, de marktpositie en het ondernemersklimaat in de levensmiddelenindustrie. Oktober 2012 - Bionext 7
Het veld (6/10) Land- en Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO-Nederland) Het samenwerkingsverband van LTO Noord, ZLTO en LLTB vertegenwoordigt bijna 50.000 agrarische ondernemers en maakt zich sterk voor hun economische en maatschappelijke positie en behartigt hun belangen op lokaal, regio-naal, nationaal en internationaal gebied. De Nederlandse land- en tuinbouw is rijk geschakeerd met agrarische ondernemers verspreid over uiteenlopende dierlijke en plantaardige sectoren als akkerbouw, melkveehouderij, bollenteelt, glastuinbouw, boomteelt en varkenshouderij. Via LTO Noord, ZLTO en LLTB zijn deze boeren en tuinders vertegenwoordigd in LTO. Oktober 2012 - Bionext 8
Het veld (7/10) Banken Triodos Bank heeft als missie om een van de duurzaamste banken ter wereld te zijn en laat geld laten werken aan positieve maatschappelijke, ecologische en culturele veranderingen. Doelen zijn o.a. bijdragen aan een samenleving waarin de levenskwaliteit wordt bevorderd en menselijke waardigheid centraal staat, en het voor individuen, bedrijven en organisaties mogelijk maken hun geld te gebruiken op een manier die mens en milieu ten goede komt en duurzame ontwikkeling bevordert. Dit alles d.m.v. vernieuwende financiële producten en uitstekende klantenservice. De Rabobank Groep is een in Nederland gewortelde internationale financiële dienstverlener op coöperatieve grondslag. De bank is actief op het gebied van bankieren, vermogensbeheer, leasing, verzekeren en vastgoed. In Nederland ligt de nadruk op brede financiële dienstverlening, internationaal richten de bank zich vooral op de food- en agribusiness. Oktober 2012 - Bionext 9
Het veld (8/10) Skal biocontrole Stichting Skal is een onafhankelijke organisatie voor het toezicht op de biologische productie in Nederland. De biologische productie is in Nederland de laatste jaren flink toegenomen. Momenteel (2012) staan ruim 1.600 biologische boeren en meer dan 1.700 levensmiddelenfabrikanten onder toezicht van Skal. Skal stelt vast of een bedrijf volgens de voorgeschreven regelgeving produceert en controleert daartoe biologische landbouwbedrijven, fabrikanten, importeurs (van buiten de EU) en handels- en opslagbedrijven. De controle gebeurt in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I). Voor de biologische productie in de lidstaten van de EU, dus ook in Nederland, bestaat wettelijke (overheids-)regelgeving. Skal heeft hier dus een publiekrechtelijke taak. Oktober 2012 - Bionext 10
Het veld (9/10) Stichting EKO-keurmerk Het EKO-keurmerk maakt de extra inspanningen van biologische bedrijven op het gebied van verduurzaming zichtbaar voor consument en afnemers. Het EKO-keurmerk gaat verder waar het Europese bio-keurmerk ophoudt. Het Europese bio-keurmerk betekent dat een product voldoet aan de eisen de Europese wet- en regelgeving aan biologische landbouw en voedselproductie stelt. De nadruk ligt daarbij op milieuvriendelijk werken en dierenwelzijn. Biologisch werken zoals vastgelegd in de IFOAM-principes (ecologie, gezondheid, eerlijk en zorg), gaat verder dan wat de wetgever als biologisch heeft gedefinieerd. Het gaat over duurzaamheid op veel meer aspecten, zoals energiegebruik, verpakkingen of respectvol zaken doen. Voor veel biologische ondernemers en bedrijven is duurzaam werken de normaalste zaak van de wereld. Het EKO-keurmerk maakt dat zichtbaar via o.a. een website en het keurmerk op verpakkingen en in de andere communicatiemiddelen van de licentiehouders. Er zijn momenteel (2012) 1100 licentiehouders. Oktober 2012 - Bionext 11
Het veld (10/10) Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie Het ministerie staat voor een ondernemend Nederland, met een sterke internationale concurrentiepositie en met oog voor duurzaamheid. Een uitstekend ondernemersklimaat wordt nagestreefd door de juiste randvoorwaarden te creëren en ondernemers de ruimte te geven om te vernieuwen en te groeien, door aandacht te hebben voor natuur en leefomgeving en door samenwerking te stimuleren tussen onderzoekers en ondernemers. Dienst Regelingen (DR) is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie dat zo n 160 nationale en Europese regelingen - veelal digitaal - uitvoert. De dienst is ook betrokken bij beleidsadvisering in Den Haag en Brussel. Consumenten De belangrijkste speler in het veld! Twee op de drie consumenten koopt wel eens biologisch. Twintig procent is goed voor tachtig procent van de boodschappen. Alleen al als we de resterende tachtig procent kunnen verleiden meer biologisch te koken, ligt er nog een enorm marktpotentieel op ontginning te wachten! Voor meer informatie zie het hoofdstuk 'Nuttige adressen'.. Oktober 2012 - Bionext 12
Organogram Bionext BioHuis boeren VBP handel Biowinkels Bionext RvT Bionext Directeur Ambassadeursplatform Keten- Innovatie projecten PR Lobby Communicatie Dierlijk Plantaardig Overig B2B projecten Cons. projecten Ondersteunende diensten: directie, office management, financiën, P&O, IT Oktober 2012 - Bionext 13
Bionext ketengroepen Zuivel Varkens Kip Akkerbouw Fruit Kasteelt Dierlijk algemeen, Bijv. antibioticavrij Plantaardig algemeen bijv. bodemvruchtbaarheid Biologisch algemeen, bijv. Ambitie-agenda, calamiteiten, IFOAM EU Lobby & fondsenwerving Wetgeving PR & communicatie Oktober 2012 - Bionext 14
Biologische omzetontwikkeling in NL 2001-2011 881 752 343 375 391 409 420 460 665 583 519 Omzet in mln Berekening op basis van de bio-/ duurzaamheidsmonitoren van die jaren Oktober 2012 - Bionext 15
Omzet per kanaal Oktober 2012 - Bionext 16
Omzetaandeel keurmerken Oktober 2012 - Bionext 17
Marktaandeel per productgroep Oktober 2012 - Bionext 18
Omzet keurmerken Oktober 2012 - Bionext 19
Biologisch areaal in Nederland Oktober 2012 - Bionext 20
Gecertificeerde bedrijven Oktober 2012 - Bionext 21
AGF Oktober 2012 - Bionext 22
Vlees en vleeswaren Oktober 2012 - Bionext 23
Zuivel Oktober 2012 - Bionext 24
Brood Oktober 2012 - Bionext 25
Eieren Oktober 2012 - Bionext 26
Koffie, thee en cacao Oktober 2012 - Bionext 27
Vis Oktober 2012 - Bionext 28
Overig * *Houdbare producten zoals babyvoeding, bakproducten, broodbeleg, deegwaren, dranken, kruiden, maaltijden, oliën zuren & sauzen, snoep & koek en soepen. Oktober 2012 - Bionext 29
Starten met biologisch? Biologisch ondernemen is leuk en uitdagend: misschien ook iets voor u? Op www.biologischondernemen.nl is voor een groot aantal sectoren informatie te vinden voor bedrijven die willen starten in de biologische sector. Boeren, telers en producenten en verwerkers vinden daar veel praktische informatie. Oktober 2012 - Bionext 30
Wat is biologisch? Biologische landbouw is een landbouwmethode waarbij respect voor de natuur en de natuurlijke kringlopen centraal staan. Het resultaat is voedsel dat 'echt' is. Kenmerken van biologische landbouw zijn: Ruime vruchtwisseling als een noodzakelijke voorwaarde voor een efficiënt gebruik van de hulpbronnen ter plaatse Zeer strenge beperkingen op het gebruik van chemisch-synthetische pesticiden en synthetische meststoffen, antibiotica voor vee, voedingsadditieven, technische hulpstoffen, en andere toevoegingen Een absoluut verbod op het gebruik van genetisch gemodificeerde organismen Gebruik van ter plaatse aanwezige hulpbronnen, zoals organische mest of veevoeder dat op de boerderij is geproduceerd. Keuze voor plantenrassen en diersoorten die bestand zijn tegen ziekten en aangepast zijn aan lokale omstandigheden Vrije uitloop voor het vee en het gebruik van biologisch voer Veehouderij die haar manier van werken afstemt op de natuurlijke behoefte van de verschillende veesoorten Oktober 2012 - Bionext 31
Keurmerken Het Europese keurmerk voor biologische producten is verplicht voor voorverpakte producten uit de EU en betekent dat het product voldoet aan de EU-verordening voor biologische productie, en dat een strenge controle plaatsvindt. Oktober 2012 - Bionext 32
Andere biologische keurmerken Het Demeter-keurmerk is het keurmerk voor de biologischdynamische (BD) landbouw. De BDlandbouw is gebaseerd op de idee dat alles met alles samenhangt: de levende bodem, de planten en hun vitaliteit, het vee dat naar zijn aard wordt gehouden, de natuurlijke omgeving en de mens zelf. Demeter producten zijn vooral te koop in natuurvoedingswinkels, webwinkels en boerenmarkten. Het EKO-keurmerk maakt de extra inspanningen van biologische bedrijven op het gebied van verduurzaming zichtbaar voor consument en afnemers. Het keurmerk geeft aan dat een ondernemer vierkant achter de principes van de biologische landbouw staat en over duurzaamheid in al zijn aspecten transparant wil zijn naar afnemers en consument. Oktober 2012 - Bionext 33
De bio-consument De meeste consumenten die biologisch kopen, zijn afkomstig uit een hogere sociaal-economische en culturele klasse, blijkt uit verschillende studies. Onderzoeksbureau GfK noemt hen de gevestigde kringen. Het zijn 1,9 miljoen huishoudens bestaande uit zelfstandigen en witte boorden, die hoog zijn opgeleid (HBO of universitair) en welgesteld zijn. Als liefhebbers van klassieke cultuur houden ze van kunst, geschiedenis en literatuur. Ze lezen voornamelijk de Volkskrant en NRC Handelsblad. Het zijn vooral vrouwen tussen de leeftijd van 35-55 die de boodschappen doen. In een onderzoek van Motivaction noemen ze deze groep de kosmopolieten. Daarnaast zijn er de zogenoemde postmaterialisten die een grote voorkeur hebben voor biologische producten. Hoogopgeleiden, die zich kenmerken door een groot milieubewustzijn en redelijk gelijkmatig verdeeld zijn over de verschillende sociaal-economische klassen. De kopers van bio worden vaak ingedeeld in heavy users en light users. Heavy users (veelgebruikers) vormen zo n 17%; zij zijn goed voor 83% van de totale omzet. Heavy users kopen in alle verkoopkanalen, light users vooral in de supermarkt. Het aanbod in de supermarkt heeft bio meer mainstream gemaakt en afgerekend met oude imago s. Daarvan profiteren ook moderne biosupermarkten. Oktober 2012 - Bionext 34
Koopmotieven Koopmotieven van heavy users en light users verschillen. De koopmotieven bij light users zijn veelal egoïstisch van aard: Emotioneel: betere smaak Functioneel: voor de eigen gezondheid. Hierbinnen zijn twee groepen te identificeren: 1) Een groep die biologisch kiest vanwege de gezondheid in het algemeen (geen pesticiden binnenkrijgen, betere voedingswaarde). 2) Een groep heeft een bepaalde aandoening (allergie, huidprobleem, hoofdpijn) en door het eten van biologisch heeft men hier minder last van of althans dat denkt men. Bron: Blauw 2010 Oktober 2012 - Bionext 35
Koopmotieven Er is ook een kleine groep light users die biologische producten kiest vanuit sociaal oogpunt: Emotioneel: voor dierwelzijn, dit geldt met name voor de productgroep vlees, eieren en zuivel. Functioneel: uit milieuovertuiging en duurzaamheid, het niet gebruiken van chemische middelen is beter voor de toekomst. Hoewel men aangeeft dat de primaire reden sociaal is, blijkt dat de onderliggende gedachte uiteindelijk egoïstisch is, namelijk een goed gevoel of het niet hebben van een schuldgevoel. Heavy users hebben meer sociale koopmotieven. Bron: Blauw 2010 Oktober 2012 - Bionext 36
Onderzoek Er zijn diverse onderzoeksinstellingen die onderzoek verrichten voor de biologische sector of voor biologische bedrijven. Wageningen Universiteit en research instituut:www.wur.nl Louis Bolk Instituut: www.louisbolk.org In het verleden was het onderzoeksprogramma Bioconnect, waarbij Biologica de vragen vanuit het veld doorvertaalde tbv onderzoeksvragen. Dit programma is in 2011 gestopt. Nieuw gezamenlijk onderzoek kan gedaan worden via de Topsectoren. Bionext coördineert een aantal aanvragen in de biologische sector. Oktober 2012 - Bionext 37
Export Nederland is een belangrijke partij als het gaat om export van biologische producten. De geschatte omzet van biologisch is 800 miljoen euro per jaar. Voor bedrijven die willen exporteren naar het buitenland is het interessant om contact op te nemen met de landbouwraden. Zij kunnen u helpen aan interessante contacten. Bij het ministerie van EL&I kunt u navragen of in het door u gekozen land een landbouwraad actief is. Oktober Lessen 2012 van Biologisch - Bionext 38
Tekstsuggesties voor consumentenvragen Op uw website wilt u ongetwijfeld informatie geven over uw biologische producten en biologisch productieproces. Bionext heeft de meest voorkomende vragen en antwoorden in deze presentatie opgenomen. Hieruit kunt u citeren op uw website met als bronvermelding: Bionext. Oktober 2012 - Bionext 39
Q&A voor consumenten (1/6) Is biologisch lekkerder? Topkoks kiezen niet voor niets bij voorkeur voor verse, biologische ingrediënten. Dat is de beste garantie voor smaak en structuur, en dus voor een topgerecht op tafel. Een biologische tomaat smaakt naar tomaat in plaats van water. Biologisch vlees smaakt naar lekker scharrelen. En bio-melk naar een weiland vol klaver en kruiden. Is biologisch hetzelfde als vegetarisch? Nee, er is ook biologisch vlees. Biologisch betekent dat een product is geproduceerd en verwerkt onder gecontroleerde, maximaal dier-, milieu- en natuurvriendelijke omstandigheden. Dat kan bij vrijwel alle voedsel, behalve producten die uit het wild komen zoals zeevis en wild. Daar is controle onmogelijk. Oktober 2012 - Bionext 40
Q&A voor consumenten (2/6) Hoe weet je dat biologisch ook echt biologisch is? De aanduiding biologisch (of bio of eko of organic) is wettelijk beschermd. Dat is anders dan bij bijvoorbeeld scharrel, ambachtelijk of van de boer. Alleen gecontroleerde producten die aan alle eisen voldoen mogen biologisch genoemd worden. Alleen zij mogen het EU biologisch logo voeren op hun producten. Voor de controle is er door de overheid de onafhankelijke organisatie Skal biocontrole aangesteld. Wat maakt biologisch beter voor de dieren? Een biologisch stukje vlees komt van dieren die een goed en natuurlijk leven hebben gehad. Met lekker de ruimte en eersteklas voer. Koeien en kippen kunnen naar buiten en varkens kunnen lekker in de modder rollen, mét staart. Oktober 2012 - Bionext 41
Q&A voor consumenten (3/6) Wat doet een biologische boer anders? De biologische boer denkt en werkt anders. De natuur kan alles bieden wat je als boer nodig hebt. Mits de bodem gezond en vruchtbaar is en de dieren weerstand hebben. Daar ligt dus de nadruk op. De boer kiest voor gewassen en teelten die passen bij de natuurlijke omstandigheden van het bedrijf. Dan hoef je als boer niet te spuiten of met kunstmest te werken. Waar mogelijk helpt hij de natuur een handje en biedt bijvoorbeeld nestgelegenheid en houtwallen voor vogels en andere nuttige dieren. Wat maakt biologisch milieuvriendelijker? De bio-boer gebruikt alleen natuurlijke methoden om de bodem vruchtbaar te houden en ziekten te bestrijden. Grondwater en sloten blijven schoon, en kwetsbare planten en dieren krijgen alle kansen. Er is wetenschappelijk vastgesteld dat de biologische landbouw bovendien de meest klimaatvriendelijke landbouw is die we kennen. Oktober 2012 - Bionext 42
Q&A voor consumenten (4/6) Hoe zit het met geur-, kleur- en smaakstoffen? Biologische producten zijn zo natuurlijk mogelijk. Dat betekent de beste garantie op een pure smaak. Er worden bij de verwerking dus zo min mogelijk hulpstoffen gebruikt. De kaas is zomers wat geler dan 's winters en de aardbeienyoghurt smaakt naar aardbeien dankzij de aardbeien en niets anders. Waarom is biologisch duurder? Als biologische producten duurder zijn, is daar altijd een goede reden voor. Een bio-ei kost meer omdat de kip beter voer krijgt en een heel weiland tot zijn beschikking heeft. En een pak appelsap is duurder omdat de teelt van de appels veel meer aandacht vraagt en de natuur soms ook wel eens een oogst laat mislukken. Maar kruidenierswaren als rijst, spaghetti, olijfolie of diepvriesgroenten bijvoorbeeld zijn niet of nauwelijks duurder dan de A- merken. Oktober 2012 - Bionext 43
Q&A voor consumenten (5/6) Is er genoeg voedsel in de wereld als de hele landbouw biologisch zou zijn? Honger is vooral een verdelingsvraagstuk en veel minder een landbouwprobleem. Maar inmiddels is door wetenschappers vastgesteld dat juist in armere gebieden biologische landbouw beter bestand is tegen extreme omstandigheden of ziekten en plagen, met als resultaat hogere opbrengsten. Dat compenseert de lagere opbrengsten in de geïndustrialiseerde wereld. Oktober 2012 - Bionext 44
Q&A voor consumenten (6/6) Is biologisch gezonder? Biologische landbouw is milieuvriendelijk, dus daar profiteert iedereen van mee, ook als je geen biologische producten eet. Of biologische voeding voor de individuele consument gezonder is, is nog nauwelijks wetenschappelijk onderzocht. Veel mensen vinden het een plezierig idee dat de kans op resten van bestrijdingsmiddelen minimaal is. Biologische producten bevatten zo min mogelijk hulpstoffen en conserveermiddelen. Vee krijgt alleen diergeneesmiddelen als de dieren echt ziek zijn, en dus geen preventief antibiotica door het voer. Sommige soorten fruit en groenten bevatten bewezen meer vitamines of andere goede eigenschappen. Een ander voorbeeld: biologische melk bevat van nature meer meervoudig onverzadigde vetzuren. Oktober 2012 - Bionext 45
Nuttige websites VBP: www.vbpbiologisch.nl BioHuis: www.biohuis.nl Biowinkelvereniging: www.bioverkooppunten.nl Stichting EKO-keurmerk: www.eko-keurmerk.nl Demeter: www.stichtingdemeter.nl Skal: www.skal.nl Triodosbank: www.triodos.nl EL&I: www.rijksoverheid.nl/ministeries/eleni/ Bioconnect: www.bioconnect.nl Biovak: www.biovak.nl Voor alle verdere informatie of vragen ga naar Bionext: www.bionext.nl Oktober 2012 - Bionext 46
Verantwoording Samenstelling: Bionext, 2012 Bronnen: diverse bronnen, waaronder de websites van de genoemde organisaties en keurmerken, www.bionext.nl en www.biologischondernemen.nl. De marktcijfers zijn afkomstig uit de Monitor Duurzaam Voedsel 2011. Oktober 2012 - Bionext 47