Module Kennen en herkennen van dieren De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL
Colofon Auteurs Esther van Schuur Henriëtte van Grinsven Redactie Clazien Rodeburg, Tekstbureau RoMein Beeld Arka Media BV Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, 2017 2017 Ontwikkelcentrum, Ede, Nederland Email: info@ontwikkelcentrum.nl Internet: www.ontwikkelcentrum.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.
Inhoudsopgave Inleiding 4 1 Indeling van het dierenrijk 5 1.1 Oriëntatie 5 1.2 Het dierenrijk 6 1.3 Naamgeving 10 1.4 Opdracht 12 2 Soorten en rassen 13 2.1 Oriëntatie 13 2.2 Honden 14 2.3 Katten 24 2.4 Fretten 26 2.5 Konijnen 27 2.6 Diersoorten binnen de orde van knaagdieren 29 2.7 Diersoorten in de klasse van vogels 37 2.8 Diersoorten in de klasse van reptielen 43 2.9 Diersoorten in de klasse van amfibieën 46 2.10 Diersoorten in de klasse van vissen 49 2.11 Opdracht 52 3 Exterieurkenmerken 53 3.1 Oriëntatie 53 3.2 Anatomie 53 3.3 Van kop tot staart 54 3.4 Kleuren en aftekeningen 57 3.5 Geslachtsbepaling 64 3.6 Opdracht 72 4 Signalement 73 4.1 Oriëntatie 73 4.2 Het signalement 73 4.3 Registratie en administratie 79 4.4 Opdracht 82 Begrippenlijst 83 3
Inleiding Kwalificatiedossier Dierverzorging De module Kennen en herkennen van dieren is onderdeel van een serie modulen van het Ontwikkelcentrum voor het kwalificatiedossier Dierverzorging. De inhoud van deze module sluit aan bij het basisdeel Kerntaak 1 Zorgdragen voor dieren van dit kwalificatiedossier. Kennen en herkennen van dieren Om dieren professioneel te kunnen verzorgen, is het noodzakelijk te weten met welke dieren je werkt. Het dierenrijk bestaat uit meer dan een miljoen dieren. In deze module leer je hoe er structuur is aangebracht in het dierenrijk. Ook leer je wat de kenmerken zijn van veel gehouden diersoorten. Omdat je je als dierverzorger richt op de verzorging van gewervelde dieren en niet op bijvoorbeeld insecten of wormen, worden alleen de gewervelde dieren behandeld. Dit zijn vogels, zoogdieren, reptielen, amfibieën en vissen Inhoud De module bestaat uit vier hoofdstukken. Het dierenrijk bevat meer dan een miljoen diersoorten. Deze diersoorten zijn gerangschikt in groepen, op basis van overeenkomsten van eigenschappen. Iedere groep dieren wordt weer onderverdeeld in kleinere groepen die nog meer overeenkomsten met elkaar vertonen. Voor de verzorging van dieren is die onderverdeling van belang, omdat daaruit informatie te verkrijgen is over de verzorging. Immers één van de overeenkomsten van eigenschappen is het natuurlijke gedrag van de dieren. In hoofdstuk 1 leer je hoe de wetenschap structuur heeft aangebracht in al die verschillende diersoorten en wat de wetenschappelijke naam van een dier je vertelt. In hoofdstuk 2 worden de soorten en rassen van vogels, zoogdieren, reptielen, amfibieën en vissen besproken, die je het meeste tegen zult komen als dierverzorger. Om dieren te kunnen herkennen, kun je naar het uiterlijk kijken. In hoofdstuk 3 leer je wat je aan de buitenkant van een dier kunt zien. Hoe is het dier gebouwd? Welke kleur heeft het dier? En is het een mannetje of een vrouwtje? In het laatste hoofdstuk leer je hoe je een dier goed kunt omschrijven. Dit is belangrijk om ervoor te zorgen dat iedereen over hetzelfde dier praat en ook om een dier te kunnen herkennen aan de hand van deze omschrijving, het signalement. Wij wensen je veel leerplezier en succes bij het verwerken van de inhoud van deze module. De auteurs Bij dit boek ontvang je een éénjarige licentie op de digitale module. Je vindt de activatiecode op de achterzijde. In deze module vind je computersymbolen. Deze interactieve extra s, waaronder digitale opdrachten, bronnen en hulpmiddelen zijn te vinden in de digitale versie. 4
1 Indeling van het dierenrijk 1.1 Oriëntatie Dierenrijk Dat een kikker totaal anders is dan een aap, weten we allemaal. Maar er leven meer dan een miljoen diersoorten op aarde, die je onmogelijk allemaal kunt kennen. Als je dieren niet kent, hoe weet je dan dat ze verschillend zijn of juist op elkaar lijken? Alle organismen op aarde, dus ook de dieren, kunnen schematisch ingedeeld worden. Die indeling is gebaseerd op de overeenkomsten tussen de dieren. Afb. 1.1 Er is een enorme diversiteit aan dieren op aarde. Indeling van het dierenrijk 93019_Kennen en herkennen van dieren.indd 5 5 20-03-17 15:13
1.2 Het dierenrijk Indeling Als je dieren gaat verzorgen, is kennis van het dierenrijk noodzakelijk. Alle organismen, alle vormen van leven die op aarde voorkomen, zijn schematisch ingedeeld. Je noemt dit de classificatie. Hierin zijn alle organismen, het leven dus, onderverdeeld in drie domeinen. Eén van die domeinen is het domein van de eukaryoten. Dit zijn alle organismen die ten minste één celkern hebben. De eukaryoten worden onderverdeeld in vier rijken, waarvan het dierenrijk er één is. Slechts een betrekkelijk klein deel van alle organismen behoort dus tot het dierenrijk. Dierenrijk Het dierenrijk bevat meer dan een miljoen diersoorten. Deze diersoorten zijn gerangschikt in groepen, op basis van overeenkomsten van eigenschappen. Iedere groep dieren wordt weer onderverdeeld in kleinere groepen die nog meer overeenkomsten met elkaar vertonen. Omdat er nog altijd veel ontdekt wordt over het leven, zijn er soms nieuwe inzichten over het indelen van organismen. Door de mogelijkheid om DNA-onderzoek te doen is het bijvoorbeeld veel makkelijker om verwantschappen tussen organismen vast te stellen. Het kan daarom best zo zijn dat er over tien jaar een andere indeling wordt gebruikt. Afb. 1.2 Classificatie. 6 Indeling van het dierenrijk
Afdelingen en klassen Het dierenrijk is opgedeeld in zeven afdelingen: stekelhuidigen, weekdieren, wormen, gewervelden, geleedpotigen, neteldieren en sponzen. De gewervelden worden verder onderverdeeld in vijf klassen, namelijk: vogels, zoogdieren, reptielen, amfibieën en vissen. Afb. 1.3 Onderverdeling van de gewervelden in vijf klassen. Orden Iedere klasse is onderverdeeld in orden. Bij zoogdieren worden er ongeveer dertig orden erkend. Als dierverzorger krijg je waarschijnlijk veel te maken met roofdieren, zoals de hond en de kat, haasachtigen, zoals het konijn, knaagdieren, onevenhoevigen en evenhoevigen. Onevenhoevigen zijn dieren met hoeven met een oneven aantal tenen. Bij paarden bijvoorbeeld bestaan de hoeven uit slechts één deel. Tot de evenhoevigen behoren hoefdieren waarbij de hoef uit een even aantal delen bestaat. Bijvoorbeeld koeien of geiten, met ieder tweedelige hoeven. In de volgende tabel staat de indeling van zoogdieren in orden, met de wetenschappelijke naam en een voorbeeld van iedere orde. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Voorbeeld Buideldassen Peramelemorphia Kleine buideldas Buidelmollen Notoryctemorphia Gewone buidelmol Buistandigen Tubulidentata Aardvarken Cloacadieren Monotremata Vogelbekdier Evenhoevigen Artiodactyla Varken Gordeldierachtigen Cingulata Gordelmol Haasachtigen Lagomorpha Konijn Huidvliegers Dermoptera Vliegende kat Insecteneters Eulipotyphla Egel Klimbuideldieren Diprotodontia Rode reuzenkangoeroe Klipdassen Hyracoidea Steppeklipdas Knaagdieren Rodentia Cavia Luiaards en miereneters Pilosa Reuzenmiereneter Onevenhoevigen Perissodactyla Paard Opossummuizen Paucituberculata Grijsbuikopossummuis Opossums Didelphimorphia Noord-Amerikaanse opossum Indeling van het dierenrijk 7
Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Voorbeeld Primaten Primates Gorilla Roofbuideldieren Dasyuromorphia Tasmaanse duivel Roofdieren Carnivora Hond Schubdieren Pholidota Langstaartschubdier Slurfdieren Proboscidea Afrikaanse olifant Springspitsmuizen Macroscelidea Olifantspitsmuis Tenreks en goudmollen Afrosoricida Gewone tenrek Toepaja s Scandentia Gewone toepaja Vleermuizen Chiroptera Gladneus Walvissen Cetacea Tuimelaar Zeekoeien Sirenia Doejong Families Tot iedere orde behoren verschillende families. De dieren die tot de orde van roofdieren behoren zijn allemaal vleeseters, carnivoren. Maar de ene groep vleeseters leeft op het land, bijvoorbeeld de familie hondachtigen, terwijl een andere groep veel in het water leeft, bijvoorbeeld de familie zeehonden. Een andere manier waarop een familie zich kan onderscheiden is bijvoorbeeld doordat alle dieren uit de familie hun nagels in kunnen trekken. Dit geldt voor de familie van de katachtigen (Felidae), die ook tot de orde van de roofdieren behoort. Geslachten Tot de familie van de katachtigen behoren de huiskat en de wilde kat. Maar ook de poema, de lynx en de leeuw zijn katachtigen. Omdat niet alle leden van de familie evenveel overeenkomsten met elkaar vertonen, wordt er onderscheid gemaakt in verschillende geslachten. De huiskat en de wilde kat hebben veel overeenkomsten met elkaar en behoren daarom allebei tot het geslacht Felis. De leeuw verschilt nogal van de huiskat of wilde kat. Daarom behoort de leeuw tot een apart geslacht, de Panthera. Andere katachtigen die tot het geslacht Panthera behoren zijn bijvoorbeeld de jaguar en de tijger. Soorten Afb. 1.4 De zebroid is een kruising tussen de ezel en de zebra. Dit is geen soort, omdat de zebroid zich niet succesvol kan voortplanten. Een soort is de onderafdeling van een geslacht. Dieren worden tot dezelfde soort gerekend als ze samen vruchtbare nakomelingen voortbrengen. Dat betekent dat de nakomelingen van de soort zich succesvol kunnen voorplanten. Bij de voortplanting moet er sprake zijn van een vrije partnerkeuze en een natuurlijke voorplanting. Indien ingrijpen van de mens nodig is voor een succesvolle voortplanting, dan is dit niet het geval. De haas (Lepus europaeus) bijvoorbeeld kan niet het konijn (Oryctolagus cuniculus) bevruchten, andersom ook niet. Ze behoren niet tot dezelfde soort. De wolf (Canis lupus) en de hond (Canis lupus familiaris) behoren wel tot 8 Indeling van het dierenrijk
dezelfde soort: ze kunnen met elkaar paren en voor vruchtbare nakomelingen zorgen. Het paard (Equus caballus) en de ezel (Equus asinus) kunnen wel paren en er kunnen nakomelingen uit voortkomen, alleen kunnen de nakomelingen niet voor nageslacht zorgen. Zij zijn onvruchtbaar. Daarom behoren het paard en de ezel niet tot dezelfde soort. Rassen Soorten worden op hun beurt weer verdeeld in ondersoorten. Je noemt dat rassen. De soort Felis catus (huiskat) kent bijvoorbeeld de rassen Europese korthaar, abbessijn en Siamees. Rassen kunnen door toevallige mutaties zijn ontstaan, maar meestal ontstaan ze door menselijk handelen. Er is dan gericht gefokt om tot een bepaald ras te komen. Afb. 1.5 Classificatie van de Europese korthaar. 1. Geef aan of de volgende beweringen juist of onjuist zijn. -- Een klasse omvat meer individuen dan een orde. -- Wormen vormen een aparte afdeling binnen het dierenrijk. -- Een geslacht behoort meestal tot meerdere families. -- De gewervelden vormen een aparte orde binnen het dierenrijk. Juist Onjuist Juist Onjuist Juist Onjuist Juist Onjuist 2. Aan welke eis moeten dieren voldoen om tot dezelfde soort te behoren? A. Ze moeten samen nakomelingen kunnen voortbrengen. B. Ze moeten qua uiterlijk op elkaar lijken en dezelfde taal spreken. C. Ze moeten samen vruchtbare nakomelingen kunnen voortbrengen. D. Ze moeten tot hetzelfde geslacht behoren en samen nakomelingen kunnen voortbrengen. Indeling van het dierenrijk 9