Cliëntgerichte empathie, boeddhistische compassie en pretherapie Gary Prouty en Huh Chan Hee * Vertaling: Niels van Doesum Samenvatting Dit artikel vindt zijn oorsprong in een dialoog met Rhee Dongschick, de grondlegger van de Taopsychotherapie, waarin deze stelde dat empathie en compassie onderling uitwisselbare betekenissen hebben. Dit vindt men echter noch in de Koreaanse, noch in de Engelse taal terug. Empathie betekent invoelen (Einfühlung) van iemands specifieke ervaring, terwijl compassie zich richt op het lijden van het zelf als geheel. Alleen het zelf kan lijden. De traditionele definities van empathie en compassie passeren de revue. Gesuggereerd wordt dat in Rogers werk het begrip compassie impliciet aanwezig is, terwijl dit in de boeddhistische benadering expliciet gebeurt. Door de boeddhistische nadruk op het lijden te integreren met de aandacht die Tillich (1952) besteedt aan moed, kunnen we existentiële compassie beschrijven als de bereidheid om je dicht bij het lijden of de moed van de ander te bevinden. Hierop volgt een indringend voorbeeld van een patiënt die op sterven ligt als gevolg van een hersentumor. De pretherapie die daarbij werd toegepast was niet bedoeld als therapie, maar illustreert het medelevende aspect van contact erbij zijn (being with). Trefwoorden: empathie, compassie, pretherapie Introductie Dit artikel is het resultaat van een dialoog tussen Prouty en de grondlegger van de Taopsychotherapie, Rhee Dongschick, M.D. (Craig, 2007). Deze dialoog vond plaats in Seoel, de hoofdstad van Zuid-Korea. De essentie van de discussie draaide om de bewering van Rhee dat empathie en compassie onderling uitwisselbare betekenissen hebben (Huh, 2004). Daartegenover is het Prouty s mening dat empathie en compassie wel degelijk een verschillende betekenis hebben, en daarom als verschillende fenomenen moeten worden gezien. Dit gaat zelfs op in het Koreaans: empathie (gong-gam) en compassie (ja-bee) hebben daarin verschillende betekenissen. Empathie is de kunst om andermans referentiekader te ervaren. Compassie houdt zich rechtstreeks bezig met iemands lijden. In dit artikel worden empathie en compassie be- Garry Prouty, D.Sc is werkzaam bij het Pre-Therapy International Network, USA. Huh Chan Hee, M.D is werkzaam bij het Bugok National Hospital. 39
Gary Prouty en Huh Chan Hee handeld als verschillende fenomenen om ze te kunnen onderscheiden in pretherapie. Het empathieconcept van Rogers Rogers gebruikte de taal van de empathie voor het eerst in Client-Centered Therapy (1951). Enige tijd later (1957) formuleerde hij zijn meest significante definitie van empathie als een van de basiscondities voor therapeutische verandering: De therapeut ervaart een empathisch begrip van het innerlijk referentiekader van de cliënt, en tracht dit op de cliënt weer over te brengen ; Om de privéwereld van de cliënt te voelen als betrof het jezelf maar zonder de als-of kwaliteit te verliezen. Dit is empathie, en dat lijkt essentieel te zijn voor therapie. Veel later ontwikkelde Rogers (1980) een meer procesgericht concept van empathie: Het gaat erom dat men van moment tot moment gevoelig is voor de stroom van de veranderende doorleefde betekenissen ( felt meanings ) die zich in de andere persoon voltrekt. Rogers therapietechniek empathisch begrijpen bestaat uit de reflectie van de cognitieve en emotionele expressies van de cliënt (Brodley, 2001). De grenzen van empathie Tijdens de toepassing van pretherapie op ontwikkelingsgestoorde, schizofrene en demente cliënten, liep Prouty (2001a) tegen de grenzen van het empathisch proces aan. Vaak heeft de therapeut geen toegang tot het referentiekader van de cliënt. Ten eerste zijn er cognitieve grenzen: het onvermogen van de cliënt om accuraat te communiceren laat een belangrijke voorwaarde voor rogeriaanse empathie onvervuld. Ten tweede zijn er grenzen aan het vermogen tot emotionele identificatie bij de therapeut. Het Duitse woord voor empathie is Einfühlung, invoelen. Het is moeilijk om psychotische ervaringen als het stoppen van de tijd, het samentrekken van de ruimte, seksuele metamorfoses, enzovoorts, in te voelen. Empathie, ondanks haar diepe helende kracht, kent haar grenzen. De neurologische correlaten van empathie Modern neurobiologisch onderzoek wijst op het bestaan van spiegelneuronen (Gallese, Eagle & Mignone, 2007). De spiegelneuronen van persoon B bewegen mee met het waargenomen externe en intentionele gedrag van persoon A. In een serie onderzoeken hebben Gallese en zijn collega s ontdekt dat spiegelneuronen resoneren met verschillende doelbewuste gedragingen van apen en mensen. Een dergelijke neurologische simulatie vormt een communicatiestructuur die ze een shared manifold, of het gedeelde veelvoud, noemen. Dit, beweren ze, beschrijft een neurologisch vermogen tot empathie en intersubjectieve ontwikkeling die zich richt op afstemming. Het lijkt het begin van een basaal neurologisch vermogen tot menselijke empathie in de psychotherapie te zijn (Peters, 2006). 40
Cliëntgerichte empathie, boeddhistische compassie en pretherapie Boeddhistische compassie Compassie is een sterk element in de Mahayana en Taoïstische tradities (Brazier, 1995). Dit is gebaseerd op de boeddhistische opvatting dat alles bestaat uit lijden (Eckel, 2001). Het eerste niveau van lijden is natuurlijk de fysieke of mentale pijn. De tweede betekenis is dat lijden kan voortkomen uit de voortdurende staat van verandering waarin het leven zich voltrekt. De derde reden voor lijden is de illusie met betrekking tot het verlangde object of het wezen van het zelf. Thrangu (2002) beschreef de Bodhisattva, een bijna verlicht wezen dat zo is begaan met het lijden van de voelende wezens dat hij zijn eigen verlichting uitstelt om anderen te helpen het nirwana te betreden. Compassie is zo belangrijk binnen het Boeddhisme omdat het een uitdrukking is van de transcendentie van het ego de wortel van al het lijden: Ik heb de glazen muur tussen mij en de anderen verwijderd (De Silva, 1995). Compassie lijkt voldoende breed en algemeen te zijn om te gelden als een universele emotie. Het kent geen verwachtingen, geen eis van wederkerigheid. Het is niet een bezittende zorg. Het ziet de ander vaak als iemand die geen controle heeft over de verlangens en emoties die zorgen voor binding, en dus voor lijden. Je kunt compassie hebben voor een boze ander wanneer je beseft dat die ander geen controle heeft, en dus geen blaam treft. Vergelijking Het meest uitgesproken verschil tussen Rogers empathieconcept en de boeddhistische opvatting van compassie gaat over het onderwerp lijden. Empathie en compassie, zoals dit artikel illustreert, zijn verschillende fenomenen. Binnen de boeddhistische benadering is compassie expliciet gericht op het lijden, terwijl dit in het werk van Rogers impliciet gebeurt (Prouty, 2001b). Daarbij moet worden aangetekend dat empathie zich richt op een specifieke ervaring, en dat compassie draait om het wezen als geheel. Pretherapie Pretherapie (Prouty, 1994; Sanders, 2007) is een theorie over psychologisch contact die bestaat uit drie segmenten: contactreflecties (het werk van de therapeut), contactfuncties (cliëntproces) en contactgedragingen (kwantitatieve research). Er zijn vijf contactreflecties: de situationele reflectie, de reflectie van de gezichtsuitdrukking, de woord-voor-woordreflectie, de lichaamsreflectie, en de letterlijke herhalende reflectie. Traditioneel gezien kent de cliëntgerichte therapie drie basishoudingen : empathie, onvoorwaardelijke positieve beoordeling en congruentie (Rogers, 1957). In de pretherapie worden deze basishoudingen noodzakelijk geacht. Een fundamentele vraag daarbij is of pretherapie ook compassie als oriëntatie hanteert. Is er sprake van een vierde houding? 41
Gary Prouty en Huh Chan Hee Compassie als een kerngevoel Rhee Dongschick (Huh, 2004) kwam met het concept van de nuclear feeling het kerngevoel, dat het gemoed van een patiënt gedurende het hele leven beheerst. De wortels van de aandacht die pretherapie schenkt aan het begrip compassie komen voort uit een vroege afstemming op het lijden van de geretardeerde/schizofrene broer van Prouty (Prouty, Van Werde & Portner, 2002). Pretherapie is een mededogenvolle uitdrukking van deze ervaringen. Existentiële compassie Lijden is het zich ellendig voelen over de gehele situatie van ziek zijn en niet slechts over de specifieke psychopathologie. Alleen het zelf kan lijden. Net als zijn Aziatische oorsprong begrijpt de existentiële compassie de angst van het zelf in zijn bestaan. Maar tegelijkertijd, alleen wanneer we moed hebben in het aangezicht van het eeuwige niets kunnen we het bestaan van het zelf bevestigen (Prouty, 2008). Existentiële compassie is de bereidheid om je dicht bij het lijden en de moed van het zelf te bevinden. Er zijn (existentieel contact) Er zijn is een expressie van existentiële compassie. Het volgende vignet (Prouty, 2001b) is een beschrijving van een zoon, bekend met pretherapie, die deze benadering gebruikt om dicht bij zijn moeder te zijn, die op sterven ligt als gevolg van een hersentumor. Hij wilde haar niet alleen laten in het stervensproces. Er was geen enkele opzet om psychotherapie te bedrijven alleen meevoelend contact. Trytten (2008, persoonlijke communicatie) rapporteerde aanvullende contacten met tumorpatiënten. Sleutel: situatiegerelateerde reflectie (SR), gezichtsgerelateerde reflectie (GR), woordelijke reflectie (WR), lichaamsgerelateerde reflectie (LR), herhalende reflectie (HR) Zoon SR Nu zit ik aan deze kant van het bed Hier is meer licht Hier kan ik beter lezen Ik ben een beetje aan het schrijven LR Je hebt je handen aan je hoofd Ik wilde gaan lezen Zoon WR Je wilde gaan lezen Een ander artikel Zoon WR Een ander artikel Kellogg s? Of hoe heet het ook alweer? Zoon congruent Maalox? Ja, Wat? Zoon WR Wat Wat Zoon WR Wat En welke moet je dan nemen? 42
Cliëntgerichte empathie, boeddhistische compassie en pretherapie Zoon WR En welke nemen LR Je houdt je handen aan je hoofd Ja Zoon GR en je gaapt Ja, maar ik moet gapen Zoon WR ja maar ik moet gapen Gaap, gaap Zoon WR Gaap Ja, Kellogg s Kellogg s Ja, het Kellogg s-boek, ja Zoon WR Ja HR Ik kwam aan deze kant van het bed zitten Je was aan het praten En je hand was aan je hoofd En dat was het Zoon WR Dat was het Dat was het de overweging Zoon WR De overweging GR En je hoest Ja, een vervelende hoest k vind er niets aan Zoon HR Je hoest en je zegt: k vind er niets aan Ik houd ervan. Ik houd er niet van Bidden Zoon WR Bidden Ik houd ervan, ik houd er niet van HR En je zegt bidden Nu ben ik gelukkig Waar ik niet gelukkig ben, ben ik niet gelukkig En nu ben ik gelukkig Zoon WR Nu ben je gelukkig Ja, dat is in orde, toch? Zoon WR Dat is in orde Voila, zo is het. Ben ik gelukkig, ben ik gelukkig Ben ik niet gelukkig, ben ik niet gelukkig Zo is het Zoon WR Zo is het HR Je hoest en je zei: zo is het En ik hoest en hoest en hoest Zoon WR En je zegt: ik hoest GR, HR Een grote gaap en je zegt ik hoest SR En nu ben je stil Ja Drie keer doe ik het goed Zoon WR Drie keer doe ik het goed Hm, hm ( veegt met haar handen over de lakens) Zoon LR Je veegt je hand Mijn hand veegt de kleine stoel Zoon WR Je hand veegt de kleine stoel Ik veegde de stoel Dan veeg ik het los Dan veeg ik het niet los 43
Gary Prouty en Huh Chan Hee Zoon HR Je veegde de stoel Dan veeg ik het los Zoon SR Je hand ligt op het kussen Het lijkt erop nietwaar Zoon WR Het lijkt erop nietwaar Is er eindelijk eens iemand die me helpt? Zoon WR Is er eindelijk eens iemand die me helpt? Word ik geholpen? Ja toch hè? Zoon Je vraagt of je geholpen wordt Ja, het is goed. Toch? Zoon WR Je zegt het is goed Het is (onduidelijk) Zoon WR Het is van de jongens? Grandioos Zoon HR, WR Ik hoor van de jongens en je zegt grandioos Dat hoorde ik in het begin ook, en het is niet waar Zoon HR Grandioos Waarom is dat niet oké? Zoon WR Waarom is dat niet oké? Het is goed Ja Wat moet er nog gedaan worden? Zoon WR, LR Wat moet er nog gedaan worden? En je houdt je hand aan je hoofd Wat is er dan nog over? Ik wil er toch iets aan doen Zoon WR Ik wil er toch iets aan doen Maar wat? Spieren. Als dat allemaal eten voor ons is Jammie, jammie, lekker Zoon WR, HR Jammie, jammie, lekker Wat is dan nog over? Als er nog iets over is je weet Wat ik bedoel S Zoon WR (verrast en zeer aangedaan) Je zegt mijn voornaam S S ik zeg SQ (voor- en achternaam) Zoon WR SQ dat is mijn naam Dat is je naam. Dat is een mooie naam Zoon (Schuift dichterbij en streelt de hand van zijn moeder) SR En het werd een beetje donkerder buiten en stiller Zoon WR (instemmend en bevestigend) stiller en stiller dat bevalt me Zoon WR En stiller, dat bevalt je Stilte 44
Cliëntgerichte empathie, boeddhistische compassie en pretherapie Correspondentieadres Garry Prouty 6015 Lake Side Place, Tinley Park, Illinois 60477, USA E-mail: garryprouty@gmail.com Literatuur Brazier, D. (1995). Compassion. In D. Brazier (Ed.), Zen therapy: Transcending the sorrows of the human mind (pp. 191-200). New York: John Wiley and Sons. Brodley, B. (2001). Observations of empathic understanding in client-centered practice. In S. Haugh, & T. Merry (Eds.), Rogers therapeutic conditions: Evolution, theory and practice. Vol. 2: Empathy (p. 16). Ross-on-Wye: PCCS Books. Craig, E. (2007). Taopsychotherapy: Introducing a new approach to humanistic practice. The Humanistic Psychologist, 35(2), 109-133. De Silva, P. (1995). Theoretical perspectives on emotions in ancient Buddhism. In J. Marks, & R.T. Amos (Eds.), Emotions in Asian thought (pp. 109-119). Delhi: Sri Satguru Publications. Eckel, D. (2001). All is suffering. In D. Eckel, Buddhism, Part 1 (pp. 20-23). Chantilly, VA: The Teaching Company. Gallese, V., Eagle,M., & Migone, P. (2007). Intentional attunement: Mirror neurons and the neural underpinnings of interpersonal relations. Journal of the American Psychoanalytic Association, 55, 131-176. Huh, C.H. (2004). Introduction to Taopsychotherapy. In C.H. Huh, Proceedings of the International Forum on Taopsychotherapy and Western Psychotherapy (pp. 6-18). Seoul: Korean Academy of Psychotherapy. Peters, H. (2006). The development of intersubjectivity and its relation to psychotherapy and its importance for Pre-Therapy. Person-Centered & Experiential Psychotherapies, 5(3), 191-207. Prouty, G. (1994). Theoretical evolutions in person-centered/experiential therapy: Applications to schizophrenic and retarded psychoses (pp. 32-33). Westport, Conn.: Praeger. Prouty, G. (2001a). A new mode of empathy: empathic contact. In S. Haugh, & T. Merry (Eds.), Rogers therapeutic conditions: Theory and practice. Volume 2: Empathy (pp. 155-162). Ross-on-Wye, UK: PCCS Books. Prouty, G. (2001b). Unconditional positive regard and Pre-Therapy: An exploration. In J. Bozarth, & P. Wilkins (Eds.), Unconditional positive regard. Vol. 3 of Rogers therapeutic conditions: Evolution, theory and practice (pp. 76-87). Ross-on-Wye, UK: PCCS Books. Prouty, G. (2008). Reflections on human potential: Bridging the person-centered approach and positive psychology. In B. Levitt (Ed.), The actualization of the existential self in human dying. Ross-on Wye, UK: PCCS Books. Prouty, G., Van Werde, D., & Portner, M. (2002). Pre-Therapy: Reaching contact impaired clients (pp. 3-4). Ross-on-Wye, UK: PCCS Books. Rogers, C. (1951). Client Centered therapy (pp. 18, 19, 54, 148, 149, 437, 454). Boston: Houghton Mifflin. Rogers, C. (1957). The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. Journal of Consulting Psychology, 21(2), 96-98. Rogers, C. (1980). Empathic: An unappreciated way of being. In C. Rogers, A way of being (pp.137-163). Boston: Houghton Mifflin. Sanders, P. (2007). The contact work primer. Ross-on-Wye, UK: PCCS Books. Thrangu, R. (2002). A guide to the Bodhisattva s way of life: A commentary. In R. Thrangu, Compassion & empathy. Berkeley: University of California Institute of Human Development. Tillich, P. (1952). The courage to be. New Haven: Yale University Press. 45