AAN DE SLAG MET OPEN EN ONLINE ONDERWIJS? 9 AANBEVELINGEN VAN ERVARINGSDESKUNDIGEN
2 Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen INHOUDSOPGAVE Overzicht projecten stimuleringsregeling Open en online onderwijs 2015 3 Negen aanbevelingen: 1 Plan gevoelsmatig overdreven veel tijd in voor de voorbereiding 4 2 Bedenk goed wat voor jouw leerdoel en context de beste vorm is 4 3 Durf je ontwerp zo nodig los te laten 5 4 Beschouw de vormexpert als een gelijkwaardige partner 5 5 Combineer MOOC s in de campus-setting met andere onderwijsvormen 6 6 Investeer voldoende tijd in het creëren van draagvlak 6 7 Steek als instelling én als overheid energie in het promoten van open onderwijsmateriaal 6 8 Maak gebruik van reeds beschikbaar open leermateriaal 7 9 De bibliotheek wil graag helpen; maak er gebruik van 7
Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen 3 AAN DE SLAG MET OPEN EN ONLINE ONDERWIJS? 9 AANBEVELINGEN VAN PROJECTLEIDERS UIT DE STIMULERINGSREGELING VAN HET JAAR 2015 In de eerste ronde van de stimuleringregeling Open en online onderwijs kwamen elf projecten tot stand (zie kader). De projectleiders hebben op verzoek van SURF de koppen bij elkaar gestoken. Wat moet iedereen weten die onderwijs wil herontwerpen met behulp van online elementen en met inzet van open leermateriaal? Wat zijn de grote verschillen met de traditionele voorbereiding van het onderwijs? Wat is de ideale rol- en taakverdeling tussen de docent en de ondersteuning? En wat moet er idealiter op landelijk niveau worden geregeld? De projecten lopen uiteen van MOOC s tot een speelfilm tot een platform voor open leermaterialen. Vanzelfsprekend kwam dus niet iedereen dezelfde zaken tegen in de voorbereiding. Ondanks het brede palet aan onderwijsvormen waren de projectleiders eensgezind over de geleerde lessen. In deze uitgave staan de aanbevelingen op een rij. Overzicht projecten stimuleringsregeling Open en online onderwijs 2015 De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap daagt instellingen uit hun onderwijs te verbeteren door te experimenteren met verschillende vormen van open en online onderwijs. Sinds 2015 is hiervoor een jaarlijkse stimulerings regeling beschikbaar. De eerste serie projecten die met behulp van deze stimuleringsregeling tot stand kwam, is afgerond: Esther Quaedackers en haar collega s ontwikkelden de open en online cursus Big History. De cursus is als massive open online course (MOOC) voor iedereen te volgen. In het eigen campusonderwijs konden dankzij deze online cursus extra werkcolleges ingericht worden, doordat er minder hoorcolleges nodig zijn. Bas Haring van de Universiteit Leiden was initiatiefnemer voor de fictiefilm On Being a Scientist, die bachelorstudenten introduceert in de cultuur van de wetenschap. In de herfst van 2017 zijn bij de filmfragmenten passende opdrachten beschikbaar als MOOC. Wouter van Joolingen van de Universiteit Utrecht maakte met zijn team acht open, gepersonaliseerde modules over de basisbeginselen van het statistiekonderwijs. Het LUMC en de Universiteit Maastricht ontwikkelden onder leiding van Paul Gobée met Nederlandse en Vlaamse anatomie-afdelingen een open leerplatform met anatomische content en leermateriaal zoals formatieve toetsen, voor iedereen vrij beschikbaar, inclusief een kwaliteitscheck van het materiaal.
4 Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen Avelien Haan van de NHL Hogeschool was betrokken bij het project Denken, Delen, Doen, dat met Challenging Government een combinatie van een MOOC en contactonderwijs heeft gerealiseerd. Daarin doen studenten van de NHL en de Haagse Hogeschool en professionals in het openbaar bestuur gezamenlijk kennis op over maatschappelijke veranderingen en de implicaties daarvan voor het functioneren van de overheid. Bij het Erasmus Medisch Centrum werkten Mary Dankbaar en haar collega s van het project Flipping the Master aan een efficiëntere voorbereiding van de klinische stages in de masterfase van geneeskunde. De TU Delft zette in op het flexibiliseren van het onderwijsmateriaal voor het vak Responsible innovation, om dit voor de verschillende interne en externe doelgroepen beter beschikbaar en passend te maken. Joost Groot Kormelink leidde dit project. In het project Data Science voor Alfa en Gamma ontwikkelden Marie Postma-Nilsenova van de Universiteit van Tilburg en projectpartners van de Open Universiteit gezamenlijk een MOOC en programmeeromgeving waarin je kunt leren grote hoeveelheden onderzoeksdata te verwerken en te analyseren. Ulrike Wild van Wageningen University Research was projectleider van twee MOOC s om kennis van systeemanalyse en van voedselveiligheid doelmatiger en breder te verspreiden. Dit is belangrijk bij het onderzoek naar een optimale wereldvoedselvoorziening. Leo Molendijk trok bij Codarts een project waarin Muziektheoretische Educatie een online vorm kreeg: in drie theoriemodules kunnen studenten zich nu bekwamen in praktische muzieknotatie en audiobewerking, basic music theory en de analyse van popmuziek. Een overzicht van alle projecten en hun resultaten staat op de website van SURF. ONLINE ONDERWIJS VORMGEVEN AANBEVELING 1 Plan gevoelsmatig overdreven veel tijd in voor de voorbereiding. De organisatie van online onderwijs kost in de opstartfase veel meer tijd dan een traditioneel hoorcollege of een werkgroep. Calculeer dat in, adviseren de projectleiders met klem. Het is vrijwel niet te voorkomen dat er tijd nodig blijkt voor zaken die vooraf niet waren voorzien, zoals de inbreng van docenten bij de montage van video s. En nee, dat gaat niet automatisch de tweede keer beter. AANBEVELING 2 Bedenk goed wat voor jouw leerdoel en context de beste vorm is. Avelien Haan van het project Denken, delen, doen zegt: Een videocollege kun je volgend jaar weer gebruiken. Dat is economische winst, maar in de praktijk doen we dat niet snel. Als docent zou je de video willen actualiseren, net zoals je met een hoorcollege doet. Maar dat kan niet, tenzij je de ambitie om de video jaarlijks te reviseren in je begroting meeneemt. Maar dan is de efficiëntiewinst veel kleiner dan gedacht.
Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen 5 Daarmee komt ze op het belangrijkste inzicht op het gebied van voorbereiding: de vorm waarin je het online onderwijs giet, is essentieel voor wat je wil bereiken. Volgens Bas Haring, die met de Universiteit Leiden de online cursus On Being a Scientist opleverde, wordt hier nog onvoldoende over nagedacht. Van sommige filmpjes zit de kracht erin dat ze on the fly worden geschoten. Andere onderwerpen gedijen veel beter bij een gestileerd verhaal. Er is veel meer mogelijk dan een pratend hoofd, een animatie of een voice-over. Onze keuze om een dramafilm op te nemen over de dilemma s van wetenschappers, was goed beredeneerd. De cursus waarin we de film inzetten, gaat over de cultuur in de wetenschappelijke wereld. Drama is daarvoor een logische vorm. Bedenk goed wat voor jouw doel en context de beste aanpak is. AANBEVELING 3 Durf je ontwerp zo nodig los te laten. Esther Quaedackers van de UvA ontdekte gaandeweg dat het format dat zij en haar collega s hadden gemaakt voor de kennisclips, niet ideaal werkte. Voor de open online cursus Big History werd een vijftigtal kennisclips met vakexperts opgenomen. Zij hielden zich vaker niet dan wel aan de voorgeschreven vorm. Quaedackers: Achteraf hadden we de onderlinge samenhang beter nog meer kunnen zoeken in andere zaken dan in de vorm van de kennisclips. Enkele van de beste video s zijn die waarin de experts hun eigen gang gaan. De voorgeschreven vorm hebben we noodgedwongen snel losgelaten. Ik zou met de kennis van nu adviseren om coherentie te zoeken in wat je eromheen bouwt, bijvoorbeeld samenvattende recap-filmpjes na elke kennisclip. Wij gebruiken voor de samenhang ook Chronozoom, een digitale tijdlijn waarop we de onderwijsmaterialen visueel aantrekkelijk kunnen presenteren. AANBEVELING 4 Beschouw de vormexpert als een gelijkwaardige partner. In de ideale rol- en taakverdeling krijgt de docent ondersteuning op twee manieren. De projectleiders maken nadrukkelijk onderscheid tussen technisch-infrastructurele ondersteuning en ondersteuning op het gebied van digitale didactiek. Het eerste is als water uit de kraan ( het moet er gewoon zijn ), zoals IT, een opnamestudio, een leeromgeving waar kennisclips geplaatst kunnen worden, et cetera. Minstens zo onontbeerlijk zijn de mensen die verstand hebben van online onderwijs en van audiovisuele media; de vormexperts. Zij denken mee over de beste manier om een verhaal te vertellen, de juiste plek om videofragmenten te presenteren en de beste tools om de student bij de les te houden. Sommige universiteiten lopen voorop op dit gebied en richten expertisecentra in, zoals het Center for Innovation van de Universiteit Leiden. Hier werken onderwijskundigen, regisseurs en video-editors met kennis van de mogelijkheden van ICT voor het onderwijs. De verhouding tussen vorm- en inhoudsexperts is gelijkwaardig, al spreken de twee niet altijd dezelfde taal, ontdekte Esther Quaedackers tot haar schrik. Ondanks de besprekingen vooraf, week de interpretatie van de vormgevers en editors soms zo ver af van wat de experts in Big History-kennisclips bedoelden, dat de video s na de montage onnauwkeurig of zelfs incorrect werden. Uiteindelijk deed Quaedackers zelf een hermontage van een deel van het materiaal. Het verhaal klinkt Bas Haring bekend in de oren. We moeten leren om structureel veel tijd in te plannen om gezamenlijk op te trekken als inhoudsdeskundigen en vormexperts, zegt hij. Zonder jouw inhoudelijke expertise kan die vormgever die de videoproductie begeleidt, geen goed product afleveren. Het kan ook zinvol zijn om te zien wat de vormgever niet begrijpt; tenslotte heeft de doelgroep van je online onderwijs ook niet jouw expertise.
6 Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen Ook in de planning kan de samenwerking tussen deze twee groepen wel eens lastig zijn. Avelien Haan vertelt: Het videoproductiebedrijf waarmee wij samenwerkten is korte tijdlijnen gewend. Zo n strakke planning konden wij in het onderwijs soms niet waarmaken. De docent kan niet altijd tijd vrij maken op het moment waarop het productiebedrijf de input nodig heeft. AANBEVELING 5 Combineer MOOC s in de campus-setting met andere onderwijs vormen. In een aantal projecten zijn massive open online courses (MOOC s) ontwikkeld en ook ingezet in het campus-onderwijs. Deze projecten hebben uit ervaring geleerd dat MOOC s bij de inbedding/toepassing in campus-onderwijs het best tot hun recht komen wanneer ze gecombineerd worden met face-to-facewerkvormen. Marie Postma-Nilsenova ontwikkelde de MOOC Data Science voor alfa en gamma. Voor het aanleren van technische skills is dit uitermate geschikt gebleken, concludeert zij. Discussiëren wilden haar studenten echter liever face-to-face dan in het online forum en ook begeleiding kregen ze bij voorkeur van een echt mens. De drie-eenheid tussen de MOOC, de programmeeromgeving en het campusonderwijs matchte de eerste keer nog niet overal perfect. Ook studenten moeten vaak even wennen aan een MOOC als relatief nieuwe onderwijsvorm. AANBEVELING 6 Investeer voldoende tijd in het creëren van draagvlak. Uit alle projecten blijkt dat het creëren van draagvlak een belangrijke voorwaarde is voor succes. Een project kan beter gedragen en vertraagd zijn dan snel af met weinig betrokkenheid, zegt Mary Dankbaar van het Erasmus Medisch Centrum. De projecten laten ook zien dat draagvlak ervoor zorgt dat de projectresultaten sneller een vaste plaats krijgen binnen het onderwijsprogramma. Betrokkenheid is vooral een kwestie van alle belanghebbenden vanaf het eerste moment meenemen, bijvoorbeeld in de vorm van een startbijeenkomst, en ze ook tijdens het project goed geïnformeerd en aangehaakt houden. Docenten zijn geneigd het onderwijs als hun eigendom te zien, ondervond Leo Molendijk in het project Muziektheoretische educatie online. Het introduceren van nieuwe werkwijzen vereist dan overtuigingskracht. Onderschat de onderwijskundige implicaties van een dergelijk project niet. WERKEN MET OPEN LEERMATERIALEN AANBEVELING 7 Steek als instelling én als overheid energie in het promoten van open onderwijsmateriaal. Paul Gobée ontwikkelde vanuit het LUMC samen met andere instellingen een platform met tools en leermaterialen voor anatomie-onderwijs. In zo n ontwikkelfase is het platform nog niet direct bruikbaar. Om medewerking te krijgen, moet je het dan hebben van het ideaal of persoonlijke interesse. Zolang open geen prioriteit van instellingen of afdelingen is, kunnen mensen maar een beperkte hoeveelheid tijd erin stoppen. Het is een uitdaging om dan zoiets op te zetten. Het belang van het open delen van materiaal wordt nog niet breed gevoeld in het hoger onderwijs. Meerdere projectleiders maakten mee dat docenten het niet eens waren met de Creative Commons-licentie op hun werk, wat een voorwaarde is van de stimuleringsregeling. Het maatschappelijk ideaal van delen ontbreekt nog, concludeert Gobée. Een deel van de docenten ziet nog niet zo in wat ze ermee te winnen hebben. Ook leidinggevenden zien het economische voordeel dat hergebruik idealiter kan opleveren, nog niet voor zich. Instellingen gaan voor hun eigen belang. Voor het maatschappelijk belang zou een sterkere overheidsstimulans of verplichting in de richting van open enorm helpen.
Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen 7 AANBEVELING 8 Maak gebruik van reeds beschikbaar open leermateriaal. Door de toename in het aanbod aan open leermaterialen is het moeilijk om het kaf van het koren te scheiden. Een deel van de projectleiders voelt wel iets voor een meta-platform dat een overzicht zou kunnen bieden van open leermateriaal dat inmiddels al gemaakt is door Nederlandse hogeronderwijsinstellingen. Het platform moet meer zijn dan een verzameling links naar repository s, maar minder dan een database met individuele leerobjecten. Esther Quaedackers zegt: Wij geven een interdisciplinair vak. Daardoor zijn disciplinaire resources minder goed te vinden voor studenten. We hebben een platform nodig dat een beschrijving biedt van het materiaal dat op andere platforms te vinden is. Liefst heeft dit ook een curator-functie: doordat leermateriaal op dit platform wordt vermeld, kan ik er zeker van zijn dat het goed is. Wouter van Joolingen en Paul Gobée denken juist aan een vakgebonden insteek: Je hebt redactie nodig per vakgebied. Met goede voorbeelden ben je veel sneller in staat om bewuste voorkeuzes te maken. Een overzichtsplatform dient dus naar de goede vakrepository s te verwijzen, maar deze niet te vervangen, vinden zij. AANBEVELING 9 De bibliotheek wil je graag helpen. Maak er gebruik van. Voor de bibliotheken is met de komst van open leermateriaal een nieuwe rol weggelegd, die zich ergens tussen randvoorwaardelijk en samenwerkingspartner bevindt. Docenten hebben niet de tijd en expertise om de metadatering van open leermaterialen op zich te nemen, zegt Paul Gobée. Die taak moet bij de bibliotheek worden belegd, in afstemming met de docent. Dat willen ze ook graag. Metadata zijn voor de ontsluiting binnen contentplatforms en voor de uitwisseling daartussen nog steeds onontbeerlijk. Ook kunnen bibliotheken beheerstaken oppakken, zoals het organiseren van kwaliteitscontrole en het opschonen van verouderde data. Idealiter neemt de bibliotheek de docent de metadatering en beheerstaken zo veel mogelijk uit handen. Samenwerking met de inhoudsdeskundige blijft echter essentieel. CONCLUSIE: TIJD EN RUIMTE SCHEPPEN OM HET ONDERWIJS TE HERZIEN HELPT ONS VERDER De projectleiders stellen vast dat het momentum er is: overal zijn instellingsbreed meer mensen aan de gang met open en online onderwijs dan toen ze begonnen met hun project. Collega s weten hen te vinden met vragen over voorbereiding, ondersteuning et cetera. Een belangrijk advies aan het adres van de onderwijsinstellingen is dan ook: geef docenten de ruimte en de tijd om te experimenteren. De stimuleringsregeling is hier een mooi instrument voor, maar tegelijkertijd moet het ook vanuit de instellingen worden gestimuleerd, zo benadrukt Paul Gobée. Uit veel projecten blijkt dat je veel en misschien zelfs wel het meeste leert van alles wat niet in één keer goed gaat. Dat vraagt wel om de nodige ruimte om te spelen en te experimenteren. In de stimuleringsregeling hebben veel projectleiders die ruimte ook ervaren, zowel intern als in de samenwerking met SURF. Langzaamaan ontstaat dus bewustwording over de brede mogelijkheden van online onderwijsvormen. Daarbij kunnen we veel leren van het onderling vergelijken en bespreken van onze practices, zo is de indruk van de projectleiders. Er zou ook meer landelijke aandacht moeten komen voor het belang van goede ICT-vaardigheden van docenten en specifiek kennis over online onderwijsvormen. Docentprofessionalisering is hier nog niet voldoende op gericht, zeggen de projectleiders. Maar voor de langere termijn ziet Bas Haring het zeker zonnig in: Via de studenten ben je ook toekomstige collega s aan het opleiden. Over tien jaar is het wellicht heel gewoon om het onderwijs anders aan te pakken.
8 Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen ZELF AAN DE SLAG MET ONDERWIJSVERNIEUWING? DIEN EEN VOORSTEL IN! De nieuwe call for proposals voor de stimuleringsregeling Open en online onderwijs staat open. Instellingen kunnen tot 15 december 2017 een projectvoorstel indienen. De regeling bestaat uit twee pijlers: pijler Online onderwijs pijler Open leermaterialen Meer informatie Overzicht van projecten uit de eerste ronde van de stimuleringsregeling Overzicht van projectresultaten SURF Innovatieproject Online en blended onderwijs SURF Innovatieproject Open leermaterialen Meer lezen over open en online onderwijs Parallel aan de stimuleringsprojecten heeft SURFnet samen met instellingen ook gewerkt aan kennisverzameling op het gebeid van open en online onderwijs. Een selectie uit de publicaties die in dit kader zijn verschenen: Checklist Videoproducties maken voor het onderwijs Infographic Online Onderwijs: stappenplan om de mogelijkheden van online onderwijs verkennen Good practice De optimale blend: peer visits Hogeschool Utrecht en Wageningen University Research Infographic Stand van zaken open leermaterialen in 2016 Good practices Open delen van leermaterialen in vakcommunity s Kijk op www.surf.nl/online-onderwijs en www.surf.nl/open-leermaterialen voor een uitgebreid overzicht van publicaties.
Aan de slag met open en online onderwijs? 9 aanbevelingen van ervaringsdeskundigen 9 COLOFON Auteur Marjolein van Trigt - www.marjoleinvantrigt.nl Johan Vlasblom - Big Easy Communicatie Janina van Hees - SURFnet Met dank aan De projectleiders van de stimuleringsregeling Open en online onderwijs 2015 Ontwerp Vrije Stijl, Utrecht Foto cover Pixabay - StockSnap September 2017 onderwijsinnovatie@surf.nl www.surf.nl/onderwijsinnovatie
SURFnet Moreelsepark 48 3511 EP Utrecht Postbus 19035 3501 DA Utrecht +31 (0)88 787 30 00 www.surf.nl/surfnet 2017 Deze uitgave is beschikbaar onder de Creative Commons licentie 4.0 Internationaal. https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.nl