De Nederlandse Maritieme Arbeidsmarkt 2014 Sectorrapport Scheepsbouw Ruud van der Aa Jenny Verheijen 1
Inhoudsopgave Inleiding 3 Belangrijkste uitkomsten 4 1. Samenstelling werkgelegenheid 5 2. Verwachte werkgelegenheid en vacatures 7 3. In- en uitstroom van personeel 9 4. Opleiding en scholing 10 Tabellen 11 A. Samenstelling werkgelegenheid 12 B. Instroom van technisch personeel 16 C. Vacatures voor technische functies 18 D. Personeelsverloop 20 E. Opleiding en scholing 22 2
Inleiding In opdracht van Netherlands Maritime Technology, en onder de vlag van Nederland Maritiem Land, heeft Ecorys de maritieme arbeidsmarktenquête 2014 uitgevoerd. Deze rapportage bevat een overzicht van de belangrijkste uitkomsten en een tabellenoverzicht van alle antwoorden op de arbeidsmarktenquête, die is uitgezet onder de aangesloten werven. Focus op technische functies Een belangrijke opmerking vooraf is dat de focus van de arbeidsmarktenquête in de scheepsbouw lag op werknemers in technische functies, inclusief de commercieeltechnische functies. Respons De dataverzameling heeft plaatsgevonden in de periode september oktober 2014. De enquête is uitgezet onder 79 lidbedrijven van Netherlands Maritime Technology; hiervan hebben er 13 de enquête ingevuld (16%), die gezamenlijk circa 22 procent van de werkgelegenheid in de sector vertegenwoordigen. De uitkomsten zijn op basis van bedrijfsomvang gewogen voor de totale populatie. Gezien het aantal bedrijven dat de enquête heeft ingevuld, zijn de uitkomsten indicatief voor de situatie en de ontwikkelingen in de branche. Verder geldt dat door de afronding op hele percentages de optelsom in de tabellen soms niet precies gelijk is aan 100%. Leeswijzer Op de volgende pagina s beschrijven wij eerst de belangrijkste uitkomsten op de thema s: 1. Samenstelling werkgelegenheid; 2. Verwachte werkgelegenheid en vacatures; 3. In- en uitstroom van personeel; 4. Opleiding en scholing. De bijlage bevat een overzicht van de tabellen over alle vragen die in de enquête zijn gesteld. Waar mogelijk wordt een vergelijking gemaakt met eerdere metingen. Foto s cover: DSC5210: Imtech Marine Netherlands BV, Harts: Aegir-Marine BV en fotoarchief Ecorys. 3
Belangrijkste uitkomsten 4
1. Samenstelling werkgelegenheid In 2013 telde de Nederlandse scheepsbouwsector ruim 11.000 werkzame personen, wat in vergelijking met 2012 een lichte toename is (+1%). 1 Aard dienstverbanden In de scheepsbouw is sprake van een trend naar toenemende flexibilisering van het personeelsbestand, een trend die in overeenstemming is met die op de Nederlandse arbeidsmarkt. Dit blijkt zowel uit een toename van het aandeel ingehuurd personeel, als uit een toename van het eigen personeel met een tijdelijk dienstverband. We lichten beide toe: Het aandeel ingeleend personeel ligt in 2014 met 27 procent hoger dan in 2007 (18%) (zie figuur1.1). Het aandeel werknemers op de loonlijst met een tijdelijk dienstverband is toegenomen van 7 procent in 2007 naar 12 procent in 2014 (zie tabel A.3 in de bijlage). Figuur 1.1 Aandeel personeel in eigen dient en ingehuurd personeel (2014) Opleidingsniveau De meeste technische werknemers in de scheepsbouw hebben een afgeronde mbo-opleiding (43 procent, waarvan 19% op niveau 3/4) of hbo/wo-opleiding (28 procent) als hoogst behaald opleidingsniveau (tabel A.6). In vergelijking met eerdere jaren is een trend zichtbaar naar hoger opgeleid technisch personeel, zowel meer mbo (niveau 3/4) als hoger onderwijs. Waar in 2007 38 procent van de werknemers een vervolgopleiding in het mbo of hoger onderwijs had, is dit percentage in 2014 71 procent (tabel A.7).... 1 Zie De Nederlandse Maritieme Cluster, Monitor 2014, Ecorys i.s.m Nederland Maritiem Land. 5
Het aantal medewerkers met maritieme kennis en vaardigheden, dat beschikt over voortgezet onderwijs als hoogst genoten opleiding, is ten opzichte van 2007 meer dan gehalveerd. Dit is mogelijk het gevolg van lager opgeleid personeel dat met pensioen is gegaan. Leeftijd De vergrijzing onder het technisch personeel in de scheepsbouw is de afgelopen jaren minder geworden. Daar waar in 2007 iets meer dan de helft (53%) van het personeel 45 jaar of ouder was, is dat in 2014 gedaald naar 43 procent (Figuur1.2). In de maritieme cluster als geheel is 39 procent van het personeel ouder dan 45 jaar. Ter vergelijking: van de Nederlandse beroepsbevolking is 42,5 procent ouder dan 45 jaar. Het technisch personeel in de scheepsbouw is dus relatief niet meer vergrijsd dan de Nederlandse beroepsbevolking en relatief iets meer vergrijsd in vergelijking met de andere maritieme sectoren. Het aandeel jongeren in de scheepsbouw ligt met 7 procent iets lager dan in de maritieme cluster als geheel (9%). Figuur 1.2 Leeftijdsverdeling personeelsbestand Buitenlandse arbeidskrachten Het aandeel buitenlandse (technische) arbeidskrachten in de scheepsbouw is toegenomen van 10 procent in 2010 naar 14 procent in 2014 (tabel A.11). Buitenlandse arbeidskrachten zijn (volgens de werkgevers) ongeveer in gelijke mate afkomstig uit EU-landen en niet-eu-landen (tabel A.12). De belangrijkste redenen voor de inhuur van buitenlandse arbeidskrachten zijn (1) onvoldoende geschikt aanbod van Nederlands personeel, en (2) buitenlandse arbeidskrachten zijn nodig om beter met klanten te communiceren (tabel A.14). 6
2. Verwachte werkgelegenheid en vacatures Verwachting voor 2015 Voor 2015 verwacht een ruime meerderheid van de werkgevers dat de werkgelegenheid voor technische functies in hun bedrijven gelijk zal blijven of zal toenemen (Figuur 2.1 en tabel A.12). Tegelijkertijd verwacht een deel van de werkgevers een daling in werkgelegenheid, soms zelf een forse daling. Wat dit betreft lijken er winnaars en verliezers te zijn. Voor technisch personeel op de loonlijst, dus in eigen dienst, wordt door iets meer dan de helft van de bedrijven (57%) een lichte stijging van de werkgelegenheid verwacht. Een op de vijf werkgevers verwacht een daling in de werkgelegenheid voor technisch personeel op de loonlijst, in sommige gevallen zelfs een sterke daling. Voor ingehuurd personeel is dit nog sterker het geval Figuur 2.1 Door werkgevers verwachte werkgelegenheidsontwikkeling Vacatures (technische functies) Ruim vier op de tien bedrijven geeft aan vacatures voor technische functies te hebben (oktober 2014). Het aantal openstaande (technische) vacatures ligt met 3 procent van de werkgelegenheid hoger dan in 2008 (Figuur 2.2). Dit is hoger dan het gemiddeld vacaturepercentage in de maritieme cluster (1%) en ook hoger dan in de maritieme toeleveringsindustrie (1%). Iets meer dan de helft (57%) van de (technische) vacatures is naar inschatting van de werkgevers moeilijk vervulbaar (tabel C.2). Ook dit is aanzienlijk hoger dan in de meeste andere maritieme sectoren. De meeste vacatures liggen op het terrein van productie, ontwerp en engineering. Bij ontwerp en engineering gaat het relatief vaak om moeilijk vervulbare vacatures. 7
Opmerkelijk is dat een kwart van de bedrijven aangeeft een overschot aan technisch personeel te hebben, eveneens in de productie (tabel C.6 en tabel C.7). Als oorzaak hiervoor noemen werkgevers een tekort aan opdrachten. In combinatie met de geconstateerde vacatures lijkt er sprake van een kwalitatieve mismatch. Figuur 2.2 Aandeel vacatures (voor technische functies) op totale werkgelegenheid Ook de komende 5 jaar verwacht een deel van de werkgevers problemen met het vervullen van vacatures op het vlak van productiefuncties, en in mindere mate om vacatures op het vlak van engineering, werkvoorbereiding en ontwerp (tabel C.4) te vervullen. Om knelpunten in de personeelsvoorziening voor technische functies te voorkomen, zijn volgens de bedrijven verschillende oplossingsrichtingen gewenst. Zaken die hierbij worden genoemd zijn: verbetering van het imago van de sector, een hoger salaris, en een bredere inzet van het huidige personeel (tabel C.5). 8
3. In- en uitstroom van personeel Herkomst van nieuw personeel: Nieuw aangenomen werknemers in de scheepsbouw zijn in hoofdzaak afkomstig van andere bedrijven in de scheepsbouw (40%); dit wijst op onderlinge concurrentie om gekwalificeerd personeel tussen de werven (zie Figuur 3.1). Daarnaast komt een klein deel van het personeel van buiten de scheepsbouw (22%), dat overigens wel uit één van de overige maritieme sectoren komt. Voorts valt op dat een fors deel van de nieuwe werknemers (29%) voorheen werkloos was. Om welke functies het hierbij gaat is niet bekend, evenmin als de werkloosheidsduur van de betreffende personen. Het is niet uitgesloten dat het hier om recent afgestudeerden gaat, die na hun studie enige tijd werkloos zijn geweest. Uit andere bronnen is bekend dat de zoekduur voor afgestudeerden om een eerste baan te vinden, de afgelopen jaren is toegenomen. Bestemming van vertrokken personeel: Het personeelsverloop onder technisch personeel in de scheepsbouw lag in 2013 en 2015 op respectievelijk 2,5 en 3,3 procent. Dit is laag en dient met de nodige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd. In eerdere metingen lag het personeelsverloop in de branche op 7 á 8 procent. Ter vergelijking: gemiddeld lag het personeelsverloop in Nederland in 2013 op 6,1%. De bestemming van uitstromend personeel is voor een groot deel onbekend. Het vertrekkend personeel waarvan de bestemming wel bekend is vertrekt voornamelijk naar een andere sector binnen de maritieme cluster. Figuur 3.1 In- en uitstroom van technisch personeel (indicatief op basis van 3 laatst vertrokken en 3 laatst aangenomen werknemers) 9
4. Opleiding en scholing Leerwerkplekken en stageplaatsen Een ruime meerderheid van de werkgevers in de scheepsbouw (66%) geeft aan leerwerkplekken of stageplaatsen aan te bieden (tabel E.3). Onderwijs is hiermee in potentie een belangrijke toeleverancier van nieuw technisch personeel. Het feit dat de meeste opleidingsplaatsen momenteel vervuld zijn, wijst erop dat van de bestaande mogelijkheden gebruik wordt gemaakt (tabel E.5). Het aandeel stagiairs op de totale werkgelegenheid in 2014 is gelijk aan 1%. Dit is in vergelijking met de overige sectoren in de maritieme cluster laag. Van de stageplaatsen en/of leerwerkplekken die in de scheepsbouw worden aangeboden zijn de meeste (87%) op MBO niveau. De overige stageplaatsen zijn op vmbo-niveau. Scholing van personeel In 2013 volgde 17 procent van de werknemers in een technische functie een nietwettelijk verplichte opleiding. Een kleiner percentage (5 %) volgde een wettelijk verplichte opleiding (tabel E.7). Het gemiddeld aandeel werknemers in de maritieme cluster dat in 2013 aan een (wettelijke of niet-wettelijke) cursus deelnam, was 38 procent. De deelname aan niet-wettelijk verplichte trainingen in de maritieme toelevering is in 2013 lager dan in 2007; ook is er fors minder geld aan uitgegeven (tabel 6.9). Nieuwe competentiebehoeften De belangrijkste ontwikkelingen die van invloed zijn op de eisen die gesteld worden aan technisch personeel zijn (1) veiligheids- en milieuwetgeving, (2) complexere techniek en (3) meer techniek. Deze trends dienen te worden gecommuniceerd met het onderwijsveld zodat de werknemer van de toekomst hierop wordt voorbereid. Tevens ligt er een opdracht voor het bedrijfsleven zelf om het huidige personeel hierop voor te bereiden en hiervoor te investeren in scholing en trainingen (zie tabel E.10). 10
Tabellen 11
A. Samenstelling werkgelegenheid Tabel A.1 Werkzame personen in 2014 (op moment van meten) (%) Personen Waarvan werkzaam in een technische functie a) Meewerkende eigenaren en familieleden 0,3 28 Werknemers op de loonlijst 72,7 67 Ingehuurde werknemers 27 77 a) Percentage van aantal personen Tabel A.2 Omvang dienstverband werknemers op de loonlijst en ingehuurd personeel (%) Werknemers op de loonlijst Ingehuurde arbeidskrachten 12 uur of minder 3 3 Tussen de 12 en 36 uur 22 22 36 uur of meer 75 75 100 Tabel A.3 Aard dienstverband werknemers op de loonlijst in technische functies (%) Werknemers op de loonlijst Vast dienstverband (onbepaalde tijd) 88 Tijdelijk dienstverband (bepaalde tijd) 12 Tabel A.4 Werkgelegenheid (technische functies) naar aard dienstverband 2002, 2007 en 2014 (%) Personeel in loondienst, waarvan: Jaar Ingehuurd Loondienst In vaste dienst In tijdelijke dienst 2002 6 94 91 9 2007 18 82 93 7 2014 27 73 88 12 12
Tabel A.5 Verwachte ontwikkeling (in 2015) omtrent aantal werknemers op de loonlijst en aantal ingehuurde werknemers in een technische functie (%) Werknemers op de loonlijst Ingehuurde werknemers Sterke daling 14 17 Lichte daling 7 17 Stabiel 22 41 Lichte stijging 57 25 Sterke stijging 0 0 100 Tabel A.6 Opleidingsniveau werknemers op de loonlijst en meewerkende eigenaren en familieleden in een technische functie (%) Werknemers op de loonlijst Meewerkende eigenaren en familieleden Basisonderwijs 11 0 Voortgezet onderwijs (vmbo / havo / vwo) 18 0 Mbo niveau 1/2 24 0 Mbo niveau 3/4 19 0 Hbo 20 100 Wo 8 0 100 Tabel A.7 Werkgelegenheid in technische functies naar opleidingsniveau in 2002, 2007 en 2014 (%) Voortgezet Jaar Onderwijs a) MBO HBO/WO 2002 54 34 12 2007 61 25 13 2014 29 43 28 a) Zowel met als zonder diploma Tabel A.8 Leeftijd werknemers op de loonlijst en meewerkende eigenaren en familieleden in technische functies (%) Werknemers op de loonlijst Meewerkende eigenaren en familieleden Jonger dan 25 jaar 7 0 25 tot 35 jaar 30 0 35 tot 45 jaar 20 88 45 tot 55 jaar 21 0 55 jaar en ouder 22 12 100 13
Tabel A.9 Werkgelegenheid naar leeftijd in 2002, 2007 en 2014 in technische functies (%) Jaar Jonger dan 25 25 tot 45 jaar 45 jaar en ouder 2002 9 44 47 2007 6 41 53 2014 7 50 43 Tabel A.10 Functieverdeling technische werknemers op de loonlijst (%) Werknemers op de loonlijst Ontwerp 10 Verkoop 6 Ontwikkeling / R&D 10 Engineering 25 Werkvoorbereiding 12 Productie 37 a) Geen cijfers bekend Tabel A.11 Inzet buitenlandse werknemers in technische functies, in 2007 en 2014 (%) 2007 2014 Aandeel buitenlanders b) 10 14 Waarvan (%) afkomstig uit de EU 70 50 Waarvan (%) afkomstig van buiten de EU 30 50 b) Aandeel buitenlanders van totaal personeelsbestand (inclusief inhuur) Tabel A.12 Verdeling arbeidskrachten in technische functies, op de loonlijst en ingehuurd, naar nationaliteit (%) Werknemers met een vast dienstverband Werknemers met een tijdelijk dienstverband Ingehuurde arbeidskrachten Nederland 87 49 62 Overig EU landen 7 51 32 Europees niet EU land 4 0 6 Aziatische landen 3 0 0 Afrikaanse landen 0 0 0 Noord Amerika 0 0 0 Zuid Amerika 0 0 0 Overig 0 0 0 100 100 14
Tabel A.13 Verwachte ontwikkeling inhuur buitenlandse arbeidskrachtens (in technische functies) komende jaren (%) Verwachting inhuur buitenlandse arbeidskrachten Nee, zeker niet meer inhuur 0 Nee, waarschijnlijk niet meer inhuur 0 Ja, waarschijnlijk wel meer inhuur 100 Ja, zeker wel meer inhuur 0 Tabel A.14 Top 3 redenen voor inhuur buitenlandse werknemers 1 Er is onvoldoende geschikt aanbod van Nederlands personeel 2 Buitenlandse werknemers zijn goedkoper 3 15
B. Instroom van technisch personeel Tabel B.1 Bedrijven die nieuwe werknemers hebben aangenomen in 2013 en 2014 (%) 2013 2014 Wel nieuwe werknemers 100 78 Geen nieuwe werknemers 0 22 100 Tabel B.2 Herkomst van de drie laatst aangenomen werknemers (%) Herkomst aangenomen werknemers Zeevaart 18 Waterbouw 0 Binnenvaart 0 Visserij 0 Offshore 4 Watersportindustrie 0 Zeehavens 0 Scheepsbouw 40 Maritieme dienstverlening 0 Maritieme toeleveringsindustrie 0 Koninklijke Marine 0 Werkloos 29 Arbeidsongeschikt 0 Schoolverlater 9 Onbekend / Anders 0 Tabel B.3 Herkomst instroom personeel in 2002, 2007 en 2013 (%) Jaar Vanuit de scheepsbouw Vanuit een andere sector in maritieme cluster Vanuit een sector buiten maritieme cluster Vanuit onderwijs Voorheen werkloos Onbekend / Anders 2002 0 37 38 17 0 8 2007 47 24 0 0 6 24 2013 40 22 0 9 29 0 16
Tabel B.4 Opleidingsniveau van de drie laatst aangenomen werknemers (%) Instroom werknemers Basisonderwijs 26 Voortgezet onderwijs (vmbo / havo / vwo) 0 Mbo niveau 1/2 32 Mbo niveau 3/4 9 Hbo 33 Wo 0 Tabel B.5 Bedrijven die schoolverlaters hebben aangenomen in 2013 (%) in technische functies Schoolverlaters aangenomen Wel schoolverlaters aangenomen 18 Geen schoolverlaters aangenomen 82 Tabel B.6 Aangenomen schoolverlaters in 2013 naar opleidingsniveau (%) in technische functies Aangenomen schoolverlaters Basisonderwijs 0 Voortgezet onderwijs (vmbo / havo / vwo) 16 Mbo niveau 1/2 25 Mbo niveau 3/4 19 Hbo 21 Wo 19 Tabel B.7 Verwachting voor het aannemen van schoolverlaters (voor technische functies) in de komende jaren (%) Voortgezet onderwijs Basisonderwijs (vmbo / havo / vwo) Mbo niveau 1/2 Mbo niveau 3/4 Hbo Wo Veel meer 0 0 0 0 0 0 Meer 0 0 0 0 0 0 Stabiel 0 0 0 100 100 100 Minder 0 100 100 0 0 0 Veel minder 100 0 0 0 0 0 100 100 100 100 100 17
C. Vacatures voor technische functies Tabel C.1 Bedrijven die te maken hebben met openstaande vacatures (%) Bedrijven Nee, geen openstaande vacatures 56 Ja, wel openstaande vacatures 44 Tabel C.2 Vacaturepercentage en aandeel moeilijk vervulbare vacatures in 2003, 2008 en 2014 (%) Jaar Vacaturepercentage a) in totaal aantal vacatures Aandeel moeilijk vervulbaar 2003 2 58 2008 2 62 2014 3 57 a) Aandeel vacatures van totale werkgelegenheid in werkzame personen, excl. ingehuurd personeel Tabel C.3 Vacatures per functiegroep en moeilijk vervulbare vacatures (%) Waarvan moeilijk Vacatures vervulbaar Ontwerp 23 80 Verkoop 2 0 Ontwikkeling / R&D 3 0 Engineering 28 83 Werkvoorbereiding 9 0 Productie 35 44 Tabel C.4 Top 3 functiegroepen waarvoor de komende 5 jaren moeilijk vervulbare technische vacatures verwacht worden 1 Productie 2 Werkvoorbereiding 3 Engineering 18
Tabel C.5 Top 3 oplossingsrichtingen ter oplossing / voorkoming van moeilijk vervulbare vacatures 1 Beter imago van de sector 2 Hoger salaris 3 Bredere inzet van huidige werknemers Tabel C.6 Bedrijven met een overschot aan personeel in technische functies (%) Bedrijven Nee, geen overschot 74 Ja, wel een overschot 26 Tabel C.7 Top 3 functiegroepen waar momenteel een overschot aan personeel is 1 Productie 2 3 Tabel C.8 Redenen voor overschot aan personeel per functiegroep (%) Te weinig werk / opdrachten Proces / Productinnovatie Verandering van werkzaamheden Verkoop schip Anders Ontwerp 0 0 0 0 0 Verkoop 0 0 0 0 0 Ontwikkeling / R&D 0 0 0 0 0 Engineering 0 0 0 0 0 Werkvoorbereiding 0 0 0 0 0 Productie 100 0 0 0 0 19
D. Personeelsverloop Tabel D.1 Bedrijven met verloop in 2013 en 2014 in technische functies (%) 2013 en 2014 Geen personeelsleden hebben het bedrijf verlaten 0 Personeelsleden hebben het bedrijf verlaten 100 Tabel D.2 Verloop als aandeel van de totale werkgelegenheid in technische functies (%) 2013 2014 Verloop als aandeel van de totale werkgelegenheid 2,5 3,3 Tabel D.3 Bestemming van de drie laatst vertrokken werknemers (in technische functies) (%) Vertrokken werknemers Zeevaart 0 Waterbouw 0 Binnenvaart 9 Visserij 0 Offshore 18 Watersportindustrie 0 Zeehavens 0 Scheepsbouw 4 Maritieme dienstverlening 13 Maritieme toeleveringsindustrie 4 Koninklijke Marine 0 Andere sector 2 Werkloosheid 0 Arbeidsongeschiktheid 0 VUT / Pensioen 5 Onbekend / Anders 46 20
Tabel D.4 Uitstroombestemming van technische personeel in 2002, 2007 en 2014 (%) Ander bedrijf binnen de scheepsbouw Naar andere sector in maritiem cluster Naar sector buiten maritiem cluster Arbeids ongeschikt VUT/ pensioen Onbekend/ Anders Jaar Werkloos 2002 3 37 6 9 0 36 9 2007 31 23 0 0 0 31 15 2013 4 44 2 0 0 5 45 21
E. Opleiding en scholing Tabel E.1 Bedrijven met (leerling)werknemers / stagiairs die een technische beroepsopleiding volgen (%) Bedrijven Geen (leerling)werknemers / stagiairs die een beroepsopleiding volgen 52 Wel (leerling)werknemers / stagiairs die een beroepsopleiding volgen 48 Tabel E.2 Niveau van de beroepsopleidingen die gevolgd worden (%) Aandeel beroepsopleidingen VMBO 13 Mbo niveau 1/2 34 Mbo niveau 3/4 27 Hbo 13 Universitair 13 Tabel E.3 Bedrijven met leerwerkplekken / stageplaatsen (%) Bedrijven Geen leerwerkplekken / stageplaatsen 33 Wel leerwerkplekken / stageplaatsen, maar niet allemaal vervuld 22 Wel leerwerkplekken / stageplaatsen, allemaal vervuld 44 Tabel E.4 Bedrijven met leerwerkplekken / stageplaatsen (%) Variabele Scheepsbouw % stagiairs t.o.v. werkgelegenheid 2003 2 % stagiairs t.o.v. werkgelegenheid 2008 3 % stagiairs t.o.v. werkgelegenheid 2014 1,0 22
Tabel E.5 Verdeling leerwerkplekken / stageplaatsen naar opleidingsniveau en aandeel vervuld (%) Leerwerkplekken / Stageplaatsen Waarvan vervuld Vmbo 13 12 Mbo niveau 1/2 38 100 Mbo niveau 3/4 49 100 Hbo 0 0 Wo 0 0 Tabel E.6 Verdeling naar wettelijk verplichte trainingen en niet-wettelijk verplichte traningen onder werknemers die in 2013 een functiegerichte training hebben gevolgd (%) Werknemers Wettelijk verplichte trainingen 25 Niet wettelijk verplichte trainingen 75 Tabel E.7 Deelname aan scholing door werknemers met een technische functie (% van totale werkgelegenheid) Aantal werknemers dat een functiegerichte training volgde in Wettelijk verplicht Niet wettelijk verplicht 2002 a) 30 2007 a) 60 2013 5 17 Tabel E.8 Gemiddelde uitgaven (per werknemer) aan trainingen en opleidingen Uitgaven Gemiddelde uitgaven per werknemer (op de loonlijst) 100 Tabel E.9 Uitgaven aan trainingen en opleidingen Jaar Gemiddeld bedrag per werknemer 2002 434 2007 250 2013 100 Tabel E.10 Top 3 ontwikkelingen van inlvoed op de eisen die gesteld worden aan medewerkers 1 Veiligheids en milieuwetgeving 2 Complexere techniek 3 Meer techniek 23