Hoe beïnvloeden je verwachtingen je waarnemingen? Anw Sarah Bastiaans, Robin Schlechtriem, Anne Soede V5B 21 3 2014 Dhr. Verstappen
Inhoudsopgave Inleiding 3 Probleemstelling & onderzoeksvraag 5 Hypothese 6 Materiaal 7 Methode 8 Resultaten 9 Conclusie 11 Discussie 12 Bronnen 13 2
Inleiding Onze hersenen kunnen verschillende trucs met ons uithalen. Een daarvan is dat de hersenen maar een beetje informatie nodig hebben om conclusie in een bepaalde situatie te trekken. Hierdoor is er snelle herkenning van situaties. Voorbeelden: Je hoort donker gerommel achter je. Je weet dat dit een vrachtwagen is. Je ziet iets zwarts van de vensterbank af springen. Je weet dat dit een zwarte kat is. De snelle herkenning van deze situaties wordt mogelijk gemaakt door schema s in je hersenen. De vorige keren dat je een vrachtwagen of een zwarte kat hebt waargenomen, zijn er heel veel details opgeslagen van verschillende aspecten. De geur van de benzine van de vrachtwagen, het geluid van de motor van de vrachtwagen, de witte pootjes van de kat, de staart van de kat en het ritselende geluid van de kat. Zodra de kat weer wordt gezien, is slechts een klein onderdeel van de waarneming genoeg om het beeld van de kat weer op te wekken in de hersenen. Ook al werd dit keer alleen de staart van de kat waargenomen, de rest van de opgeslagen aspecten wordt ook bij de waarneming gevoegd. Hierdoor lijkt het dus alsof we alles opnieuw waarnemen, terwijl we eigenlijk maar een fractie waarnemen. De rest wordt aangevuld vanuit ons geheugen. Het is een efficiënt systeem, maar niet heel nauwkeurig. Het kan zijn dat er gewoon een zwart colbert van de vensterbank afwaaide. Toch geven je hersenen een signaal dat het een zwarte kat is, gebaseerd op je vorige waarnemingen. De zwarte kat is voor jou vertrouwd bij de vensterbank, dus je verwacht dat het een zwarte kat is die van de vensterbank af springt. Een situatie wordt dus vaak een beetje waargenomen, maar aangevuld met veel opgeslagen details. Waarnemen is dus een actief proces en de waarnemer speelt een grote rol. Dit blijkt uit de fenomenen verwachting, aandacht, herkenning en relevantie, die een groot aandeel hebben in de waarneming. Verwachting: Je merkt dat de verwachting bepalend is voor je waarneming, als je op een vertrouwde plek bent en je ziet iemand die je er niet verwacht. Of als je jezelf probeert te kietelen. Je weet al waar je jezelf gaat kietelen, dus de gewaarwording is compleet anders dan wanneer iemand anders dit bij je doet. Zijn of haar bewegingen zijn onvoorspelbaar, dus je weet niet wat je kunt verwachten. Aandacht: Aandacht is verwant met verwachting. Aandacht is altijd gerelateerd aan de uitvoering van een taak. Als je autorijdt, zal je aandacht vooral gevestigd zijn op nabije bewegende voorwerpen. Door je aandacht worden deze voorwerpen sneller en specifieker waargenomen. Bij het verdelen van onze aandacht wordt gebruik gemaakt van voorspellingen uit ervaringen. Hierdoor zijn verwachting en aandacht moeilijk te onderscheiden van elkaar. Herkenning: Bekende stimuli worden anders waargenomen dan onbekende stimuli. Als je bijvoorbeeld naar een andere uitvoering van een bekend liedje luistert, vallen de veranderen ten opzichte van de originele versie op. Dit komt omdat een geheugenspoor geactiveerd wordt. De waarneming is dus niet pure registratie, maar interactie tussen informatie van de zintuigen en informatie die al in onze hersenen opgeslagen is. Waarnemen kan dus ook voor een groot deel gezien worden als interpreteren. 3
Relevantie: Stimuli die iets voorspellen worden anders waargenomen dan stimuli die niets of iets anders voorspellen. Proefdieren die bijvoorbeeld leren dat geluid op een bepaalde toonhoogte een elektrische schok oplevert zullen andere signalen in de hersenen krijgen dan wanneer er een geluid wordt herhaald dat geen elektrische schok oplevert. Deze theorie is ongeveer gelijk voor de verwachting en waarneming bij proeven. De ervaring of herinnering aan bepaalde smaken en geuren spelen een belangrijke rol bij de waarneming. Hoe je tegen bepaalde soorten voedsel aankijkt heeft ook invloed op je waarneming. Exclusieve, dure gerechten worden vaak als delicatesse beschouwd omdat ze duur zijn. Dit gaat andersom niet op, delicatessen worden niet als duur beschouwd omdat ze lekker zijn. Ook bijvoorbeeld gezonde voeding kan bij mensen verschillende gedachten opwekken. Mensen die niet bezig zijn met hun gezondheid zullen groenten vaak als smaakloos beschouwen, terwijl mensen die gezondheid belangrijk vinden het juist wel lekker vinden. Mensen die gezondheid hoog in het vaandel hebben staan zullen de groenten als lekker beschouwen, omdat ze weten dat ze dit moeten eten om gezond te blijven. Mensen die het niet zo veel uitmaakt wat ze eten zullen niet veel waarde hechten aan groenten, omdat ze weten dat er nog genoeg ander voedsel op de markt is dat ze oprecht lekker vinden. Maar er wordt ook geproefd met de ogen van de consument. Er worden verwachtingen geschept door vaak misleidende visuele informatie. Hierdoor wordt de marktpositie en de smaakperceptie van het product beïnvloed. Aspecten die van grote invloed zijn, zijn bijvoorbeeld vorm en kleur. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat hoekige logo s op een verpakking geassocieerd worden met sterke merken, ze stralen namelijk energie uit. Rondere vormen worden gezien als vriendelijk, zacht en harmonieus. de kleur van een verpakking is ook zeer belangrijk. Als een verpakking een rode kleur heeft kan de verwachting bij de consument worden geschept dat het product naar rode vruchten smaakt, terwijl het bijvoorbeeld gewoon naar perzik smaakt. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat wanneer er meer geel werd verwerkt in de grotendeels groene 7-Up blikjes, de consumenten vonden dat het product meer naar citrus smaakte. Er zijn dus ontzettend veel aspecten die van invloed zijn op onze waarneming. Op de volgende pagina s kunt U ons eigen onderzoek naar de invloed van de verwachting op de waarneming vinden. 4
Probleemstelling & onderzoeksvraag Probleemstelling: Wat heeft je verwachting voor invloed op je waarneming? Onderzoeksvraag: Kun je de waarneming van mensen beïnvloeden door een bepaalde verwachting te scheppen? 5
Hypothese Het is mogelijk om de waarnemingen van mensen te beïnvloeden. Dit doe je door een verwachting te scheppen of een al bestaande verwachting te gebruiken. Wanneer je hersenen een bepaalde waarneming verwachten, zullen je zintuigen dit ook eerder registreren. Je hersenen sluiten zich graag aan bij je verwachtingen. 6
Materiaal 50 plastic bekertjes Watervaste stift 2 flessen Coca cola 2 flessen Euroshopper cola Groep van 25 proefpersonen 2x 25 vragenlijsten 7
Methode Er wordt onderzocht of de verwachting invloed heeft op de waarneming. Er wordt aan leraren gevraagd of het experiment in een van hun brugklassen mag worden uitgevoerd, voordat er aan het experiment begonnen kan worden. Daarna wordt er gestart met een groep van 25 kinderen tussen de 11-13 jaar oud. Het eerste onderzoek met deze groep wordt het vergelijkingsonderzoek en het tweede onderzoek wordt het daadwerkelijke experiment. Bij beide onderzoeken wordt er gebruik gemaakt van een A-merk en een B-merk cola. Het A- merk is Coca cola en het B-merk is Euroshopper van de Albert Heijn. Er wordt de proefpersonen niet verteld dat het onderzoek gaat over verwachtingen en waarnemingen, omdat dit hun verwachting en waarneming kan beïnvloeden. De proefpersonen denken dat het verschil in smaak wordt getest, om te kijken welk merk de meeste mensen lekkerder vinden. Bij het eerste experiment worden het drinken in hun eigen verpakking in genummerde bekertjes geschonken. Bekertje 1 bevat het A-merk en bekertje 2 bevat het B-merk. Alle leerlingen krijgen twee bekertjes, bekertje 1 en bekertje 2, en een vragenlijst. Voordat ze gaan proeven moeten ze anoniem aangeven welke van deze twee verschillende soorten cola ze normaal gesproken lekkerder vinden. Ze krijgen ook een optie met geen verschil. Dan moeten de proefpersonen het drinken proeven en in de vragenlijst aangeven welk merk ze na het proeven het lekkerst vonden of dat ze geen verschil proefden. Bij het tweede experiment, op een ander moment, wordt het A-merk in de verpakking van het B-merk overgeschonken. Hierdoor is er een B-merk verpakking met A-merk cola en een A-merk verpakking met A-merk cola. Deze groep denkt al te weten hoe dit experiment zal gaan en zal dus al bepaalde verwachtingen hebben op de uitkomst. Dan wordt er voor de ogen van de proefpersonen in aparte bekertjes de verschillende merken geschonken, zodat ze denken te weten welk merk in welk bekertje zit. In bekertje 1 zit dan het A-merk en in bekertje 2 zit dan zogenaamd het B-merk (eigenlijk ook het A-merk). Eerst moeten ze weer anoniem aangeven welke van de merken cola ze normaal gesproken lekkerder vinden of dat ze normaal geen verschil proeven. Dan moeten ze beide bekertjes proeven en in eenzelfde vragenlijst als bij de eerste proef aangeven welk merk ze het lekkerst vinden of dat ze geen verschil proefden. Uiteindelijk worden de uitkomsten van de twee experimenten naast elkaar bekeken. Dan wordt er gekeken wat de uitkomsten van de vragenlijst bij de eerste proef voor en na het proeven zijn. Hetzelfde wordt gedaan met de tweede proef. 8
Resultaten Resultaten 1 e experiment: vergelijkingsgroep Hoe oud ben je? Leeftijd 12 19 13 6 Wat is je geslacht? Geslacht Man 10 Vrouw 15 Welk merk cola vind je lekkerder? Merk cola Coca cola 14 Euroshopper 1 Geen verschil 10 Welk merk vind je na het proeven lekkerder? Merk cola Coca cola 22 Euroshopper 2 Geen verschil 1 Uit dit experiment blijkt duidelijk dat kinderen het A-merk cola, dus Coca cola, lekkerder vinden. Dit voldeed met onze verwachtingen, die waren namelijk dat de meerderheid van de kinderen het A-merk lekkerder zouden vinden. 9
Resultaten 2 e experiment: onderzoeksgroep Hoe oud ben je? Leeftijd 12 19 13 6 Wat is je geslacht? Geslacht Man 10 Vrouw 15 Welk merk cola vind je lekkerder? Merk cola Coca cola 20 Euroshopper 3 Geen verschil 2 Welk merk vind je na het proeven lekkerder? Merk cola Coca cola 20 Euroshopper 5 Geen verschil 0 In het 2 e experiment geven de meeste kinderen aan Coca cola lekkerder te vinden dan Euroshopper terwijl ze twee bekertjes met Coca cola erin hebben gekregen. Hieruit blijkt dat hun verwachting, namelijk dat Coca cola lekkerder is, hun waarneming heeft beïnvloed. Dit voldeed aan onze verwachtingen. 10
Conclusie Toen er begonnen werd met deze groep proefpersonen hadden ze nog geen idee aan wat voor een experiment ze mee gingen doen. Ze hadden dus geen verwachting over de uitkomst. Na de eerste proef was de uitkomst heel duidelijk, bijna alle leerlingen proefden verschil tussen de twee merken. Dit was te verwachten, omdat er ook werkelijk gebruik werd gemaakt van twee verschillende merken. Onze verwachting dat de meeste leerlingen Coca cola lekkerder zouden vinden kwam er na het proeven ook heel sterk uit. Bij het tweede experiment dachten de leerlingen te weten wat de bedoeling was. Ze hadden dus al een verwachting op de uitkomst van het experiment. De uitkomst van dit experiment was dus ook dat nu alle leerlingen na het proeven verschil proefden tussen de twee merken, terwijl er maar gebruik werd gemaakt van een merk. Zelfs de leerlingen die van tevoren hadden aangegeven dat ze normaal geen verschil proeven tussen Coca cola en Euroshopper gaven na het proeven aan dat ze nu wel verschil proefden. Als ze geen verwachting hadden gehad over de uitkomst van dit experiment, hadden ze geproefd dat er geen verschil was tussen de twee bekertjes cola. Deze uitkomst kwam precies over met onze verwachting. Wij verwachtten dat als je een verwachting schept bij mensen, dat ze deze dan gaan overnemen in hun waarneming. De leerlingen dachten zeker te weten dat ze twee verschillende merken cola te proeven kregen, dus dit proefden ze ook. Onze conclusie na dit experiment is: Je kunt de waarneming van mensen duidelijk beïnvloeden door een specifieke verwachting te scheppen. 11
Discussie Over het algemeen is dit anw-project goed verlopen. De samenwerking en de experimenten verliepen goed. Ondanks het feit dat we het verslag later hebben ingeleverd dan andere groepen ging het plannen ook goed, want zodra we iets gepland hadden, hielden we ons er goed aan. Als eerste voerden we het experiment met de vergelijkingsgroep uit. Twee dagen later voerden met het experiment met de onderzoeksgroep uit. We deden dit bij de brugklas van twee verschillende leraren. Pas toen we het experiment voor de tweede uitvoerden kwamen we erachter dat we ook dit ook twee keer bij dezelfde brugklas deden. We hebben erover nagedacht om nog een andere klas te zoeken voor het tweede experiment, maar we realiseerden ons dat het juist beter was om het twee keer bij dezelfde klas te doen. Bij het eerste experiment kreeg de klas twee verschillende merken te proeven, en toen werd de verwachting dat Coca cola lekkerder is geschept. Toen ze de tweede keer twee verschillende merken moesten proeven, verwachtten ze al dat ze Coca cola lekkerder zouden vinden, en vulden ze dit ook in, terwijl ze gewoon twee keer dezelfde cola hebben geproefd. Bij het maken van het verslag verliep het verdelen van de taken soepel en heeft iedereen goed samengewerkt. Het goede verloop van het hele project komt doordat we vrienden zijn en ook al vaker aan projecten hebben samengewerkt en doordat we het onderwerp van ons project erg interessant vinden. 12
Bronnen 1. De invloed van verwachtingen. Bekeken op 16 februari 2014, op http://www.stemmenpoliumcutrecht.nl/index.php?umc=page&id=171 2. Alles over smaakperceptie. Bekeken op 19 februari 2014, op http://www.flandersfood.com/category/tags/smaakperceptie-0 3. Actieve waarneming. Bekeken op 4 maart 2014, op http://www.nphyscog.com/lab-rotations/actieve-waarneming 13