DIDACTISCHE SUGGESTIES Beste leerkracht, In dit document vindt u enkele lessuggesties die aansluiten bij de rondleiding de clash der tijden in het Gravensteen. Dit document is geen uitgewerkt lespakket maar het biedt u suggesties en aanwijzingen waarmee u zelf met uw klas aan de slag kan. Uit onderzoek en ervaring van leerkrachten en gidsen, blijkt dat leerlingen het best leren op een uitstap indien deze voorbereid en nabesproken wordt. Het is belangrijk dat u de activiteiten die opgenomen zijn in het onderdeel nabespreking niet voor het bezoek aan het Gravensteen met de klas doet. Het is de bedoeling dat de kinderen verrast worden en nieuwe dingen leren tijdens hun bezoek, de activiteiten bij de nabespreking dienen voor de verwerking en verdieping achteraf in de klas. De activiteiten die opgenomen staan in het onderdeel voorbereiding kunnen eventueel wel na het bezoek gedaan worden. De nabespreking kan verspreid worden over verschillende dagen. Per dag of moment dat u rond het Gravensteen werkt, kan er een specifiek thema centraal staan. Dit thema staat telkens als titel bij de opdracht. U kan eventueel het stemmen vanuit de rondleiding overnemen in de klas, na een activiteit kan steeds vergeleken worden met hoe wij de dingen nu doen (welke spelletjes spelen wij, wat eten wij, naar welke muziek luisteren wij ). De kinderen kunnen na een activiteit stemmen welke tijd het leukst was. Tevens kan u activiteiten die in de rondleiding plaatsvonden in de klas nog eens uitvoeren zoals het meten van de klas, de speelplaats met voeten, handen of het spelen van het kaatsspel of het steenwerpen. 1
VOORBEREIDING Er zijn allerlei manieren waarop u uw klas kan voorbereiden op een bezoek aan het Gravensteen. Hieronder vindt u enkele suggesties. Foto s De leerlingen kunnen zelf foto s opzoeken van het Gravensteen (of u kan dit voor hen doen), bekijk hoe het eruit ziet, wat de onderdelen zijn, wat hen opvalt... De leerlingen kunnen het Gravensteen eventueel vergelijken met andere kastelen en burchten. Wat is hetzelfde? Zijn er verschillen? Deze activiteit kan klassikaal of in groepjes plaatsvinden. Verplaatsing naar het Gravensteen De leerlingen kunnen opzoeken hoe ze naar het Gravensteen gaan. Ze kunnen: de tram en/of treinuren opzoeken, de wandelroute mee uitstippelen Voorkennis middeleeuwen U kan op het bord een woord schrijven dat over de middeleeuwen gaat. De leerlingen kunnen dan op het bord schrijven of tekenen wat ze met dit woord associëren. Achteraf kunnen deze aantekeningen besproken worden. Door deze activiteit wordt hun voorkennis geactiveerd. De woorden kunnen algemeen zijn zoals: middeleeuwen, riddertijd, tijd van de kastelen en burchten of meer specifiek zoals ridder, jonkvrouw of kasteel. Met jongere kinderen kan u eventueel met afbeeldingen of foto s werken. Met de oudere leerlingen (5 e en 6 e leerjaar) kan u de middeleeuwen op de tijdlijn situeren tegenover andere tijden. Ridderordes In het Gravensteen zullen we het zeker over ridders hebben: ridders verenigden zich vaak in ridderordes : groepen van ridders die hun eigen schild en eigen regels hadden. De klas kan een eigen ridderorde stichten of verschillende groepjes van de klas kunnen elk een ridderorde stichten. De leerlingen kunnen een eigen naam voor de ridderorde verzinnen, hun eigen regels opstellen (bijvoorbeeld geen ruzie maken, elkaar helpen ) en een schild ontwerpen (door te schilderen op karton, kleuren, tekenen, op de computer ). Woordenspel U kan de leerlingen vertrouwd maken met een aantal belangrijke woorden die aan bod kunnen komen tijdens de rondleiding. U kan deze woorden op verschillende manieren aanbrengen (afhankelijk van de groep en leeftijd van de leerlingen), bijvoorbeeld aan de hand van: o o o o een quiz met beschrijvingen van het woord of met afbeeldingen van het woord, de leerlingen moeten het woord raden elk kind een woord laten opzoeken en uitleggen aan elkaar een uitbeeld- of tekenactiviteit de leerlingen een verhaal laten vertellen of schrijven aan de hand van de woorden Mogelijke woorden zijn: ridder jonkvrouw kasteel kantelen schietgaten zwaard- kruisboog lans harnas maliënkolder middeleeuwen graaf nar troubadour folteren straffen verdedigen aanvallen 2
NABESPREKING Enkele suggesties voor de nabespreking zijn: Dat wordt smullen Een meer uitgebreide activiteit is een echte kookactiviteit, de leerlingen kunnen een gerecht uit de middeleeuwen maken. U kan deze activiteit eventueel verbreden door tevens gerechten uit andere landen en culturen te maken of gerechten uit verschillende tijden. Een typisch gerecht uit de middeleeuwen is bijvoorbeeld peperkoek, het werd vooral door rijke mensen gegeten aangezien het bepaalde kruiden bevat die enkel de rijken zich konden veroorloven. Eén van de recepten voor peperkoek staat op deze site: http://www.coquinaria.nl/recepten/13.1arecept.html. Kastelen bouwen De leerlingen kunnen zelf een kasteel nabouwen in verschillende materialen: lego, duplo, karton, wcrolletjes Heeft hun kasteel een: ophaalbrug, ringmuur, centrale toren (donjon)? Hun herinnering aan het bezoek aan het Gravensteen kan inspiratie bieden maar ook fotomateriaal van andere kastelen kan hen op ideeën brengen. De televisie van de middeleeuwen Troubadours waren eigenlijk de televisie van de middeleeuwen. Ze gingen het land rond en vertelden verhalen of zongen gedichten. De leerlingen kunnen zelf een verhaal verzinnen of een gedicht schrijven (bijvoorbeeld over hun bezoek aan het Gravensteen), eventueel kan er een troubadour-wedstrijd aan gekoppeld worden. Do, re, mi muziek! Op het internet vindt u verschillende voorbeelden van middeleeuwse muziek. De kinderen kunnen die muziek vergelijken met onze muziek. Zijn er andere instrumenten? Aan wat denken ze als ze die muziek horen? Kunnen ze dansen op deze muziek (per twee of op rijen) Wat spelen we vandaag? In de middeleeuwen werd er veel gespeeld, niet alleen door de rijken maar door alle lagen van de bevolking. Met de leerlingen kan u enkele van die spelletjes spelen (in het Gravensteen speelden we reeds het kaatsspel en steenwerpen). Sommige spelletjes spelen we nu nog zoals zakdoekje leggen, knikkeren, touwspringen, touwtrekken en verstoppertje. Populair bij kinderen was het koekhappen: er hangen koeken aan een touw (eventueel de zelfgemaakte peperkoek), de leerlingen moeten er proberen geblinddoekt een hap van te nemen. Een ander spelletje dat je kan spelen is kersenpit spuwen: de kinderen eten de kers op en houden de pit in hun mond, die moeten ze zo ver mogelijk weg spuwen. Waar of niet waar? Tijdens de rondleiding kwamen reeds enkele weetjes aan bod aan de hand van een waar of niet waar spel. Met de leerlingen kan u dit spel nog eens spelen met andere weetjes die aansluiten bij wat de leerlingen geleerd hebben tijdens de rondleiding, eventueel kunnen leerlingen in groepjes of per twee overleggen voordat ze een antwoord geven. Enkele vragen die u kan stellen zijn: - De maliënkolder die we opgeheven hebben tijdens de rondleiding weegt meer dan 10 pakken bloem (=10kg) => WAAR: De maliënkolder die in het Gravensteen ligt, weegt 13 kg. 3
- Het kaatsspel werd alleen door de rijke mensen gespeeld => NIET WAAR: Iedereen speelde het kaatsspel, rijken speelden het bijvoorbeeld binnen de kasteelmuren, armere mensen speelden het kaatsspel op straat. - Chocoladetaart was een lekkernij in de middeleeuwen => NIET WAAR: Chocolade komt uit Amerika, Amerika werd pas na de middeleeuwen ontdekt. Vanaf 4 e leerjaar: - Als je iets gestolen had in de middeleeuwen kon je als straf gevangen genomen worden => NIET WAAR: Gevangenisstraf bestond in de middeleeuwen niet, de gevangenis was er enkel in afwachting van het vonnis. - Een zware straf in de middeleeuwen was onthoofd worden door de guillotine => NIET WAAR: De guillotine werd pas uitgevonden na de middeleeuwen (tijdens de Franse Revolutie), in de middeleeuwen kon je wel als straf onthoofd worden maar dit gebeurde met een zwaard of een bijl. Aan de slag als echte onderzoekers In de bijlage van dit document vindt u meer materiaal voor een opdracht rond het dagelijkse leven in de middeleeuwen. Hier wordt gewerkt met onderzoeksdozen, samengesteld rond verschillende thema s zoals: eten en eetgewoontes, vrouwen en ridder worden. Een groepje leerlingen verzamelt zich rond de doos en ontdekt samen wat ze kunnen afleiden uit het materiaal dat erin zit. Gerichte vragen of opdrachten kunnen de leerlingen op weg helpen (Wat aten ze toen? Hoe zien de kleren eruit?). De groepjes kunnen eventueel doorschuiven en elkaar op het einde vertellen wat ze eruit geleerd hebben. Er is telkens een rubriek informatie voor de leerkracht voorzien, zo heeft u achtergrondinformatie bij de dozen. U kan eventueel zelf nog dozen maken rond andere thema s zoals de beroepen, het leven van een boer, het stadsleven ONDERZOEKSDOZEN Onderzoeksdoos 1 eten Informatie voor de leerkracht: Banketten waren in de middeleeuwen zeer populair, ze werden gehouden om huwelijken, verlovingen, het bereiken van de meerderjarigheid, toernooien te vieren. Een feestmaal bestond uit drie gangen, aan het einde van elke gang werd een sotelte of suikerbeeld gepresenteerd. Gasten moesten hun handen wassen voor het eten. In de middeleeuwen werden veel meer dieren gegeten dan nu, vooral veel meer soorten vogels zoals zwanen, roodborstjes, mussen, ooievaars en pauwen. Er werden ook meer soorten vis gegeten dan nu, zelfs walvis. Men gebruikte ook vaker specerijen, ingevoerd door de kruistochten en handel met het oosten. Er zitten varkensbotjes in de doos aangezien er heel wat varkensbotjes gevonden zijn in het Gravensteen. Zo weet men dat men dit regelmatig at. Op boerderijen at men voornamelijk schaap en rund en geen varken aangezien varkens bosdieren waren en alleen rijke mensen gingen jagen in het bos. Men at trouwens bijna alles van het dier op, ook de hersenen. Eten dat men niet kende waren onder andere: aardappelen, aardbeien, paprika, tomaat, witloof, aubergine, courgettes, chocolade, koffie en thee. In de middeleeuwen dronk men vooral bier en wijn. Het water was meestal te vervuild om te drinken. Gerechten die we nog steeds kennen uit de middeleeuwen zijn: rode kool, rijstpap, wafels, pannenkoeken, stoverij De prent van de jacht toont een jachtgezelschap dat met honden en een valk op vogels jaagt. In de middeleeuwen was de valkenjacht een populair tijdverdrijf. Men at 4
met de handen of met een lepel en/of mes, een vork bestond nog niet. Men at het eten op broodborden. Die werden daarna vaak aan de armen gegeven. Inhoud In bijlage: menukaart, prent jacht, prent banket, prent vissers Zelf eventueel toevoegen: botten van varken (of afbeelding van varkensbotjes), fruitpitten (van een appel of peer), mes, lepel (van hout), broodbord (kan eventueel een turks brood zijn). Onderzoeksdoos 2 vrouwen en de mode in de middeleeuwen Informatie voor de leerkracht: Vrouwen werden in de middeleeuwen doorgaans als minderwaardig gezien aan de man. Toch moesten de meeste vrouwen werken om te kunnen overleven. Ze dienden bijvoorbeeld mee te werken op de boerderij of de edelvrouwen hielpen hun man met het runnen van het kasteel. Heel wat vrouwen werden spinster. Er waren veel meer vrouwen dan mannen omdat de mannen stierven op het slagveld. Het was in de mode iets op je hoofd te dragen: een band of diadeem Er werden ook heel wat juwelen gedragen, de foto s zijn gevonden juwelen uit de middeleeuwen. Rijke mensen kleedden zich vaak modieus om indruk te maken op elkaar. Kleuren hadden verschillende betekenissen: blauw was verliefdheid, geel boosheid en grijs duidde op verdriet. Boeren konden zich echter niet zo n sjieke kleren veroorloven. Zij droegen eenvoudige tunieken en hemden, wollen leggings, mantels, strooien hoeden, kappen en petten. Inhoud In bijlage: afbeelding sieraden uit de middeleeuwen, citaat van een Franse priester: De man is veel edeler dan de vrouw, en heeft betere eigenschappen, afbeeldingen haartooi, gebruiksaanwijzing voor het maken van een middeleeuws masker, afbeelding middeleeuwse mode. Zelf eventueel toevoegen: kammetje, enkele stoffen in verschillende kleuren (eventueel met legende waarbij staat welke kleur welk gevoel betekent) Onderzoeksdoos 3: hoe word je een ridder? Informatie: Tot een jaar of 7 werden jongens opgevoed door de vrouwen van het huishouden van de vader, daarna werden ze als pleegkind naar een voogd gestuurd. Daar werd hij met andere ridderzonen opgevoed tot ridder. Hij begon als page (huishoudelijke taken zoals bedienen aan tafel ) en rond de leeftijd van 14 jaar werd hij schildknaap (bediening aan tafel van zijn heer en verzorgen van paarden en paardentuig, helpen bij wapenuitrusting). In deze periode werd hij ook getraind als ridder door bijvoorbeeld wapens te leren gebruiken. Hij oefende eerst zonder harnas (want dat was zwaar) dan met harnas. De schildknaap werd ook ingewijd in de verfijnde aspecten van het hofleven: vlees aansnijden, muziek, tafelmanieren, de jacht Rond zijn twintigste jaar werd de schildknaap geridderd. Wie te arm was om ridder te worden, bleef zijn hele leven schildknaap. Een vereniging van ridders wordt een orde genoemd, de leden van de ordes hadden hun eigen tekens, regels en schilden. Inhoud In bijlage: eigenschappen volmaakte ridder, afbeelding met tot ridder slaan op, afbeelding pages leren vechten, afbeelding steekspel oefenen, afbeelding tafelmanieren en opdienen oefenen, afbeelding schildknaap draagt harnas ridder 5
INHOUD ONDERZOEKSDOZEN 1) ETEN EN EETGEWOONTES Menu feestmaaltijd Instructies: plaats de eerste vleesgang naast de eerste visgang, de tweede vleesgang naast de tweede visgang en de derde vleesgang naast de derde visgang Eerste vleesgang - Kop van een everzwijn, inclusief slagtanden - Zwaan, kip, fazant, valk - Pudding Eerste visgang - Soep, gezouten vis - Snoek, baars, geroosterde zalm - Vispastei Tweede vleesgang - Wildbraad, gekookt met vruchten en geserveerd met jam - Gevulde biggetjes - Konijn en gevulde kip - Brood en gedroogd fruit Tweede visgang - Bruinvis met fruit en jam - Brood en gedroogd fruit Derde vleesgang - Amandelcrème, peren in siroop - Wildbraad, konijn, vogelpastei Derde visgang - Amandelcrème, peren in siroop - Gegrilde forel, baars - Geroosterde krab en garnalen 6
7
8
9
2) VROUWEN EN DE MODE 10
Een Franse priester uit de middeleeuwen zei ooit: De man is veel edeler dan de vrouw, en heeft betere eigenschappen. 11
12
Middeleeuws schoonheidsmasker 1) Laat enkele plakken rauw kalfsvlees weken in melk 2) Leg het vlees tussen enkele doeken 3) Leg het op het gezicht 4) Je gezicht ziet er weer stralend uit 13
14
3) HOE WORD JE EEN RIDDER De volmaakte ridder is een geboren leider en krijgsman die nooit plundert. Hij is heldhaftig, vrijgevig en beminnelijk. De ridder is dapper, trouw aan zijn heer en vrijgevig voor armen en behoeftigen. 15
16
17
18
19