Crisis op crisis Wanneer houdt het op? Bert Bruggink Chief Financial & Risk Officer Rabobank
Grote veranderingen in 28 2
Agenda Kredietcrisis Financiële crisis Economische crisis Landencrisis Pensioencrisis 3
Kredietcrisis Goedkoop krediet, dure huizen Lage rente 22-24 - Weinig wanbetaling - Speurtocht rendement - Rommelhypotheken - Speculatie - Stijgende huizenprijzen Rentes omhoog 24-26 - Luchtbel geknapt - Betalingsproblemen subprime - Resets dreef gedwongen verkoop - Inmiddels lijkt de bodem bereikt 4
Kredietcrisis Securitisatie: tweedehands leningen Gebundelde pakketten leningen in aparte BV s (conduits, SPV, SIV, ) Risicomandjes met credit ratings Laagste mandje eerst geraakt Liquiditeitsrisico Banken als sponsoren $25mrd uitgegeven in 26 $19mrd in entiteiten Waarvan ¼ subprime 5 Originate-to-distribute: Einde business model
Financiële crisis Van marktimplosies naar afboekingen Betalingsproblemen subprime ABCP-beleggers lopen weg Liquiditeitsnood speciale vehikels Spanning interbancaire geldmarkt Onzekerheid en wantrouwen Besmetting op financiële markten Wat is de prijs? Enorme afboekingen ($1 miljard) Slachtoffers (NIBC, Northern Rock) Schaars kapitaal selectiever ingezet mrd. USD 13 12 11 1 9 8 7 6 5 4 3 Citigroup Wachovia Bank of America Merrill Lynch UBS JPMorgan Chase Washington Mutual HSBC Wells Fargo Royal Bank of Scotland Rabobank ABCP volumes vallen terug asset backed commercial paper, uitstaand VS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 Top-1 verliezen en afboekingen banken 3,5 32,8 31,9 45,3 42,2 49,2 55,9 53,1 69,6 mrd. USD 13 11,9 12 11 1 9 8 7 6 5 4 3 112,2 $ mrd 2 4 6 8 1 12
(in euro) Financiële crisis Eind 28: Systeemrisico s & nationalisaties 7 8 7 6 5 4 3 2 1 3 25 2 15 1 5 AIG aan de rand van de afgrond okt dec feb apr jun aug Fortis mei aug nov feb mei aug Grote zakenbanken: Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril Lynch fuseert, Morgan Stanley en Goldman Sachs worden gewone banken Einde business model IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki (IceSave), Kaupthing VS: $7mrd reddingsfonds Europa: > 1mrd garanties; 19-23mrd injecties Nederland: nationalisatie Fortis/ABN; 2mrd stroppenpot voor kapitaalinjecties; 2mrd garantieregeling bancaire leningen
Financiële crisis Alle registers open Liquiditeits-Tsunami centrale banken Staatskapitaal naar banken Nationalisaties Opkoopregelingen Garantieregelingen Verstandige aanpassing boekhoudregels 8
Financiële crisis Tijdelijke stabilisatie Vanaf maart 29 sprake van stabilisatie Risicopremies in veel markten weer naar beneden Beurzen herstelden zich enigszins Maar: volumes over het algemeen nog lager Onzekerheden bleven en inmiddels hernieuwde stress 4.5 3.5 2.5 1.5.5 -.5 18 16 14 12 1 %-punt 8 6 Eurozone renteopslag 1 jr bedrijfsobligaties t.o.v. 1 jr staatsobligaties 3 4 5 6 7 8 9 1 11 AAA AA A BBB Nieuwe ronde beursonrust %-punt 4.5 3.5 2.5 1.5.5 -.5 8 7 6 5 4 3 2 4 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 S&P 5 (in, l) AEX (r) Eurozone STOXX (r)
Economische crisis Na de Grote Recessie (29) 1
Economische crisis het Grote Herstel? (21) 11
Economische crisis Mondiale groei zwakt af in 211/12 Wereldwijde economische groei zet waarschijnlijk door, maar: Kans op beleidsfouten en recessie aanzienlijk toegenomen Europese politieke crisis duurt maar voort Groei Eurogebied blijft ongelijk verdeeld. Kern lift mee op groei wereldhandel, periferie gebukt onder bezuinigingen Politieke crisis in de VS, belabberde overheidsfinanciën en afwaardering kredietwaardigheid Groei opkomende markten loopt tegen grenzen aan, risico s oververhitting nemen toe 12
Landencrisis Fors opgelopen staatsschulden 25 % of GDP % of GDP 25 2 2 15 NED 15 1 1 5 5 13 27 211
Landencrisis Onhoudbaar hoge rentevoeten 25 % Rente op 1 jaars staatsobligaties % 25 2 2 15 15 1 1 5 5 7 8 9 1 11 Griekenland Ierland Portugal Spanje Italië 14
Landencrisis Politieke crisis besmet de markten Risico slaat over op bedrijven basispunten 4 Itraxx Europese CDS spreads 35 3 25 2 15 1 5 %-punt 2 7 8 9 1 11 Geldmarkt loopt weer vast basispunten 4 Bedrijfsobligaties Staatsobligaties Bankobligaties Verschil interbancaire rente en OIS (3 maands) 35 3 25 2 15 1 5 %-punt 2 Spanje, Italië en Frankrijk ook in vizier van de markt 21 juli 211: Europees akkoord over extra steun Griekenland en uitgebreid mandaat Europees vangnet EFSF Maar: onduidelijkheden + trage ratificatie + Finse deal doen rustgevend effect weer snel teniet 1 1 Recessieangst neemt toe en raakt financieringskosten bedrijven 15 6 7 8 9 1 11 Wantrouwen tussen banken laait weer op
Landencrisis ECB verleent eerste hulp ECB koopt weer staatsobligaties op en verstrekt liquiditeit Noodverband tot EFSF aan de slag mag Zeer effectief; 36mrd in 2 weken tijd brengt enige rust in Spaanse en Italiaanse markten Effectiviteit EFSF lijkt op voorhand beperkt door haar omvang Vergroting van het vangnet verkleint de kans dat het gebruikt moet worden! EUR mrd 1, 8 6 4 2-2 -4-6 Liquiditeitssteun aan bankwezen 99 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 Normale herfinancieringsoperaties Termijn depsosito's EUR mln 25 2 15 1 5 Opkopen staatsobligaties EUR mrd 1, 8 6 4 2-2 -4-6 Lange-termijn herfinancieringsoperaties Depositofaciliteit ECB Securities Market Program (Aankopen van staatsobligaties van Eurolanden) EUR mrd 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Aankopen (links) Totaal aangekocht (rechts) 16
Landencrisis Hoe is de domino te stoppen? 17
Landencrisis Euro-obligaties als oplossing? Euro-obligaties en verdergaande politieke integratie? Vormgeving: Kruislingse garanties tussen lidstaten Automatische (politieke) sancties Rente differentiatie o.b.v. begrotingspositie Voordelen: Geen speculatie tegen individuele landen meer mogelijk Grote markt met liquiditeitsvoordeel voor sterke landen Nadelen: Alle drie de elementen noodzakelijk voor succes Politiek vooralsnog volstrekt onhaalbaar 18
Landencrisis Groter Europees vangnet als oplossing? Europees vangnet (EFSF) Vormgeving: Veel groter, afschrikwekkender fonds Met bevoegdheid tot opkopen staatsobligaties Voordelen: Geen verdragswijziging noodzakelijk Daarmee politiek beter haalbaar als de druk maar voldoende toeneemt Nadelen: Wordt politieke goedkeuring per transactie vereist? Hoe worden hervormingen afgedwongen? 19
Landencrisis Zorgelijke State of the Union
Landencrisis Verenigde Staten politiek tot op t bot verdeeld 2 partijen, 1 loopgraaf, geen structurele oplossingen Schertsvertoningen 211 Voorjaar: begroting 211 Zomer: verhoging schuldplafond Najaar: (invulling bezuinigingen 212 en verder) Afwaardering kredietwaardigheid door S&P (AAA AA+) Schokgolf door de markt Maar staatsrente VS daalt En CDS al snel weer terug op pre-afwaarderingsniveau VS blijft bekende haven, bekend maakt bemind 21
Pensioencrisis Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk Gaat de rente (snel) weer omhoog? Mag met beursherstel worden gerekend? Hoeveel ouder gaan we nog worden? Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk Verhoging pensioenleeftijd eveneens Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis + variabel) Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden 22
18 181 182 183 184 185 186 187 188 189 19 191 192 193 194 195 196 197 198 199 2 21 Pensioencrisis Rente is vaker lang laag geweest % Rente op 1-jaars staatsobligaties % 16 16 14 12 1 8 6 4 2 14 12 1 8 6 4 2 VS Nederland Duitsland 23
Pensioencrisis Int l perspectief: dure toezeggingen % Netto inkomensvervanging (%) door pensioen % 12 t.o.v. gemiddeld inkomen 12 1 8 6 4 2 1 8 6 4 2 24
Pensioencrisis Int l perspectief: veelal staats- gedekt % Netto inkomensvervanging door pensioen % 12 naar type pensioenvoorziening 12 1 8 6 4 2 1 8 6 4 2 Publiek Verplicht privaat Vrijwillig privaat 25
Pensioencrisis Wie veel heeft, kan veel verliezen 14 Private & publieke pensioen reserves (waarde in 29, % van BBP) 12 1 8 6 4 2 14 12 1 8 6 4 2 26
Crisis op crisis Wanneer houdt het op? Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA. Lagere economische groei dan in het verleden Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis Alsnog handelsbarrières opgeworpen Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische maatregelen niet uit te sluiten. Nieuwe euro-spanningen en uiteenvallen eurozone 27