""#$%%&$'((#)"*%#$+%%&,"&-./0"1$ $ 2(-%$%&$"#$%#$3/4.5.6%%*-7%&.6%&$ 8"&$+%%&9%:7%-%&$ $ $ $ &#'()*+,+)&-.#/0) 1-23'$2)4("5#/0"6#"6) "7.#8#()
+%%&84#*7&9;$9$6:","&/7&9$60%$<$:","&/% 1#4-(/=%;$$ $ <$8".6,%997&9$ $ -%/4*14.7=%$>$ 1,"&6#%.17#"=%;$$ <$%*7..7%$
"#$%&' ()*++,-./0$%$/1'2334'' "#$%&'"()%&#$
"#$%&' *%+,-)&'.&#&$&
"#$%&' "/,-0%&$,('12345*
"#$%&' "#$%&' 6&%,('47
"#$%&' "/,-0%&$,('12345*
5%.67' 89,--&$,%1:,0;3*-0,#<#9=
8$6,"/0&'9/6$%/":+/",' 7&%9>&#)?#$;#,(9=
"#$%&'.;##,>&-&'"9-,
"#$%&' 19#%&#$
;"/'<.=-' @-:#((:>>,-A,9$,'B,$,-%&#$
"#$%&' C,)C;%'B,$,-%&#$
;"/'<.=-' D-,#)(EA,*&'B,$,-%&#$
"#$%&' 6,,--9++,#3B,$,-%&#$
69,$,#3B,$,-%&#$
>%+?./).$@0%$/6*$@/,' DF9#0,%$,-/,%$3B,$,-%&#$
5EA;:),#$6'",@'GHHI
3/4.5.6%%*-7%&.6%&$8%%&,"&-./0"11%&$ J"/,-K;#,9#)A,F;-%$$,L,#$(;##&):-,&#$,E;(K(),>(,-/9E,();L-;/9$,)A, E;#$9<;#(M;-&$,E,#)'A,&%)AK'&#$(,E:-,%9M,N A.,,$//.B#'C)+&D&6$#'E&&$&&#$/6'FGHC>I' Ondersteunende 3$E":76"6.$ 3$F74-78%#.76%76$ 3$G#7*"7#%$1#4-(/=%$ 3$+%%&84#*7&9$ 3$F749%4/0%*7./0%$/5/,7$ $$$ Regul Regulerende erende $ $?$@,7*""6#%9(,"=%$?$@44,.64A8".6,%997&9$?$B"6%#)(78%#7&9$?$28%#.6#4*7&9.:%./0%#*7&9$?$B"6%##%6%&=%C$?41.,"9$?$D%)4&-0%7-$ $ Productie $ Culturele 3$M/044&$N"6%#$ 3$+4%-.%,$ 3$F#"&-.64AC$:74*".."$ 3$F4(N*"6%#7"",C$%7N7O%&C$PPP$ 3Q%-7/7R&%&$$?$3-(/"=%$H&"6((#C$/(,6((#I$?$+44#,7/0=&9$?$B%6%&./0"1$H&%4J1",%4I$?$K%/#%"=%$?$L&.17#"=%$
voorbeeld: waterzuivering door wetlands Vervangingskosten: Waterzuivering 1000 3000 /ha/j Organisch materiaal Nutriënten Pesticiden Medicijnresten
<20% van de diensten zichtbaar in de markt WERKELIJKE economische baten maatschappij: Bioom Koraalrif 350.000 $/ha/j Wetland 140.000 $/ha/j Kust Binnenland Costanza, d Arge, de Groot, Farber et al. (1997) 195.000 26.000 Grasland 4.000 $/ha/j Akker 5.500 $/ha/j Totaal Aarde: 125 biljoen $ (trillion, 1012 $) Afname 1997-2011: 4-20 biljoen $ Costanza, de Groot et al., Global Environmental Change (2014)
Trade-offs tussen ecosysteemdiensten woningen garnalen Diensten van mangrovebos: Kraamkamer / habitat vis Houtproductie Koolstofvastlegging Sediment-invang Nutriëntenvastlegging Bescherming tegen kusterosie Bescherming tegen overstroming rijst
7;;%();M;L(%&0+;/,#P;#$,-$,0-;#$Q);#PA&R D;#&);$6'",@'GHOO
Trade-offs tussen veen-ecosysteemdiensten 8,,-S&#$F9##9#0Q*%+,-)&'.&#&$&R U>/;->9#0>�-;/,##&&-%&#$+;:F T&%>;%9,L%&#)&0,Q?#$;#,(9=R V,,#F,9$,#QB,$,-%&#$R
+%%,)7R-79%$8%%&,"&-./0"11%&$ $ $$ $ :#;-(8) $ $*4%#".H0%#.6%,I$S$1",(-7/(,6((#J&"O%$6%%,6$S$8%%&N%7-%$ :"'2"5#/0"6#"6) ) <'';06'=5-06;#88"(8) ) >?@'(#/)%-6#/) ) A-6#/3#/8"(8) ) */'2$?B#)
G/.?$%&.6$.6'?"/'J%$.K&L",0'
D#4&-N"6%#.6"&-$%&$:#4%7U".9"..%&;$&7/0%$844#$1",(-7/(,6((#$ 0.$M'N$0%"./$$%0O''./6$/&.$?$',"/0P+BL 0%#8%#&"T&9$ W:-&(9#(X9,)&%YGHOZ
Natuurherstel Hervernatting Huurnerveld (Wierdense Veld, OV) 30 cm veenmos in 102012 2003 jaar 2006 8;>&((,#'5>;%$,-('@36*["
Natuurherstel Plaggen fosfaatrijke toplaag V&#\:%%,X;>'5>;%$,-('@36*["
Natuurherstel Nat uitmijnen met Azolla ]-;,#,>,()();M',9F9^,#'/,,/;,- Smolders & Van Kempen (2015). Azolla: Van plaagsoort tot groenproduct. Vakblad Natuur Bos Landschap.
J%+/./N$%'"/0&)*"M' "6((#0%#.6%,%&$8%%&84#*7&9$ #&L%&00,#);L%&&0_ /;;-+,,%$U;(),-L;%$,-Q][R @9;$9/,-(9),9)OZ`&&-#&L%&00,#_;Y&YD-&&$S,00,'\;,-&(X&-),%+%&$' C&&X/,,#>;(Y]%&#S,#$/,,#>;( ;"/'AB,,$-+#1'+$%#"/&'QR8ESC'
"/0&)*"M'H++%0RU+,,"/0' "6((#0%#.6%,%&$8%%&84#*7&9$ #&L%&00,#);L%&&0_/;;-+,,%$?%L,-/,%$QBCR T#*++N'#$6'*$6';$$/'Q/,,#>;(-9,)%&#$R Van de Riet, Van den Elzen, Hogeweg (2013). Omhoog met het veen: herstel van veengroei in het Ilperveld. De Levende Natuur
G",(-7/(,6((#$J$&"O%$6%%,6$,"&-:4(N$41$0%#8%#&"O%$8%%&9#4&-$
Voorbeelden paludicultuur / natte teelt Veenmos Riet Kroosvaren (Azolla) Lisdodde Cranberry
Kroosvaren (Azolla) ' ;"/'Q$%N$/'./'M%$M@''23VW'EXB"5"%#'' ' '?#$9&.A9#&'V9,)#&>'?#$;#,(9= ]-;,#,>,()();M',9F9^,#' /,S,%('/,,/;,-
Veenmos (Sphagnum) 5:+()-&&)/;;-L%&#),#'$,E;-&<,.&#&$&'@&%<(EA,5)&),#'D:9)(%&#$ Hankhausen (D) Joosten et al.
Riet pellets, strooisel Lisdodde isolatie-, bouwmateriaal, veevoer.&#&$&'d:9)(%&#$'45*'af9)(,-%&#$ Fritz et al. (2014) Paludicultuur kansen voor natuurontwikkeling en landschappelijke bufferzones op natte gronden. Vakblad Natuur Bos Landschap.
[9,)(#9`$,-('7;-),#A;,MQ69%%,>[;,%;M('ObbHR
VIC
Cranberry Grote veenbes, Lepeltjesheide 45*'.&#&$&'@&%<(EA,5)&),#'69)3[:(%&#$' U,X-&c#,'*S,-+,9$S`&#'.A9%9'5L&#`,
.-&#+,--K3;;0();LB&#):EX,)'\*345*Q"&()>&#W;A#(;#'ObbHR
8;,#&>,,E;(K(),,>$9,#(),#_ /;;-+,,%$/,,#>;(XF,,XQOHf>&gR OH [2(;;-),# XY).UG3,h b d e XWWW$>I G ZW$X0B V$X0T 0,$-&9#Y 0-&(%&#$ /,,#>;(XFY H 3G?[XWW$>I 3e?VW$X0B?[$X0T 3d 3b 3OH [W?XW$>> 1-9)S$6'",Y9#L-,LY.9#$,-,%%&"4
B,^;"E;(K(),,>$9,#(),# dhhh ZHHH \$7&$0"$1%#$R""#$$ ehhh IHHH GHHH B,^;]-;,#@%&:F,D9,#(),#3>&g B,^;]-;,#@%&:F,D9,#(),#3>9# OHHH H.-&#+,--9,( 3OHHH 29($;$$, V,,#>;(( B&)::-3 ;#)F9XX,%9#0 3GHHH 3IHHH 1-9)S$6'",Y9#L-,LY.9#$,-,%%&"4
Paludicultuur / natte teelt als tijdreeks V&#$,[9,)$6'",@'GHOe
Paludicultuur / natte teelt als buffer V&#$,[9,)$6'",@'GHOe
Paludicultuur / natte teelt als verbindingszone V&#$,[9,)$6'",@'GHOe
Inpassing in veenlandschap: potenties en kansen \,:%,#X&>L$6'",@'GHHi
]76-"97&9%&^ +%#"&-%#7&9$ B%#U%,7RU%$%/4&4*7./0%$U4.6%&$844#$*""6./0"117R$-44##%U%&%&$:7R$0%6$ 8%#9%,7RU%&$8"&$41=%.$%&$8%#-7%&*4-%,,%&_$ '#""98,"U$%&$."*%&N%#U7&9$ $:%,%7-$%&$:%.6((#C$"9#"#7./0%$.%/64#C$N"6%#:%0%%#C$&"6((#:%0%%#C$ $N%6%&./0"1C$:%N4&%#.$ F%,%7-$`J3(#41";$ $%/4.5.6%%*-7%&.6%&$*%%#%U%&%&C$8%#*"#U6:""#C$A"/7,76%#%&$&7%(N%$ $9%N"..%&C$H.6"#6J7&&48"=%J-((#)""*0%7-I.(:.7-7%$ Q"#U64&6N7UU%,7&9;$ $7&&48"=%8%$:%-#7R8%&C$"A)%6*"#U6C$1#7R.4&6N7UU%,7&9$ $
^$*""#$844#",$U"&.%&_ +%%,)7R-79%$8%%&,"&-./0"11%&$*%6$8%%,)7R-79%$A(&/=%.;$ $&"6((#C$0%#.6%,-%$&"6((#C$1",(-7/(,6((#J&"O%$6%%,6C$8%%&N%7-%$ '((#)""*$%&$U,7*""6"-"1=%A$,"&-9%:#(7U$H0(7-79$8%%&N%7-%:%0%%#$)",$844#$ 9#446$-%%,$&7%6$*%%#$0"",:""#$)7R&$41$6%#*7R&I$ 2&6N7UU%,7&9$-((#)"*%$8%#-7%&*4-%,,%&$844#$,"&-9%:#(7U$8%%&N%7-%9%:7%-$ #%U%&7&9$04(-%&-$*%6$*""6./0"11%,7RU%$U4.6%&$%&$:"6%&$ L&&48"=%$?$."*%&$844#(76;$$ $N"6%#:%0%%#C$&"6((#:%0%%#C$,"&-:4(NC$48%#79$:%-#7RA.,%8%&C$#%/#%"=%C$ $4&-%#)4%U$%&$:%,%7-_$ $ a4%&"*%$%/4.5.6%%*-7%&.6%&$ ""#$%%&$049%#%$%/4,497./0%$%&$N%#U%,7RU%$%/4&4*7./0%$N""#-%_$
E"/N$M"&6'/""%'YD+6+'$/';Z('
C-(D)$E) ) F(G '' ' Z*%.&:"/'5%.67' [$%+$/'J$B%6&' $+'[++&6$/' 5+/&'(#+,0$%&' Q"&'?"/'0$'S.$6' H.$,&'U+N$L$N' C?"'?"/'0$/'C,7$/' \"#"%"'?"/'Q$%N$/' J.=&'?"/'<.=-'' A"%-'?"/'AB,,$-+#' ("%"*'5"D$'U"%M$/&,"N$%' 5%"/-'$/&&./)-' ["/'S+$,+K&' U"/&'[++&6$/' */;#$%&#$(EA&L+9`\;#j;;-)Q2,;],(),%'OkHkR