Nieuwsbrief, oktober 2012 In opdracht van de Provincie heeft Etil in de tweede helft van 2010 het onderzoek Ontwikkelingen en prognoses op de Drentse Arbeidsmarkt 2011 2014 uitgevoerd. In dit onderzoek is antwoord gegeven op de vraag welke factoren en ontwikkelingen op de middellange termijn een rol gaan spelen op de arbeidsmarkt in. Een aantal belangrijke onderzoeksresultaten die destijds naar voren kwamen waren: - De ontgroening en vergrijzing krijgen de komende decennia een steeds grotere invloed op de aanbodzijde van de arbeidsmarkt. Op de lange termijn leidt dit tot een structurele afname van de beroepsbevolking, doordat de afname van de potentiële beroepsbevolking niet meer gecompenseerd kan worden door de stijgende arbeidsparticipatie. - Door de recessie in 2010 nam het aantal werkzoekenden toe en het aantal vacatures af, met als gevolg minder krapte op de arbeidsmarkt. De arbeidsmarkt in is dan ook structureel ruimer dan in de rest van het land. De Drentse arbeidsmarkt beweegt zich echter van ruim richting krap, mede door de ontgroening en vergrijzing. Deze krapte is met name te verwachten in de techniek en de gezondheidszorg. Inmiddels zijn we 2 jaar verder en hebben er zich zowel op economisch vlak als op het terrein van arbeidsmarkt allerlei ontwikkelingen voorgedaan. In deze nieuwsbrief wordt daarom de actuele arbeidsmarkt in gekenschetst. Deze nieuwsbrief geeft inzicht in de actuele arbeidsmarktcijfers in. Waar relevant, wordt ook gekeken naar de ontwikkelingen binnen de drie deelregio s in : Noord-, Zuidoost- en Zuidwest-. Hierbij wordt naast de actualiteit ook vooruitgeblikt naar de jaren tot en met 2016. Macro Economische Verkenning 2013 De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt worden voor een groot deel bepaald door de algehele economische situatie. Momenteel zit de se economie in een dal. In 2011 was er voor de tweede keer in drie jaar tijd sprake van een recessie. Ondanks een kleine opleving in de eerste helft van 2012 lijkt van langdurig herstel voorlopig nog geen sprake, want het CPB verwacht ook voor 2012 een krimp van het Bruto Binnenlands Product (BBP) van 0,5% (uit: Macro Economische Verkenning 2013). Deze krimp komt onder meer tot uiting in dalende huizenprijzen, toenemende pensioenpremies en een teruglopende groei van de wereldhandel. Deze ontwikkelingen leiden tot veel onzekerheden voor zowel consumenten als bedrijven. Een mogelijk herstel wordt daarnaast overschaduwd door de Europese schuldencrisis. Ook op politiek vlak zijn er in nog veel onduidelijkheden, omdat de effecten van het recent gepubliceerde regeerakkoord nog concreet moeten worden. De Macro Economische Verkenning 2013 dient als vertrekpunt voor de prognoses, en wordt hierna doorvertaald naar de arbeidsmarkt in, te beginnen met de werkgelegenheid. Het aantal arbeidsplaatsen daalt Bij een gelijkblijvend aanbod van arbeidskrachten vertaalt een afname van de economische activiteit zich (op den duur) in een daling van de werkgelegenheid. In neemt het aantal arbeidsplaatsen af sinds 2009 (figuur 1). De economische crisis heeft tot een nog grotere afname van het aantal banen geleid. Zo nam in 2011 de werkgelegenheid af met 1,6%, tot 208.720 arbeidsplaatsen. Ook voor 2012 wordt een afname verwacht, van 1%. Zowel landelijk als in gaat pas in 2014 een voorzichtig herstel plaatsvinden. De werkgelegenheid in neemt dat jaar toe met 0,3%, tot 206.340 arbeidsplaatsen. Het aantal arbeidsplaatsen is dan nog altijd kleiner dan in 2008 (214.860). Figuur 1 Ontwikkeling werkgelegenheid (in procenten) in en, 2008-2016 3,5% 2,5% 1,5% 0,5% -0,5% -1,5% -2,5% Bron: LISA, DWE, bewerking Etil 1
In 2011 kende Noord- de meeste arbeidsplaatsen (77.680), gevolgd door Zuidoost- (69.490) en Zuidwest- (61.560). Tussen de regio s zijn er enkele verschillen geweest in de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Zo nam in Zuidwest- de werkgelegenheid pas vanaf 2010 in plaats van 2009 af. In Noord- nam het aantal arbeidsplaatsen opvallend genoeg in 2010 toe. Na een forse krimp van de werkgelegenheid in Zuidoost- in 2009, neemt de werkgelegenheid sindsdien nog steeds af. In alle drie de subregio s wordt pas in 2014 (beperkt) herstel van de werkgelegenheid verwacht. Werkgelegenheid groeit in 4 sectoren in 2016 De werkgelegenheid in herstelt naar verwachting vanaf 2014. Wanneer de werkgelegenheid op sectoraal niveau in 2016 wordt vergeleken met 2011, is te zien dat er groei wordt verwacht in 4 sectoren (figuur 2a): de bouw, handel en reparatie, zakelijke dienstverlening en zorg en welzijn. In de sector zorg en welzijn is de toename het grootste in de periode 2011-2016, namelijk 9% (3.900 arbeidsplaatsen). Opvallend genoeg bevindt de sector bouw zich onder de sterkste groeiers. Op het moment heeft de bouw immers veel last van de economische crisis. Sinds 2008 neemt de werkgelegenheid in de bouw af in. Figuur 2a Sectorale werkgelegenheid,, 2011 en 2016 Bouw Handel en reparatie Zakelijke dienstverlening Zorg en welzijn 14.680 14.870 35.860 37.090 22.860 23.860 42.080 45.980 0 20.000 40.000 Bron: PWR, LISA, bewerking Etil 2011 2016 In 2011 daalde het aantal arbeidsplaatsen met 2%, en voor 2012 wordt een soortgelijke afname verwacht. Na enkele jaren van krimp gaat vanaf 2014 ook in de bouw herstel plaatsvinden. Dit komt omdat de bouw zeer gevoelig is voor conjuncturele schommelingen. Ook in 2007 en 2008 kende de bouw in een groei van ongeveer 7%, als gevolg van opgaande conjunctuur. Pas toen eind 2008 de crisis uitbrak, ging ook de werkgelegenheid in de bouw dalen. Nu wordt er tussen 2011 en 2016 per saldo dus weer groei verwacht in de Drentse bouwsector, als gevolg van voorzichtig economisch herstel. Door de onzekere economische ontwikkelingen is de verwachte groei echter gematigd. Derhalve ligt het aantal arbeidsplaatsen in de bouw in 2016 nog altijd onder het piekniveau van 2008 (16.050 arbeidsplaatsen). maar neemt af in 11 sectoren Desondanks kan op sectoraal niveau niet voor iedere sector groei worden genoteerd. In 11 van de 15 sectoren neemt de werkgelegenheid (beperkt) af tot en met 2016 (figuur 2b). De sectoren waarin het aantal banen procentueel het meest afneemt zijn: overheid en onderwijs, energie en landbouw & visserij. Absoluut gezien neemt de werkgelegenheid het meest af in de sectoren overheid en onderwijs (-2.550), landbouw en visserij (-1.050) en de overige industrie (-770). Met name de overheidssector en het onderwijs zijn doelwit van bezuinigingen, hetgeen de komende jaren leidt tot een afname van het aantal arbeidsplaatsen. In de landbouw daarentegen is al decennia lang een trend van automatisering en schaalvergroting waarneembaar, waardoor er minder mensen nodig zijn voor dezelfde hoeveelheid werk. Figuur 2b Sectorale werkgelegenheid,, 2011 en 2016 Landbouw en visserij Voeding Chemie Metaal en elektrotechniek Overige industrie Energie Horeca Transport en communicatie Bank- en verzekeringswezen Overheid en onderwijs Overige diensten Bron: PWR, LISA, bewerking Etil 10.530 9.480 3.330 3.120 3.170 2.900 8.040 7.830 9.240 8.470 3.220 2.870 9.370 9.330 10.280 9.940 4.400 4.130 23.410 20.860 8.260 7.750 0 10.000 20.000 Ontstane vacatures blijven redelijk stabiel Gerelateerd aan de werkgelegenheid is het aantal ontstane vacatures. Meestal reageert het aantal vacatures snel op een economische omslag, waardoor het een belangrijke graadmeter is voor het economische sentiment en de arbeidsmarkt. Figuur 3 laat zien dat in het tweede kwartaal van 2012 in totaal 3.130 vacatures ontstonden in de provincie. Dat is bijna 13% meer dan in de twee voorgaande kwartalen. Rekening houdend met seizoensinvloeden is het aantal ontstane vacatures in echter redelijk stabiel gebleven het afgelopen jaar. In het derde kwartaal van 2011 ontstonden er namelijk 3.000 vacatures, 4% minder dan in het tweede kwartaal van 2012. 2011 2016 2
Er is daarom, logischerwijs door de economische crisis, nog geen sprake van een vergrote dynamiek op de arbeidsmarkt. Figuur 3 Totaal aantal ontstane vacatures in, derde kwartaal 2011 tweede kwartaal 2012 4.000 3.000 2.000 1.000 0 3.000 2.790 2.780 3.130 kwartaal 3 kwartaal 4 kwartaal 1 kwartaal 2 2011 2012 Bron: Jobfeed, bewerking Etil In welke sectoren ontstonden nu de meeste vacatures? Tabel 1 laat zien dat in het tweede kwartaal van 2012 de meeste vacatures ontstonden in de handel en reparatie. Dit geldt voor als geheel, maar ook voor Zuidoosten Zuidwest-. Dit strookt met figuur 2, die liet namelijk al zien dat de werkgelegenheid in de handel en reparatie op middellange termijn toeneemt. In Noord- kende de horeca de meeste ontstane vacatures. Dit kan met name verklaard worden door de vakantieperiode, waardoor de vraag naar personeel tijdelijk toeneemt. Naast de handel en reparatie en horeca, ontstonden er in alle gebieden relatief veel vacatures in de sector zorg en welzijn. Ook dit is een van de sectoren waar de werkgelegenheid nog groeit. Tabel 1 Top 3 sectoren met grootste aantal ontstane vacatures, tweede kwartaal 2012, en deelgebieden Noord- Zuidoost- Zuidwest- Handel en reparatie 690 (1) 333 (2) 153 (1) 204 (1) Zorg en welzijn 652 (2) 442 (1) 99 (3) 111 (2) Niet alleen de vraag naar arbeid, maar ook het aanbod van arbeid wordt beïnvloedt door de economische ontwikkelingen. Het volgende deel van de nieuwsbrief gaat daarom in op de aanbodzijde van de arbeidsmarkt. Samenstelling potentiële beroepsbevolking De potentiële beroepsbevolking bestaat uit alle personen van 15 tot en met 64 jaar. De omvang van deze groep bepaalt het (potentiële) aanbod van arbeidskrachten. De potentiële beroepsbevolking kan worden onderverdeeld in groepen met een diverse afstand tot of binding met de arbeidsmarkt. In figuur 4 wordt voor 2011 de potentiële beroepsbevolking van uitgesplitst naar deze verschillende groepen. In potentie zijn er 313.800 personen beschikbaar voor de Drentse arbeidsmarkt. Daarvan hebben 201.300 personen een baan van minimaal 12 uur per week, dit is de werkzame beroepsbevolking. In 2010 bestond de potentiële beroepsbevolking nog uit 315.800 personen. De afname van de potentiële beroepsbevolking in 2011 kan verklaard worden door de grote uitstroom van ouderen van de arbeidsmarkt, met name als gevolg van pensionering. Deze uitstroom kan onvoldoende worden opgevangen met nieuwe instroom van jongeren op de arbeidsmarkt, waardoor het potentiële arbeidsaanbod afneemt. Ongeveer 25.600 mensen vormen in 2011 de arbeidsreserve op de arbeidsmarkt in. Dit zijn mensen die aangeven meer dan 12 uur per week te willen werken. De arbeidsreserve bestaat uit twee groepen. Allereerst zijn dat personen die actief op zoek zijn naar een baan en op korte termijn beschikbaar zijn, dat is de werkloze beroepsbevolking, In bestaat deze uit 11.800 personen. De andere groep maakt onderdeel uit van de niet-beroepsbevolking en bestaat uit mensen die aangeven 12 uur of meer per week te willen werken. In zijn dit 13.800 personen. Horeca 399 (3) 182 (3) 130 (2) 87 (3) Bron: Jobfeed, bewerking Etil Figuur 4. Samenstelling potentiële beroepsbevolking in, 2011 Bron: CBS, EBB, bewerking Etil 3
Het deel van de potentiële beroepsbevolking dat overblijft, bestaat uit de mensen die niet willen of kunnen werken. In 2011 zijn dit 86.800 personen. Deze groep bestaat voor het grootste deel uit mensen die een opleiding of studie volgen. Verder zijn er veel personen die door ziekte niet kunnen werken. Een kleiner deel bestaat uit mensen die met de VUT zijn, zorgtaken hebben of om een andere reden niet kunnen of willen werken. Beroepsbevolking blijft stabiel De economische crisis heeft ook haar weerslag op het aanbod van mensen op de arbeidsmarkt. Aan het begin van de crisis boden bijvoorbeeld minder mensen zich aan op de arbeidsmarkt, omdat zij verwachtten toch geen baan te kunnen vinden (het zogenaamde ontmoedigingseffect). Iemand besluit dan later, of helemaal niet (meer) toe te treden tot de arbeidsmarkt. Dit effect zie je vaak optreden bij schoolverlaters en herintreders. Het afgelopen jaar is ook het tegenovergestelde effect waargenomen op de arbeidsmarkt, waarbij juist meer mensen zich gaan aanbieden op de arbeidsmarkt, met name omdat mensen zich zorgen maken over hun inkomensvoorziening. Beide ontwikkelingen hebben natuurlijk hun effect op het arbeidsaanbod. Het arbeidsaanbod wordt gevormd door de beroepsbevolking, die bestaat uit alle personen van 15 tot 65 jaar die een baan van minimaal 12 uur per week hebben of zoeken. In 2011 bestond de beroepsbevolking in uit 213.200 personen. In Noord-, Zuidoost- en Zuidwest- waren dit respectievelijk 84.200, 72.700 en 56.300 personen. Figuur 5 laat zien dat in 2010 en 2011 de beroepsbevolking is afgenomen, zowel landelijk, als in. Dit wordt grotendeels veroorzaakt door het ontmoedigingseffect, in dit geval een afnemende arbeidsparticipatie van jongeren tot 25 jaar en 45-plussers. Door de economische crisis besluiten studenten vaker om langer door te studeren, omdat ze steeds moeilijker een geschikte baan kunnen vinden na afronding van hun studie. Hierdoor daalt de beroepsbevolking. Voor 2012 wordt juist een lichte groei van de beroepsbevolking verwacht van 0,5% in. De beroepsbevolking in bestaat dan uit 214.200 personen. Deze groei wordt met name veroorzaakt door de arbeidsparticipatie, die licht stijgt. Met name meer 55-plussers gaan zich aanbieden op de arbeidsmarkt. Dit komt onder andere doordat ouderen zich zorgen maken over hun toekomstige pensioensvoorziening. Zo zijn er onder meer zorgen over een verlaagde dekkings-graad van pensioenfondsen en een verlaging van de koopkracht indien pensioenen niet meestijgen met het algemeen prijsniveau. In de jaren na 2012 worden minder schommelingen in de beroepsbevolking verwacht, en blijft deze redelijk stabiel. De arbeidsparticipatie stijgt in deze jaren weliswaar licht, maar de potentiële beroepsbevolking daalt, waardoor de beroepsbevolking stabiel blijft. Wanneer een doorkijk wordt gegeven naar de periode na 2016, zal door de vergrijzing en ontgroening de potentiële beroepsbevolking verder afnemen. Hierdoor daalt op de lange termijn ook de beroepsbevolking, omdat de stijgende arbeidsparticipatie niet meer kan compenseren voor de dalende potentiële beroepsbevolking. Wanneer vraag naar en aanbod van arbeidskrachten niet perfect op elkaar aansluiten ontstaan er discrepanties op de arbeidsmarkt. Deze uiten zich onder meer in de vorm van werkloosheid. Het restant van deze nieuwsbrief zal dan ook ingaan op de invloed van de economische en financiële crisis op de werkloosheid in. Werkloosheid neemt licht toe Eerder werd al duidelijk dat de werkgelegenheid afneemt als gevolg van de economische krimp, en pas in 2014 licht herstelt. De beroepsbevolking blijft echter redelijk stabiel de komende jaren. Normaliter leiden beide ontwikkelingen (op den duur) tot een stijgende werkloosheid. Figuur 6 laat de ontwikkeling van het werkloosheidspercentage in en zien, waarbij wordt uitgegaan van het aantal nietwerkende werkzoekenden (NWW) geregistreerd bij het UWV Werkbedrijf. Te zien is dat er in 2011 nog sprake was van een afname van de werkloosheid. Dit komt met name doordat de beroepsbevolking in 2010 (en 2011) is afgenomen, waardoor minder mensen zich hebben aangeboden op de arbeidsmarkt. In 2011 was het werkloosheidspercentage in 7,1%, tegenover 6,0% landelijk. Figuur 5. Ontwikkeling beroepsbevolking (in %), in en, 2008-2016 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% -4% Bron: CBS, EBB, bewerking Etil 4
Figuur 6 Werkloosheidspercentage in en, 2008-2016 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% Bron: UWV, CBS, bewerking Etil Tabel 3 Totaal aantal NWW naar kenmerk,,, en deelgebieden, augustus 2012 Geslacht Leeftijd Werkloosheidsduur Opleidingsniveau Werklozen Man Vrouw 15-27 27-50 50-64 0-6 maanden > 6 maanden Laag Middelbaar Hoog 474.840 52% 48% 12% 52% 36% 35% 65% 44% 39% 16% 16.340 53% 47% 13% 52% 35% 31% 69% 41% 46% 13% Noord- 5.110 54% 46% 14% 50% 36% 35% 65% 33% 48% 19% Zuidoost- 6.970 53% 47% 11% 53% 36% 30% 70% 45% 46% 9% Zuidwest- 4.260 52% 48% 13% 52% 34% 30% 70% 43% 45% 12% Bron: UWV, bewerking Etil Regionaal gezien kent Zuidoost- het hoogste werkloosheidspercentage (9,0% in 2011), gevolgd door Zuidwest- (7,2%) en Noord- (5,4%). In 2012 zal het werkloosheidspercentage licht stijgen. Doordat het aantal arbeidsplaatsen afneemt, en de beroepsbevolking ietwat stijgt, zijn er meer mensen beschikbaar voor minder banen. De trend van oplopende werkloosheid is ook nog waarneembaar in 2013. Pas in 2014 stabiliseert de werkloosheid en neemt deze naar verwachting licht af in 2015. In 2016 is naar verwachting 8,0% van de beroepsbevolking werkloos in. Landelijk is dit dan 6,7%. Kenmerken werkloosheid Hoe ziet het actuele NWW-bestand in en de drie deelgebieden eruit? Tabel 3 laat zien dat per augustus 2012 op provinciaal niveau 53% van de werklozen man is. In de subregio s gelden soortgelijke percentages. Het grootste deel van de werklozen in is tussen de 27 en 50 jaar oud (52%). In Noord- is dit aandeel iets kleiner (50%). Verder zijn de meeste werklozen in al langer dan 6 maanden werkloos (69%). In hebben de meeste werklozen een middelbaar opleidingsniveau. In Noord- hebben relatief veel werklozen een hoog opleidingsniveau (19%). Wanneer een verdiepingsslag wordt gemaakt, kunnen een aantal conclusies worden getrokken. Zo is 80% van de werklozen ouder dan 50 jaar in al langer dan 6 maanden werkloos. Landelijk geldt hetzelfde percentage. Onder jongeren tussen de 15 en 27 jaar is dit percentage 43% in, tegenover 33% in. Inzoomend op opleidingsniveau is 73% van de werklozen met een laag opleidingsniveau in al langer dan 6 maanden werkloos. Onder middelbaar- en hoger opgeleiden is dit percentage respectievelijk 67% en 59%. Verder is opvallend dat 44% van de werklozen tussen de 15 en 27 jaar in laag opgeleid is, tegenover 8% met een hoog opleidingsniveau. Conclusie Deze nieuwsbrief heeft inzicht gegeven in de gevolgen van de economische crisis op de regionale arbeidsmarkt in. Duidelijk is dat de werkgelegenheid tot 2014 zal afnemen, en dat de werkloosheid in in dezelfde periode zal toenemen. In 2014 vindt er echter licht herstel van de werkgelegenheid plaats. De beroepsbevolking blijft de komende jaren stabiel, maar zal naar verwachting op de lange termijn afnemen, omdat de stijgende arbeidsparticipatie niet meer kan compenseren voor de dalende potentiële beroepsbevolking. De economie blijft echter met veel onzekerheden omgeven. Hoe ontwikkelt zich bijvoorbeeld de Europese schuldencrisis, en welke gevolgen heeft dit voor de arbeidsmarkt? Om zo effectief mogelijk beleid te kunnen (blijven) voeren op arbeidsmarktgebied, zullen bestuurders van gemeenten dan ook de handen ineen moeten slaan. De provincie heeft hierbij een faciliterende en coördinerende rol en richt zich meer op strategieontwikkeling, kaderstelling, het creëren van randvoorwaarden, lobby en het bij elkaar brengen van partijen. De volgende nieuwsbrief zal worden uitgebracht in het eerste kwartaal van 2013. Hierin zal de aansluiting tussen arbeidsmarkt en onderwijs centraal staan. 5