Diagnosen in de psychiatrie Persoonlijkheidsstoornissen 1. Wat is een persoonlijkheidsstoornis? (3) 2. Indelingen (3) 3. DSM IV (28) A) Zonderling Prof dr Bert van Hemert Psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd Psychiatrie B) Dramatisch C) Angstig 4. Etiopathogenese (4) 5. Behandeling (1) 2 / 31 Persoonlijkheidsstoornissen Patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen dat binnen de cultuur afwijkt van de verwachtingen, dat zich uit in cognities, affecten, contact en impulsen Duurzaam vanaf vroege volwassenheid (> 5 jaar?) Klinisch lijden of beperkingen in functioneren / rigide Egosyntoon Belang voor de dokter Klachtenpresentatie Overdacht tegenoverdracht START Diagnostiek en behandeling 3 4 Persoonlijkheid Indelingen Temperament Neurobiologische c.q. erfelijke constitutie Klassieke oudheid 400 AD 1900? Karakter Cognitieve stijl / skills Hechtingsstijl (leergeschiedenis) Psychodynamisch Psychologisch construct 1900 1949 Persoonlijkheid Adaptief functioneren Criteria 1980 5 6 1
Temperament Humorenleer Cholerisch (gele gal vuur) Vasthoudend, actie, opvliegend Melancholisch (zwarte gal aarde) Ernstig, zorgelijk, zwaarmoedig Sanguinisch (bloed lucht) Vrolijk, opgewekt, oppervlakkig, snel afgeleid Flegmatisch (slijm water) Rustig, kalm, onbewogen, dromerig Psychologisch construct The big 5 Autonoom (Openness) Ordelijkheid (Conscientiousness) Extraversie (Extraversion or Introversion) Mildheid (Agreeableness) Emotionele (in)stabiliteit (Neuroticism) OCEAN 7 8 Persoonlijkheidsstoornissen DSM IV Epidemiologie A. Zonderling Paranoïde Schizoïde Schizotypische B. Dramatisch Theatrale Narcistische Borderline Antisociale C. Angstig Afhankelijke Ontwijkende Obsessieve compulsieve + 10 Persoonlijkheidsstoornissen A. Zonderling Paranoïde Schizoïde Schizotypische C. Angstig Afhankelijke Ontwijkende Obsessieve compulsieve Cluster A Zonderling Vreemd, bizar of excentriek gedrag Sociale teruggetrokkenheid Beperkte emotionele expressie B. Dramatisch Theatrale Narcistische Borderline Antisociale 12 2
A. Paranoïde persoonlijkheidsstoornis Sensitief, achterdochtig en snel jaloers Wantrouwen jegens de wereld, tekort gedaan Koppig, snel geïrriteerd en boos Paranoïde psychose A. Schizoïde persoonlijkheidsstoornis Afstandelijkheid in sociale relaties Beperkt bereik van emoties Weinig behoefte aan contact Onverschillig voor lof of kritiek Autisme spectrum Negatieve symptomen van schizofrenie A. Schizotypisch persoonlijkheidsstoornis Cognitieve en perceptuele vervormingen of eigenaardigheden Betrekkingsideeen, overwaardige denkbeelden Achterdocht, magisch denken Ongebruikelijke waarnemingen (gedachtenlezen e.d.) Aparte spraak Psychotische stoornis 3
Cluster B Dramatisch Emotioneel Extrovert Impulsief gedrag 19 B. Narcistische persoonlijkheidsstoornis B. Narcistische persoonlijkheidsstoornis Overtuiging van bijzonder zijn Gevoelens van grootheid (in fantasie of gedrag) Behoefte aan bewondering Gebrek aan empathie, exploitatie van anderen Differentieer van Andere cluster B stoornis Analyze this Start B. Antisociale persoonlijkheidsstoornis Gebrek aan schuldgevoel en normbesef Geen empathie voor en onverschilligheid jegens anderen Wetsovertredingen Impulsief prikkelbaar / agressief Ontbreken van spijtgevoelens Andere cluster B stoornis 4
B. Theatrale persoonlijkheidsstoornis Overtrokken en snel wisselende emotionaliteit Behoefte in de aandacht te staan Gebruikt uiterlijk voor aandacht Al te intiem erotiserend Lichamelijke ziekte Affectieve stoornissen Borderline persoonlijkheidsstoornis B. Borderline persoonlijkheidsstoornis Instabiele relaties, gevoelig voor verlating Instabiel zelfbeeld Instabiele emoties; wisselende stemmingen Impulsief en beschadigend gedrag Kortdurende psychotische overschrijdingen Gevoelens van leegte en verveling ADHD Bipolaire 2 PTSS Psychose Cluster C Angst Angst Introversie Geremde emoties 29 5
C. Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis Buitensporige behoefte aan verzorging Onderdanig gedrag, angst voor verlating Moeite in het nemen van beslissingen Uitbesteden van verantwoordelijkheid Uit de weg gaan van conflicten Angststoornissen (m.n. gegeneraliseerd) C. Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis Geremdheid in gezelschap Gevoel van tekort schieten Overgevoelig voor negatief oordeel Angststoornissen m.n. sociale fobie C. Obsessieve compulsieve persoonlijkheidsstoornis Obsessieve compulsieve persoonlijkheidsstoornis Preoccupatie met ordelijkheid, perfectionisme, beheersing en controle, regels, details, etc. Snel veroordelend en kritisch jegens anderen Geen gevoel voor humor, scrupuleus en gewetensvol, besluiteloos, en star Bij verstoring van de zorgvuldig geordende routine is heftige agressie mogelijk Start Obsessieve compulsieve stoornis As good as it gets 6
Etiopathogenese Reduced activation in mpfc in individuals with reported history of emotional maltreatment Erfelijkheid (Bio) 60 70% genetisch Temperament Gen omgeving Psychologisch Vroege stress Object relaties Coping 37 Sociaal Levensomstandigheden POSITIVE NEGATIVE NEUTRAL POSITIVE NEGATIVE NEUTRAL ENCODING RECOGNITION Pattern consistently observed in patients and healthy controls Not explained by psychopathology, gender, nor neuroticism or recent life events Evidence Van Harmelen, van Tol et al., 2014, SCAN 38 / 35 Amygdala response to faces in individuals with reported history of emotional maltreatment A fear circuitry in the brain * * * Pattern consistently observed in patients and healthy controls Not explained by psychopathology, gender, nor neuroticism or recent life events Evidence Van Harmelen, van Tol et al., 2013, SCAN Feder et al., 2009, Nature Rev Neuroscience 39 / 35 40 / 35 Behandeling Algemeen Relatie Acceptatie Validatie Structuur: steunen en begrenzen Praktische probleemoplossende strategieën Psychoeducatie Systeem betrekken Behandeling Specifiek Medicatie Psychotherapie SSRI Stemmingsstabilisator Neuroleptica Liever geen benzodiazepines Schema focused CGT Dialectische CGT Transference focussed 41 42 7
Diagnosen in de psychiatrie 1. Wat is een persoonlijkheidsstoornis 2. Indelingen 3. DSM IV A) Zonderling B) Dramatisch C) Angstig 4. Etiopathogenese 5. Behandeling 43 / 31 8