Palabra di Redakshon Beste lezers van de Infodia Voor u ligt het Jubileumnummer van de Infodia. Onze vereniging AAK is opgericht in oktober 1996 en bestaat 15 jaar. Daarom is deze Infodia in een beetje feestelijke uitvoering gedrukt met heel veel dank aan onze sponsor en drukker meneer Casimiri van Copymiri. Hij heeft ons de mogelijkheid geboden om meer kleur in de pagina s te brengen. Wat kunt u allemaal lezen in deze Infodia? Allereerst noem ik u het interview met Maria Kanai-Crestian, die vanaf de oprichting lid is en ook al zovele jaren deel uitmaakt van het bestuur. Wij zochten voor U een aantal artikelen over preventie. Ook over hoe te handelen op het moment dat u of een van uw familieden of vrienden een atake van het hart of in de hersenen overkomt. Lees vooral het artikel op pagina 21 over de resultaten van een onderzoek naar wat erin het leven van een persoon gebeurde in de uren vlak voor een atake serebral. Daarnaast nog eens op een rijtje de oorzaken van een atake en wat u kunt doen als u preshon haltu hebt, compleet met een dieet. En natuurlijk foto s van diverse aktiviteiten van vijftien jaar AAK en een prachtig gedicht over afasie, vertaald door mw. Nydia Ecurie..Met het oplossen van de feestpuzzle kunt u Ang 25,- cash verdienen De rubriek : Bo tabata sa geeft u alle informatie over het komend feestprogramma. U krijgt hiervoor ook nog een persoonlijke uitnodiging. Wij wensen u veel leesplezier en een groet van uw redaktie. Palabra di presidente Apresiabel miembronan di A.A.K. i demas lektor. Nos ta selebra 15 aña di eksistensia di asosiashon afasia kòrsou na luna di òktober 2011. Un symposio tokante rehabilitashon i afasia lo tuma lugá djasabra promé di òktober na ouditorium di Hospital Sint Elisabeth i lo kuminsa 9 or di mainta te 1 or di mèrdia. Djadumingu dia 30 di òktober nos lo selebrá huntu ku tur nos miembronan un dia ameno na hofi Biesheuvel. Na establesimentu di nos asosiashon den 1996, Carla Susanna- Bomberg tabata e promé presidente siguí pa Marian Oberndorff na 2004. Na aña 2006 m a bira presidente di e asosiashon. Mi ta kòrda ku nos a bai parke di avestrus, lo kual tabata un aventura di berdat. Na 2006 nos a selebra 10 aña di eksistensia na Curacaosch Museum. Despues nos a organisá hopi kos diferente pa nos miembronan. E kontakto ku nos tin ku e organisashonnan ku nos ta konsiderá komo ruman na Hulanda, AVN (afasievereniging nederland) i SAN (stichting afasie nederland) tambe ta hopi importante. Nos ta haña informashon tokante terapia nobo i desaroyonan riba tereno di afasia. Señora Marijke Olbino ta traha na un update di e lista di adrès. Si tin informashon nobo por yama señora Olbino 8641032 òf señora Thomson 5403047. Nos interes spesífiko ta pa nos haña adrès elektroniko (e-mail)di tur miembro i/òf nan famia. Atentamente boso presidente Monique Thomson 1 2
Bo tabata sa - E Asosiashon Afasia Kòrsou ta eksistí 15 aña - Nos ta bai selebrá dia 30 di òktober ku un dia di famia na Hofi Biesheuvel - Nos ta spera ku tur nos miembronan ku famia ta duna akto de presensia - Nos a organisá un simposio djasabra promé di òktober den Auditorium di Sehos - E Infodia aki ta un edishon di Hubileo. - Sr Casimiri di Copymiri a sponsornos pa e Infodia aki. Masha danki. - Sr. Manuel Rodrigues Pereira a hasi un kolekshon di portretnan di último sinku aña di AAK IN MEMORIAM Onlangs is op de leeftijd van 89 jaren overleden de heer Fred van Grieken. Hij had reeds geruime tijd afasie. Wij zullen hem nog lang kunnen herinneren, want hij is indertijd zo prachtig gefilmd samen met zijn vrouw voor onze DVD over afasie en de AAK. Wij wensen zijn vrouw veel sterkte, zij zal hem missen. Preshon haltu Kiko ta preshon di sanger? E kurason ta responsabel pa pòmp sanger pa tur parti di bo kurpa. E forsa natural ku ta resultá ora pòmp sanger manda den e arterianan ta ser yamá preshon di sanger. Preshon di sanger ta nesesario pa hiba sanger na tur órgano vital di nos kurpa, manera higra, nir, i serebro. Bo preshon di sanger por fluktua mashá. E por subi ora bo ta eksitá òf nervioso i e por baha ora bo ta na soño. Normalmente arterianan ta fleksibel i nan por rèk. Esei ta pone ku sanger por kore fásil den nan. Kiko ta preshon haltu? Pa un kantidat di rason bo arterianan por bira tenso i hala sera. Esei por pone ku sanger ta pusha ku demasiado forsa kontra parti paden di e arterianan. Ora ku e forsa aki ta mas haltur ku sierto nivel, ta konsider é komo preshon haltu di sanger. Ora bo tin preshon haltu kier men ku bo kurason mester traha mas duru pa pòmp sanger manda dor di bo kurpa. Ku tempu preshon por kousa problema serio di salú. No laga preshon haltu gaña bo. Ku tempu e por kousa problema serio di salú. Desafortunadamente mayoria di hende ku tin preshon haltu no sa esei mes. Hopi biaha nan ta yam é enfermedat silensioso, komo e no tin señal spesífiko di atvertensia. Úniko manera pa bo sa ku bo tin preshon haltu ta di laga chèk bo preshon ku regularidat. Ta midi preshon ku un aparato spesial i un stètoskop. Tin number haltu i unu abou: - 140 e number haltu ta midi bo preshon ora e kurason pòmp - 90 e number abou ta midi bo preshon ora e kurason ta sosegá. Si bo preshon di sanger ta mas haltu ku 140/90, bo por tin preshon haltu. Dependiendo di bo edat i/òf kondishon di salú bo dòkter por usa otro balor di preshon pa determiná si bo tin mester di tratamentu. 3 4
Kiko bo por hasi kontra di preshon haltu? Hasi ehersisio, kome kuminda salú. Tuma bo remedi manera dòkter preskribí i stòp di huma. Bo por tene bo preshon bon bou di kòntròl, tumando diferente sorto di medida, entre otro siguiendo dieta, hasiendo ehersisio. Pa motibu ku preshon haltu por ta un kondishon ku lo dura henter bo bida, por ta bo mester sigui e medidanan aki tanten ku bo dòkter haña nesesario. E kombinashon di dieta, ehersisio i remedi por yuda baha bo preshon i hasi e kurason salú i kontentu. Kon preshon haltu no kontrolá por afektá bo? Preshon haltu ta oumentá trabou di e kurashon. Dor ku e kurason mester pòmp ku mas forsa pa manda sanger dor di bo kurpa. Pa motibu di e forsa èkstra aki, bo adernan mester transportá sanger bou di masha preshon. Ku tempu preshon haltu por baha fleksibilidat di e kurason i posibilidat di kontraé i pòmp efikasmente. Ademas, si no trata preshon haltu, ku tempu e por afektá bo serebro, wowo, nir i kurason. The DASH diet The DASH diet (Dietary Approaches to Stop Hypertension) is a diet promoted by the National Heart, Lung, and Blood Institute (part of the NIH, a United States government organization) to control hypertension. This eating plan is rich in fruits, vegetables, whole grains, and low-fat dairy foods; includes meat, fish, poultry, nuts and beans; and is limited in sugar-sweetened foods and beverages, red meat, and added fats. In addition to its effect on blood pressure, it is considered a well-balanced approach to eating for the general public. It is now recommended by the U.S. Department of Agriculture (USDA) as an ideal eating plan for all Americans. Ki faktor por kontribuí na preshon haltu? Ounke ta deskonosí kiko realmente ta kousa preshon haltu, e siguiente faktornan por kontribuí na preshon haltu: humamentu, kome hopi kuminda salu, hasi poko ehersisio i tambe sobrepeso. Tur esákinan ta faktor ku por tin bou di kòntròl. Kon tene bo preshon bou di kòntròl? - ehersisio por yuda bo pèrdè peso i baha bo preshon - mantené un peso ku ta kuadra ku bo edat - konsultá bo dòkter, promé bo kuminsá hasi ehersisio regularmente - baha man na kuminda salu, evitá kuminda hasá i kushiná ku menos vèt i zeta - tuma bo remedi kontra preshon haltu manera dòkter a indiká bo - laga kohe bo preshon manera dòkter a indiká i nota e resultado Uitspraak van een partner van iemand met afasie: Soms zijn er momenten dat ik hem niet begrijp, dan wil hij niet verder praten en dan blijft het stil. Dat vind ik heel erg. 5 6
REKOMENDASHON SEGUN DASH STUDIE (Dietary Approches to Stop Hypertension) I. FRUTA I BERDURA HALTU NA KALIUM Kis por lo menos 2 porshon di fruta i berdura pa dia, riku na Kalium: FRUTA: 1 apricot ½ bakoba ½ kòpi di milon cantaloupe òf milon honeydew kòrtá na blòki ½ mango 1 apelsina chikitu òf ½ glas di orange juice 4 preimu òf 28gr di seedless rasenchi 1 nectarine 1 pera 1 kiwi BERDURA: 1 batata herebé 2 batata dushi ½ kòpi di batata machiká of batata dushi ¼ awakati ½ kòpi di spinazi ½ kòpi di pampuna ½ kòpi di shampiòn 1 tomati fresku òf ¼ kòpi di sous di tomati ¾ kòpi di pitipuá ku aros III MELKPRODUKTEN Mester tuma únikamente lechi i produktonan traha for di dje, bon mager esaki ke men tiki vèt. Lechi, yoghurt i kwark di 1% te 11/2 % vèt. Keshi 20+ low salt, magere kwark, light cream cheese, mozzarella part-skim Mester lesa bon tur etikèt di produkto promé ku kumpra nan. IV VEZEL Selektá alimentonan riku na fibra: pan volkoren, volkorencrackers òf buskushi ku fibra sin salu Sereal di kuminda kayente mester ta vezelrijk (p.e. aros zilvervlies, spaguèti I macaroni volkoren etc) Sereal di desayuno tambe mester tin fibra aserka (p.e. muesli) Tur sorto di berdura, kurú òf kushina sin salu aserka.tur tipo di fruta fresku i fruta seku (p.e. preimu, dadel, rasenchi) Simia sin salu aserka (p.e. linasa lijnzaad, zjozjoli sesamzaad. Simia di girasol zonnebloempitten etc.) Tur sorto di bonchi traha sin salu. Tradusi pa Sra.M.M. Rubiano-Vanegas, Voedingsdeskundige- Diëtiste II. VITAMINA C Bo mester kome tambe kuminda ku ta kontené hopi Vitamina C Produktonan riku Vitamina C ta: Shimaruku, fresa, kiwi, milon. Guyaba, anasa, mango, papaya Lamunchi, apelsina, grapefruit, tamarein Promentòn, broccoli, tur sorto di kolo, bonchi bèrdè, tomati, spinazi 7 8
Ta kiko ta e diferente tipo di atakenan? Atake òf derame serebral ta un problema ku diripiente ta afektá e ardunan ku ta kondisí na e selebre. Tin mas tipo di atake, i kada tipo tin diferente kousa. Ischemis stroke Esaki ta okurí ora un arteria ku ta bai na e selebre blòkia. E selebre ta dependé di e arterianan pa trese sanger fresku for di e kurason i pulmonnan. E sanger ta hiba oksígeno i nutrimentu na e selebre, anto ta kita e karbondiokside i sobra gastunan selular. Si un arteria ta blòkia, e sèlnan di e selebre traha sufisiente energia i stòp di traha. Si un arteria keda blòkia mas largu ku algun minüt, e sèlnan di e selebre por muri. Ta kiko ta kousa esaki? Ischemic stroke por wòrdu kousá pa diferente enfermedat. E kousa mas komun ta seramentu di e ardunan den garganta òf kabes. Esaki ta wòrdu kousa mayoria bes dor di depósitonan di kolesteròl. Si e arterianan bira muchu smal, e sèlnan di sanger huntu por kolektá i forma klòmpi. E klòmpi di sangernan aki por blòkia e ardunan unda nan forma (trombosis), òf por lòs i pega mas serka di e selebre (embolismo). Un otro kousa di atake ta klòmpi di sanger na e kurason, kual por resultá den batimentu di kurason iregular, atake di kurason, òf kosnan ápnòrmal di e válvulonan di e kurason. Miéntras esakinan ta e kousanan mas komun di atake, tin hopi otro kousa posibel. Ehèmpelnan ta inkluí usa droga den kaya, aksidente troumátiko di ardunan na e garganta, òf desórden di klòmpi di sanger. Ta ken ta hañ é? Ischemic stroke ta e kousa mas komun, kual ta e kousa di 80% di tur atake.hende di tur edat por haña atake, inkluyendo muchanan. Hopi hende ku haña atake ta riba 60 aña, anto e rísiko di haña atake ta bira mas grandi ku edatnan avansá. Na kada edat, atake ta mas komun den hende hòmber ku muhé, anto ta mas komun den Merikano skur ku Merikano blanku. Hopi hende ku atake tin otro problemanan òf kondishonnan ku ta hasi e rísiko mas grandi pa haña un atake, manera preshon haltu, enfermedat di kurason, humamentu òf diabétiko. Derame serebral Derame serebral ta e sorto ku ta kousa sangramentu den e selebre. Derame serebral ta e kousa di mas o ménos 20% di tur atake. Derame intraserebral Ta kiko e ta? Derame intraserebral ta okurí ora un ardu malu denter di e selebre kibra, okashonando ku sanger ta keda lèk denter di e selebre. E preshon diripiente denter di e selebre por kousa daño na e sèlnan di selebre ku ta rondoná ku sanger. Si e kantidat di sanger oumentá rápido, e preshon diripiente por kousa inkonsiensha òf morto. Derame intraserebral mayoria di bes ta okurí den partinan di e selebre. Kiko ta kous é? E kousa mayor ta preshon haltu. Komo preshon haltu riba su mes rara bes no ta duna niun simptoma, hopi hende ku tin é no sa mes ku nan tin preshon haltu òf tin nesesidat di tratamentu. Kasonan mas komun di derame serebral ta inkluí trouma, infekshonnan, tumornan, sanger defisiente ta koha, anto apnormalidades di e ardunan. Ken ta hañ é? Derame intraserebral ta okurí na tur edat. E average di edat ta mas abou ku derame serebral. Kon ta prevení un otro atake? Hendenan ku a haña un atake ta kore mas riesgo di haña un otro atake, spesialmente durante e promé aña despues di e atake original. E rísiko di haña un otro atake ta bira mas tantu segun bo edat subi, preshon haltu, kolesteròl haltu, diabétiko, enfermedat di kurason, huma sigaría, uso di alkohòl dimás, anto abuso di droga. Mientras e rísiko di e faktor pa haña atake (manera edat) no por kambia, por redusí e faktor di rísiko di otro kosnan dor di usa remedi e estilo di bida. Pashèntnan òf famianan por buska sosten serka nan dòkter òf zùster tokante kon por prevení un otro atake. Nan tin ku traha huntu pa kambia e pashènt su estilo di bida. Pashèntnan i famianan tambe meser siña e señalnan manera debil na un banda di e kurpa òf papia difísil, bo tin di wak un dòkter inmediatamente. 9 10
Kon pa sobrebibí un atake di kurason bo so. Imaginá bo, bo ta bayendo kas riba kualke dia den siman, den oranan di atardi, despues di un dia di trabou hopi drùk. Tabata un dia ku bo meser atendé vários asuntu i bo ta realmente kansá i agitá. Diripiente koriendo outo, bo ta kuminsá sinti doló den bo pechu. E doló ta asina tenso, ku e ta manera kuminsá plama bai den bo mannan i bo ta sinti un trek den bo kachete. Tur esaki si bo ta algun meter leu for di hospital òf un klínika. Desafortunadamente bo no sa si bo a yega asina leu. Kiko pa hasi; kon pa sobrebibí un atake di kurason bo só? Sin yudansa di niun hende, e persona di kende su kurason stòp di bati, tin solamente 10 sekònde, promé ku e por bai flou, òf bai for di dje. Sinembargo e víktimanan aki por yuda nan mes, dor di keda tosa tras di otro hopi vigoroso. Mester hala rosea profundo promé ku kada tosá. E tosá mester ta profundo i largu. Manera kier saka skupi i sleim for di paden. Mester ripití e tosá kada dos sekònde sin stòp, te ora bo haña yudansa òf ora ku bo sinti e kurason a kuminsá bati normal atrobe. Rosea profundo ta hiba oksígeno den e pulmonnan i kada tosá ta produsí e movementunan ku ta primi e kurason i asina mantené e sirkulashon di sanger. E preshon ku e kurason ta haña ta yud é bai bèk na su ritmo normal i di e forma aki, e posible víktima pa un atake di kurason ta logra yega hospital. Fast - Face - Arm - Speech - Time test P : Praten: laat de persoon een simpele zin uitspreken L : Lachen: vraag het slachtoffer te lachen A : Armen omhoog: laat de persoon beide armen tegelijk omhoog steken T : Tong: vraag om de tong uit te steken. F.A.S.T. (Tradusi na papiamentu) Papia: laga e persona ripiti un frase simple Hari: puntra e viktima pa hari Hisa man: laga e persona hisa tur dos man pareu na laira. Lenga: pidi e pa saka su lenga. 11 12
Interview Dia di famiya 19 di sèptèmber na lagun met Maria Kanai-Crestian. Iemand van het eerste uur : wie is de persoon, die vanaf de oprichting lid is van de AAK? En ook al 15 jaar lid van het bestuur? Maria Crestian zo heette ze indertijd, later getrouwd met Sr Kanai. Maria is moeder van twee zonen van wie er al een studeert in Nederland. Veel meegemaakt in haar leven, maar nu blij dat ze het zo goed maakt. Maria was pas 33 jaar oud, toen ze plotseling ziek werd. Die ochtend in april op haar werk bij Fatum kon ze plotseling niet meer goed lezen: ze voelde zich raar en men veronderstelde dat ze overwerkt was. Ze ging gewoon alleen naar huis en in de loop van de middag voelde ze een zware tong, kon ze niet meer praten en kreeg ze een scheve mond met een bleekheid aan de rechterzijde van haar gezicht.. Haar huisarts dacht aan een griepvirus en gaf haar medicatie (Prednison) en verwees haar naar een fysiotherapeut voor haar scheve- gezicht. Dit had effect, ze herstelde wel, maar haar spraak bleef achter. Na een week werd ze alsnog zieker, moest veel braken, kreeg epilepsie ( toevallen ) en ernstige hoofdpijn. Haar taal en spraak was gestoord en ze had weinig kracht in haar rechterlichaamszijde. Zo kwam ze terecht in het Sehos en na allerlei onderzoek kwam de neuroloog met de mededeling dat ze waarschijnlijk leed aan een hersentumor en nog slechts een paar maanden zou leven. Men vermoedde een kwaadaardige tumor met een harde kern, die aanvankelijk op Curaçao geopereerd zou worden.. 13 Maria had toendertijd een zoontje van een jaar en zoals ze met veel emotie zegt: Het kind gaf haar kracht om te blijven leven Ze besloot om voor een second opinion naar Nederland te gaan, ze werd daar in De VU in Amsterdam geopereerd en uiteindelijk werd er geconstateerd dat de tumor niet kwaadaardig was, maar er een abces zat in haar hoofd ten gevolge van een bacterie. Haar familie was bekend met een erfelijke ziekte (ROW), waardoor een bacterie zich in haar longen en ook in haar hoofd nestelde met alle gevolgen van dien. Deze ziekte veroorzaakt zwakke vaten en via de aderen heeft men toen geprobeerd de vaten in de longen te dichten. Dit alles in het ziekenhuis te Nieuwegein, waar ze een maand verbleef om daarna te revalideren in Amsterdam.Ze was ernstig verzwakt en had problemen met spreken, hetgeen zich vooral manifesteerde met stotteren (dysarthrie en een lichte afasie) In September kwam ze terug naar Curacao, juist op tijd om de oprichting van de AAK mee te maken en meteen een bestuursfunktie aan te nemen. Hoe heb je je ziekte psychisch verwerkt? Ik heb altjd positief gedacht dat ik beter zou worden, ik was ook niet ongerust daarover. Ik was in het begin wel bang om te spreken,voelde me ook erg moe. Hoe ging het met je werk? Het werken viel me in het begin wel zwaar maar ik ben geweldig goed opgevangen bij Fatum. Men gaf mij de keuze om een afdeling te kiezen die mij in deze situatie geschikt leek, het werd Human Resource en daar werk ik nog steeds. Ik wilde iets terug doen voor mensen, die ook mij zo goed hebben opgevangen tijdens mijn ziekte. Na een tijdje ben ik wat minder gaan werken, half time nu, ik ben nog wel snel moe en heb ook minder lucht door de longaandoening. Hoe heeft je familie het verwerkt? Mijn man heeft me geweldig gesteund, ook mijn zoontje goed opgevangen. Mijn tweede zoontje is vier jaar later geboren. Hoe gaat het nu met spreken? Het stotteren is nooit meer weggegaan, ondanks de therapie. Ik heb het wel meer onder controle. Als ik rustig ben en de 14
techniek toepas, stotter ik minder. De afasie is grotendeels verdwenen. Is er veel veranderd in de vijftien jaar dat de AAK bestaat? Best wel, de vergaderingen zijn zakelijker en efficienter geworden, er wordt meer gedelegeerd en ieder heeft zijn taak. Vroeger was er wel meer direct contact met de leden, Soms is het wel eens teleurstellend als er weinig mensen naar de bijeenkomsten komen, de leden beseffen denk ik niet hoeveel werk en inspanning het kost van de bestuursleden om een activiteit te organiseren. De naamsbekendheid valt ook nog wel tegen, na vijftien jaar weet nog lang niet elke Curacaoenaar wat afasie is, zelfs de huisartsen niet. Het zou mooi zijn als er meer logopedisten actief aan de vereniging zouden deelnemen. Het is fijn dat er toch steeds weer nieuwe mensen bereid worden gevonden om in het bestuur zitting te nemen of als vrijwilliger een handje te helpen. We krijgen geen subsidie en proberen met relatief weinig uitgaven toch steeds weer een leuke activiteit te organiseren. Tot slot: Maria s ervaring is dat, als mensen horen dat ze ziek is geweest of het merken aan haar manier van spreken haar als een zieke blijven behandelen met allerlei (goed bedoelde) adviezen. En dat wil ze nu juist niet. Zelf voelt ze zich helemaal beter en het ziek zijn is slechts een herinnering geworden. Ze was 33 jaar, een levensjaar,waarbij de (bijgelovige) mensen wel eens zeggen dat je moet oppassen omdat er in dat jaar wel eens ernstige dingen gebeuren.bent u bijgelovig, het zou natuurlijk waar kunnen zijn, maar kijk hoe Maria haar ziekte en handicap heeft overwonnen. Mini Cheesecakes ku chukulati blanku i pinda Buskuchi 100 gram di buskuchi Maria, garná ½ telep di kané na puiru 25 gram di nechi di chòp 75 gram di margarina Blue Band (dirtí) Reyeno 2 paki di 8 òns di cream cheese, moli (450 gram) ½ kùp di suku 1 telep di vania blanku 1 webu 75 gram di chukulati blanku kibrá chikí Toke final 1/3 kùp di pinda òf almendra (kibrá chikí) 1/3 kùp di chukulati blanku (kibrá chikí) blachi menta Buskuchi Hunta e formanan ku un tiki zeta dushi. Brua e buskuchi garná, nechi, kané i manteka huntu. Stroi e meskla akí den e bòm di e formanan i pak e buskuchi bon den otro ku un stamper. Reyeno Den un kòmchi mediano ta bati cream cheese, suku i vania huntu ku un hand mixer. Agregá e webunan i bati bon. Agregá ½ kùp di chuculati blanku kibrá chikí i drei e meskla bon ku un kuchara. Yena e meskla riba e buskuchi i stroi almendra i e sobrá chukulati kibrá chikí ariba. Hinka e forma den fòrnu kayente. Fòrnu: 350 o F / 175 o C; Tempu: ± 25 minüt Saka e forma for di fòrnu. Laga nan fria i despues ta hinka e forma den frishidèr pa por lo menos 1 ora. 12 mini cheesecakes ( Nonstick Mini Cheesecake pan i stamper ta optenibel na Lynette) Pa mas informashon por wak riba www.desireegourmet.com 15 16
15 aña AAK AAK 15 aña 17 18
Guia pa prevení atake Teps, instrumento i datunan pa hende ku a yega di sufri un atake Kousanan di atake Bo a haña un atake resientemente? Si esaki ta e kaso, bo ta kore un rísiko mas grandi pa haña un atake den futuro, òf hasta un atake di kurason. Investigashon ta mustra ku hende ku a yega di haña un atake tin 9 biaha mas chèns di haña un otro atake i mas ku 2 biaha mas tantu chèns di sufri un atake di kurason. I e riesgo ei nunka no ta kita. Pero tin maneranan ku bo por yuda redusí bo riesgo den futuro. E artíkulo aki ta splika kon. Pero, promé si mester sa e kontesta riba algun pregunta importante. Kiko ta kousanan di un atake? 87% di tur atake ta tuma lugá ora plaketanan den e sanger pega na otro i forma klònchi. Dikón? - mayoria hende ku ta kore riesgo di haña un atake tin un forma di akumulashon den nan ardunan (fig.2) - si un kiebro tuma lugá den e akumulashon aki, plaketanan den e sanger ta move bai kaminda e kiebro ta i nan ta pega na e parti afektá (fig.3) - miéntras e plaketanan ta sigui pega na otro, nan ta forma klònchi (fig.4) ku por restringí e fluho di sanger - si un di e klònchinan aki kuminsá move den e sanger i bai na un arteria ku ta suministrá sanger na e selebro, esaki por kousa un atake. Puntra bo dokter Mi tin un risiko mas grandi bolbe haña un atake òf atake di kurason? Kon pa maneha bo faktornan di riesgo Faktor di riesgo ku bo por manehá. Edat i historia familiar ta faktornan di riesgo di atake i atake di kurason ku bo no por hasi nada kontra di dje. Pero tin faktor di riesgo ku bo por manehá dor di hasi kambio den bo estilo di bida. Entre otro: - Mantené bo preshon di sanger bou di kontròl. Preshon di sanger haltu ta pone bo kurason tin ku traha muchu mas duru. Konsekuensha di esaki ta ku arterianan den bo selebro i kurason ta mas inkliná na desaroyá malesa. - Wak bo kolesteròl. Kolesteròl haltu ta kondusí na akumulashon den e arterianan, ku por restringí e fluho di sanger. - Hasi ehersisio. Hasi ehersisio regularmente por yuda manehá preshon i kolesteròl haltu. Semper konsulta ku bo dòkter promé ku bo kuminsá ku kualkier programa di ehersisio. - Wak bo dieta. Skohe kuminda ku menos vèt, kolesteròl i salu. Si bo tin muchu peso, baha 5-15% di peso ei lo mehorá bo salu. - Stòp di huma. Humamentu ta kasi dòbel e riesgo di haña un atake. Si bo stòp di huma, e risiko di haña un atake lo kuminsa baha. Papia tokante bo remedinan ku bo dòkter Papiando ku bo dòkter tokante bo remedinan por yuda bo komprondé e ròl di kada unu. Remedinan ku bo dòkter por preskribí ta: - remedi pa preshon haltu, ta yuda baha preshon dor di baha e volúmen di sanger òf dor di ekspandé òf relahá e arterianan. - remedi pa baha kolesteròl, ta yuda redusí e akumulashon di plaque i limitá produkshon di kolesteròl nobo. - remedinan anti-plaketa ta yuda mantené e plaketanan di sanger di pega na otro i forma klònchi, ku ta e kousa di mayoria atake i atake di kurason. Bo riesgonan ta importante, No stòp, interumpí òf kambia bo remedinan. Si bo tin kualkier pregunta, por fabor puntra bo dòkter. 19 20
Kon por evita un derame serebral. Kiko por ta e motibu di un derame serebral? Aparentemente algun kos sorprendente rutinario. Di akuerdo ku un estudio preliminario riba derame serebral algu komun manera bebementu di alkohòl, hisa kaha pisa, i hasimentu di amor intensivo ( ku fervòr) a wòrdu mara na derame serebral leve - e sorto ku ta kousá pa un klòmpi ku ta blòkia un arteria ku ta kondusí na e serebro. Na un reunion di American Heart Association, un grupo di investigadó a reportá ku preshon haltu konosí komo un di e faktornan mas haltu pa un derame serebral pa hendenan ku a haña un derame serebral anterior- ta keda un rísiko serio, inkontrolabel pa e pashèntnan. Miéntras hopi estudio a indentifiká e risiko di deramen serebral manera preshon haltu,i kolesteròl haltu- un doktor i investigador a bisa: nos no tin bon informashon tokante kiko ta okashoná e derame serebral inmediato e momento ei. Komprondiendo e motibunan den e patronchinan aki ta duna speransa i bisa mas pa investigadornan di e mekanismo biológiko pa sa kiko ta kondusí na un derame serebral. For di e informashon nobo aki, nos tin speransa di traha riba medidanan preventivo nobo Investigadornan a puntra tambe ki ora e hendenan a kome (prinsipalmente kumindanan eksagerá òf demasiado hopi), kun an mester a hasi un esfuerso pa bai w.c., tabatin relashonnan sexual( intimo), forsa mes fisikamente ( manera hisnado un kos pisa) òf a rabia, ansha, òf deprimíi Na a bin saka afó ku 24 ora promé ku e derame serebral, un tersera parti di e pashèntnan tabata okupá ku diferente aktividat ku por a provoká e derame serebral, inkluyendo: 28% a usa alkohòl 10% a hisa un opheto ku tabata pisa masku 50 liber 8% a hasi kos pa kansa nan mes dimás manera kita sneu ku skòp 6% a huma marihuana 4% a forsa ora di usa w.c. 4% tabata furiso 2% tabatin relashon seksual. Pa e estudio, un doctor I su koleganana rekrutá 50 pashènt ku a wòrdu hospitalisá pa derame serebral leve. Un tersera parti tabata hende muhé, anto e average di edat tabata nèt riba 62 ana. Kada persona a wòrdu entrevista denter di dos òf tres dia despues di haña derame serebral, pa por indiká si tabatin patrochinan den nan kustumbernan den e dianan, simannan, i lunanan promé ku e derame serebral. Espesífikamente nan a wòrdu puntra ki medikamentu nan tabata tuma, sin an tabata usa bebidanan ku kafeine of alkohòl, of ku nan tabata huma òf usa droga, inkluyendo marihuana i kokaina. 21 22
Kumpleaños 3 di òktober Mildred Daflaar 5 di òktober Rita Gumbs 15 di òktober Hubert Dick 15 di oktober Julivienne Martis 23 di òktober Foued Elias 24 di òktober Anthony Lourensz 31 di òktober Hubert Valks 12 di novèmber Donald Lijfrock 29 di novèmber Edgar Sedney 7 di desèmber Wilfred Tjon 9 di desèmber Nieves Montesant 24 di desèmber Eddy Samson 29 di desèmber Hubert Koeiman 31 di desèmber Erna Loverna ( na Hulanda) AAK 15 aña Afasia Ora m a bini bei, m a deskubrí ku mi a pèrdè abla Mi ta manda òrdu pa mi lepnan pero mi boka no ke obedesé. Mi ta mira e hendenan rònt i mi; mi ta tende nan hasi pregunta i mi ta ripará ku nan no ta komprendé loke mi kontestá. Poko poko nan ta bin realisá ku mi Djei mi ta drif bai for di nan Sin ku nan por ousiliámi nan tin di para mira kon mi ta hoga den soledat J Gierveld, Tradukshon: Nydia Ecury 25 26