MAKUBEKÈN. Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru TRADITIONELE VANGST VAN DE KARKÓ BLIJFT MOGELIJK

Transcriptie

1 Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru Grátis Edishon Nr. 12 desèmber 2009 Grátis STINAPA Bonaire ta deseá henter pueblo di Boneiru un Felis Pasku i un Próspero Aña STINAPA Bonaire wenst de gehele bevolking van Bonaire een Gelukkig Kerstfeest en een Voorspoedig Nieuwjaar toe. In deze editie: Den e edishon aki: INTERES FINANSIERO KONTRA PROTEKSHON DI MEDIOAMBIENTE TRADITIONELE VANGST VAN DE KARKÓ BLIJFT MOGELIJK PLANTA DI KLOAKA POSIBELMENTE OPERASHONAL NA 2012 UN BON AÑA Aña 2009 nos por konsiderá un bon aña pa protekshon di naturalesa i medio ambiente. E tabata un aña ku hopi aktividat i selebrashon den kuadro di e aniversario di e parke submarino i tambe e parke Washington Slagbaai. Tabatin aktividat i selebrashon na Boneiru mes, pero tambe den eksterior. Nos kompañero Din Domacassé a keda rekonosé pa organisashonnan internashonal pa e bon trabou ku e ta hasi: sali dilanti pa protekshon di naturalesa. Huntu ku organisashonnan internashonal nos a tene training pa esnan ku ta traha den e mundu di konservashon di medio ambiente i tambe pa esnan ku ta traha den e mundu di sambuyamentu. Diferente hende ku tin interes den Lac a partisipá na un kurso pa siña kon pa restorá e area di palu di mangelnan ku a muri. Nos a prepará nos mes pa yegada di e piská invasivo, e Lion fish. Nos a traha un plan di akshon i awor ku e Lion fish ta den nos awanan, nos ta ehekutando e plan di akshon aki. Huntu ku e organisashon DCNA, a diseñá i ehekutá un kurso pa esnan ku ta traha na skolnan di buseo amplia nan konesementu tokante di bida bou di awa i reglanan di e parke submarino. STINAPA ta e promé organisashon di Antia ku ta manehá naturalesa pa gobiernu di e isla, ku tin un departamento dediká na maneho di rekursonan natural i históriko. Huntu ku otro organisashonnan, nos a planta mas ku 300 mata e aña aki. E porta di sùit di parke nashonal Washington Slagbaai lo ta habrí pa públiko riba tur promé djadumingo di luna. Na Slagbaai ta bende kos di kome i di bebe. Un enkuesta ku STINAPA a laga CBS hasi a indiká ku mas ku 80% di e habitantenan di Boneiru ta di akuerdo ku nos naturalesa ta di tal importansha ku mester protehé. Gobiernu a kontratá un kompania pa bin ku un plan di urbanisashon (Eilandelijke Ruimtelijke Ordeningsplan) pa e isla. Ta trahando riba un plan maestro pa asina nos tur por sa kon ta bai sigui desaroyá e isla aki den futuro. Hopi kos bon a sosodé e aña aki. Nos ta agradesido na tur ku a partisipá, na tur e sosten ku nos a haña durante di aña i ta deseá pueblo kompleto felis dianan di fiesta i bon aña Skirbí pa Elsmarie Beukenboom

2 Página 2 Desèmber 2009 De Fundashon Salba Nos Lora heeft vrijdag 6 november jl. dertig inheemse vruchtdragende bomen geplant. De jonge bomen staan in een gebied Tras Montaña waar de botanische tuin Tera Bara wordt aangelegd. Salba Nos Lora doet dit zodat de lora s meer voedsel in de mondi kunnen vinden. Als dit voorbeeld navolging krijgt, hoeven de lora s geen voedsel meer te zoeken in fruitbomen op kunuku s en in tuinen van woonwijken. Bovendien verrijken de bomen de Bonairiaanse natuur. Een paar weken later heeft Salba Nos Lora op de Nationale Boomplantdag nog eens 100 bomen geplant. De Fundashon Salba Nos Lora toont met deze actie begrip voor mensen die overlast ondervinden van de beschermde lora. Door de natuur te verrijken met inheemse fruitbomen probeert de stichting de lora s in de mondi te houden. Deze boomplantactie werd mede mogelijk gemaakt met hulp van Vogelbescherming Nederland. Drie medewerkers van LVV zorgden ervoor dat alle bomen goed verzorgd op hun plaats terecht kwamen. Salba Nos Lora kiest de bomen en de plek voor de bomen met zorg. Er moeten lora s in de buurt voorkomen, de jonge boompjes worden beschermd tegen ezels en geiten en de eerste jaren krijgen de bomen water in de droge tijd. De plek moet ook toegankelijk zijn voor bezoekers. Salba Nos Lora zal informatieborden plaatsen, zodat bezoekers meer te weten komen over de lora s en de bomen. De bomen moeten inheems zijn, genoeg hebben aan weinig water en liefst vruchten dragen in de droge tijd. De bomen die hieraan voldoen zijn: kalebas, wayaka, watakeli, kibrahacha, pal i sia, taki, oliba, pal i lora en palu pretu. Salba Nos Lora roept alle inwoners van Bonaire SALBA NOS LORA PLANT BOMEN VOOR LORA S op om deze bomen te planten of om een boom te doneren. Op de Nationale Boomplantdag op 22 november jl. heeft de stichting samen met scholieren nog eens vele tientallen bomen geplant langs de Kaya di Lora in het openlucht museum van Mangazina di Rei. Er zijn al plannen om volgend jaar de Bonairiaanse natuur weer te verrijken met een flink aantal inheemse vruchtbomen. Pabien pueblo di Boneiru!!! Djarason 30 di Desèmber, ta hasi 10 aña pasa ku Boneiru a kumpra Klein Bonaire bèk. Inwoners van Bonaire gefeliciteerd!!! Woensdag 30 december is het 10 jaar geleden, dat Bonaire Klein Bonaire terug kocht.

3 Desèmber 2009 Página 3 DIGICEL TA SIGUI KRESE AKI NA BONEIRU Siendo e kompania di selular ku mas ta kresiendo na Boneiru, den Antia, den Karibe, Sentro Amérika i awor asta den Oséano Pasífiko, Digicel ta kontentu di por ta un di e spònsernan prinsipal di STI- NAPA. Tipo di kompromisonan asina ta simplemente parti di e forma kon e kompania ta operá den tur su merkadonan. Na yüni 2009, for di Aruba, Desiree Croes a solisitá na STINAPA Bonaire pa e posishon di Koordinadó Edukador (Edukativo) di Naturalesa. Despues di un siman di entrevistanan ofisial na Boneiru el a risibí e grato notisia ku el a logra haña e trabou. Telekomunikashon ta forma parti vital den bida di hende i komo tal Digicel semper ta kla pa duna bèk na e mesun hendenan ku a sa di hasié e kompania number un den henter e área Karibense. Despues di ocho aña riba merkado, Digicel tin 8.6 mion kliente den merkadonan rònt Karibe i den Sentro Amérika i ta bon konosí pa su tarifanan kompetitivo, kobertura no komparabel, servisio superior na kliente, un variedat ámplio di produkto- i servisionan i selularnan mas moderno. Dor di ofresé servisio mobil inovativo i apoyo na komunidat, Digicel a bira un marka renombrá den henter Karibe i a revolushoná e Desiree a nase na 1969 na Aruba i ta un persona hopi sosial. El a lanta ku unpashon grandi pa naturalesa i arkeologia amatùr danki na su welo, e konosido Arubiano Juan Mario Odor. Di mes no tabata sorpresa ku na kuminsamentu di 2000, nèt despues di fayesimentu di su abuelo, fundashon Juan Mario Odor i gobièrnu di Aruba, a hasi un petishon na su persona pa tuma e timon di e museonan spesífiko na Aruba. Desiree a tuma e desishon pa aseptá e reto importante aki. Na 2001 el a keda nombrá komo direktora di Museo Numismatico Aruba i Museo Antigwedat Aruba. Aki el a introdusí programanan informativo i edukativo pa promové e museonan tantu riba Internèt komo tambe na radio i televishon. Ku esaki, den tempu relativamente korto, Desiree a pone e museonan riba mapa internashonal. Parti di e enkargo tabata pa diseñá proyektonan visual, informativo i edukativo pa skolnan, sektor komersial i tur hende ku ta biba òf ta di bishita na Aruba. Esaki el a hasi te ku mart Entre 2008 i 2009 el a forma parti di tim di maneho di dos kompania den sektor privá pa trata siguridat i maneho riba su mes, pero esaki no tabata lokual Desiree su kurason tabata anhelá. Finalmente, su amor i pashon pa naturalesa a atraé su persona i su famia na Boneiru. Desiree gusta músika, snòrkel, jog, kushiná, lesa buki, saka potrèt den naturalesa, happy hour, tèmpo ku famia i un bida trankilo. region den komunikashon mobil e kompania tambe a kaba di hasi su entrada den merkadonan di Sentro Amérika i Oséano Pasífiko. Digicel su base ta na Bermuda i tin operashon awor den 32 merkado rònt mundu. Su merkadonan Karibense i di Sentro Amérika ta konsistí di: Anguilla, Antigua & Barbuda, Aruba, Barbados, Bermuda, Boneiru, British Virgin Islands, Cayman Islands, Kòrsou, Dominica, El Salvador, French Guyana, Grenada, Guadeloupe, Guyana, Haiti, Honduras, Jamaica, Martinique, Panamá, St Kitts & Nevis, St. Lucia, St. Vincent & the Grenadines, Sürnam, Trinidad & Tobago i Turks & Caicos. E kompania Karibense tambe tin kobertura na Sint Maarten i St. Barths. Digicel Pasífiko ta konsistí di: Fiji, Nauru, Papua New Guinea, Samoa, Tonga i Vanuatu. Den tur su 32 merkadonan, Digicel tin mas ku dies mion abonado. Pa loke ta su operashonnan na Antia, Digicel Dutch Caribbean ta manehá operashonnan na Boneiru, Kòrsou i na Aruba. E tres islanan aki huntu a gana e premio di Best Business Award e aña aki, kombirtiendo nan mes den berdadero ehèmpelnan entre tur e islanan di Digicel. Digicel na Boneiru ta invertí hopi tempu den prepará su empleadonan pa por duna e mihó servisio posibel na e klientenan. Pa Digicel, servisio ta esensial den e negoshi. Fuera di esei e kompania semper ta pará kla pa yuda esnan mas vulnerabel den komunidat manera ta nos atletanan speshal. Tur aña Digicel ta hasi un aporte finansiero di no ménos ku Naf ,00 na e grupo aki. Meskos Digicel ta hasi den mayoria di su merkadonan, esta un kompromiso ku e tim nashonal di Special Olympics. Pa e aniversario di STINAPA aki na Boneiru, Digicel a laga traha un billboard speshal pa por konsientisá nos pueblo i nos bishitantenan di e importansha di konservá nos naturalesa. Pa loke ta otro aña, Digicel lo ta e spònser mayó den henter Karibe di futbòl mundial. Pa esaki a yega na un akuerdo ku e kompania ku ta transmití e weganan via televishon pa e área Karibense lokual ta nifiká ku por spera hopi promoshon i kampaña rònt di e weganan mundial di futbòl. Digicel pa algun aña kaba ta spònser di Digicel Caribbean Cup i desde su establesimentu aki na Boneiru, a sera un kompromiso pa a renobá stadion i yuda e ekipo nashonal di futbòl. BO TABATA SA KU BO POR HÜR E KASNAN NA SLAGBAAI? WIST JE DAT JE DE HUIZEN BIJ SLAGBAAI KAN HUREN? Washington Slagbaai National Park Habrí tur dia ku eksepshon di 25 di desèmber i promé di yanüari. Iedere dag geopend behalve op 25 december en 1 januari.

4 Página 4 Desèmber 2009 Who let the dogs out, who who who...?? EEN HUISDIER IS GEEN WEGWERPARTIKEL Who let the dogs out, who who who...?? Dit is de titel van een bekend liedje. Eingelijk kan iedereen het wel meezingen.. Waar het liedje over gaat... ik heb geen idee, maar uit de titel spreekt toch een zekere verantwoordelijkheid. Iemand die zich zorgen maakt over zijn honden en wil weten waar ze zijn... En dat is precies waar ik het in dit artikel over wil hebben. Over het feit dat je verantwoordelijkheid moet dragen voor je huisdier. Bij het dierenasiel worden we dagelijks geconfronteerd met eigenaren van huisdieren die het niet zo nauw nemen met die verantwoordelijkheid en hun kat of hond meer beschouwen als een wegwerpartikel. Iets wat je inruilt als het nieuwe er vanaf is en wat je wegdoet als de glans is verdwenen. Of iets dat je gewoon achter in huis laat, als je verhuist of op vakantie gaat. De trieste aantallen Per maand worden er circa 100 dieren bij het asiel achtergelaten en helaas zien we de afgelopen jaren een stijging in dit aantal. Stel je eens voor...honderd dieren per maand, dat zijn er 3 a 4 per dag. Dat is voor een klein eiland als Bonaire veel te veel. Zeker als je bedenkt dat er bij het asiel slechts plaats is voor 40 honden en 30 katten. En dat is het absolute maximum. Meer dieren kunnen er gewoonweg niet gehuisvest worden. Het is dus van groot belang om het aantal dieren zo snel mogelijk onder te brengen bij nieuwe eigenaren. En gelukkig gaat dat dit jaar erg goed. De verwachting is dat er eind van het jaar zo n 200 dieren zijn geadopteerd en een nieuw huis hebben gevonden. Maar dat betekent dat het grootste deel van deze honden en katten nergens terecht kan. Niet bij het asiel, niet bij een nieuwe eigenaar...nergens. Voor het dierenasiel de taak om deze dieren in te laten slapen. Een vreselijke klus. Eindstation tegen wil en dank Het asiel is dus voor veel dieren het eindstation. Dit tegen wil en dank, want we willen natuurlijk een doorgangshuis zijn. De primaire doelstelling van het asiel is de dieren te herplaatsen. Maar de omstandigheden laten dat niet toe. Er is geen andere uitweg dan het grootste deel van de dieren te euthanaseren. Het asiel krijgt vaak het verwijt dat we de dieren zomaar laten inslapen. Dat we te weinig zouden doen, dat we best wat meer dieren in die hokken kwijtkunnen of dat we maar een grote knoek moeten kopen om al die dieren los te laten lopen. Maar ook al zouden we dat doen...daar ligt natuurlijk niet de oplossing. Het gaat om de mensen, de eigenaren van die dieren. Vooroordelen Er bestaan heel wat vooroordelen over wat voor type mensen die eigenaren zijn die hun dieren afstaan. Het zouden met name Bonairianen zijn... die houden niet van hun dieren. Of juist de Latino s. Die droppen hun dier zonder pardon bij het asiel of erger nog... ze gooien hun beestjes gewoon op straat of in de mondi. En anderen zeggen weer dat het vooral de Nederlanders zijn. Nederlanders zijn keihard en ruilen hun zieke oude huisdier zomaar in voor een nieuw exemplaar. En dan die Amerikanen. Zij komen hier een tijdje wonen, nemen voor een paar maandjes een hond en dumpen die daarna weer bij het asiel. Maar na een paar jaar bij het dierenasiel gewerkt te hebben, kan ik vertellen dat dergelijke praatjes niet op feiten berusten en vooroordelen zijn. Het probleem is niet terug te voeren op een enkele bevolkingsgroep. De oplossing De oplossing ligt voor een groot deel bij de eigenaar zelf. Voordat je een huisdier aanschaft, dien je je te realiseren dat je een huisdier voor een heel lange tijd in huis neemt en er jarenlang zorg voor moet dragen. Niet alleen vandaag, nu het nog een schattig lief puppy is, maar ook morgen en over 10 jaar, wanneer je hond een oud en krakkemikkig beestje is geworden. Rol voor het asiel Het asiel is sind mei 2009 gestart om honden en katten gratis te laten steriliseren, zodat het aantal zwerfdieren op het eiland verminderd wordt. We schrijven ook informatieve artikelen en gaan op pad bij meldingen van dierenleed. Beter voor Bonaire In dit artikel heb ik me misschien wat negatief uitgelaten over de diereneigenaren die al te gemakkelijk afstand doen van hun dier. Gelukkig is er in de meeste gevallen een heel plausibele reden en kunnen die eigenaren echt niet anders dan hun dier afstaan. Maar er zijn ook eigenaren die wat te makkelijk hun dier bij het asiel achterlaten. Ik hoop dat deze mensen na het lezen van dit artikel gaan nadenken en erachter komen dat het echt het beste is als ze helemaal geen dier in huis nemen. Dat is beter voor die mensen, beter voor de dieren en beter voor Bonaire! Marlies Tiepel Dierenasiel Bonaire

5 Desèmber 2009 Ta yega un momentu ku nos mester tuma desishon difísil entre interes finansiero i protekshon di medioambiente. Nos ta dispuesto na protehá un palabrua skars dor di protehá su área di biba den mondi, òf nos ta permití di laga kòrta tur palu den e mondi ei pa duna algun hende empleo pa un tempu korto? Por ehèmpel aki na Boneiru, nos mester permití e uso komersial di nos kuebanan pa un par di hende hasi ganashi, òf ta mihó di laga e kuebanan sin akseso públiko di moda ku no ta destruí e área di biba di algun kolonia di raton dj anochi? E mesun raton dj anochi ku ta kome muskita ku ta trese malesa manera dengue? Nos ta sigui permití piskamentu deskontrolá ku ta sakeá tur stòk di piská di importansha? Sin piská no tin empleo Página 5 INTERES FINANSIERO KONTRA PROTEKSHON DI MEDIOAMBIENTE Foto Credits: Bert van Doren. den e industria ei tampoko. Boneiru a konosé un masakre di stòk di karkó, kref, hopi sorto di piská i tambe un ref di koral di kua su kalidat a mengua hopi. Un ref ku ta un fuente di importansha pa produsí plaka i divisa. Hopi hende no por kaba di komprondé dikon a instituí leinan ku ántes no tabatin. Dikon nos no por kue karkó i turtuga? E kontesta ta hopi simpel pasobra nan a kaba kasi por kompletu na Boneiru. Ta lógiko anto pa sigui kue un tipo di animal te ora ku no tin niun mas? Ku drentamentu di hopi nashonalidat nobo, tin otro espésie di animal ku ta haña atenshon pa uso den kushina. Sierto animal ku tabatin na abundansha un tempu pasobra e poblashon krioyo no tabata piska, awor ta disparsiendo pasobra e kultura spesífiko ei si ta kustumbrá di kome nan. I segun sierto piská òf ko i laman ta mengua te na punto ku bo ta kasi no mira nan mas, otro espésie ta kuminsá tuma nan lugá. Esaki ta trese un efekto di dominó kuné, manera por ripará den hopi restorant rònt mundu. Piská hopi chikitu, ta ser sirbí na mesa pasobra no tin niun piská grandi mas den e área ei. Den e mundu di negoshi, esnan ku ta na kabes di kompanianan grandi lástimamente mester skucha kiko nan doñonan òf akshonista ta bisa nan, i eseinan hopi biaha tin un kos so na nan kabes: ta kon por laga e kompania produsí mas tantu plaka pa nan. Muchu biaha e doñonan aki ke mira ganashi brutu, lihé i a todo kosto. Si e plaka no ta drenta sufisientemente lihé nan ta djis bende nan negoshi i bai otro kaminda. Pues hopi biaha e gerensha ta skohe pa e akshonistanan promé i e medioambiente por último. Un kambio den e aktitut ta nesesario, kaminda e negoshi mester kambia pa skapa naturalesa i no kambia naturalesa pa subi benta. E no ta difísil. E por kosta un tiki plaka den promé. Por bira nesesario pa hasi sierto aktividat empresarial i stòp di hasi sierto otro. Por ta ku no ta bai mira ganashi na un nivel ku e akshonistanan ke, pero si na final no tin mas ref di koral, no tin piská, betòn tur kaminda, lo no tin nada mas pa bende tampoko. dominá naturalesa. Ta opvio ku mester kambia e pensamentu aki awor. Naturalesa mester dikta kiko e negoshinan mester hasi. E degradashon di nos rekursonan natural a yega na un punto ku mester tuma desishonnan drástiko. Pero kiko un persona individual por hasi anto? Por kuminsá eksiguí ku ta kumpli ku leinan ku ta na vigor kaba. Eksiguí pa stòp di sobre desaroyá i stòp di permití ku e destrukshon pa motibu di konstrukshon kostal ta sigui. Perkurá ku turismo ta keda na un nivel sostenibel. I ku e tipo di turista ku ta atraé ta kuadra ku e rekursonan di nos isla. Foto Credits: Bert van Doren. Eksiguí ku e planta di prosesá awa sushi ta bira realidat. Wak den futuro siña di e fayonan di otronan. Wak kiko mester evitá òf hustamente lokual ku sí a funshoná na otro lugánan. Esei por keda lográ dor di vota pa esnan ku ta na fabor di protehá Boneiru. Anto despues apoyá nan den nan esfuersonan. Sigui pusha pa hasi ku nan ta kumpli ku nan promesanan. No bringa ku naturalesa. Traha kuné pa nos tur por tin un futuro. Skirbí pa Bruce Bowker. Foto Credits: Bert van Doren. Boneiru a hasi hopi mas ku mayoria di otro lugá. Nos tin lei ku ta prohibí piskamentu ku harpun, tira anker, kuementu di karkó i turtuga, i destrukshon di koral. A instalá bui pa mara boto. Tin áreanan kaminda ta prohibí pa kue piská. Ta rekerí pa tur sambuyadó i hende ku ta snòrkel pa sigui un orientashon tokante Parke Nashonal Marino Boneiru promé ku nan drenta awa. Pero tur esaki ta sufisiente? Organisashonnan di naturalesa semper a pasa den problema pa traha huntu ku gremio empresarial i gobièrnu. Ora un hende ta sinti ku su pan ta na peliger, nan ta bringa. Niun hende no ke pèrdè su entrada, pero si naturalesa ta destruí, lo no tin nada mas, ni trabou, ni entrada, ni bida. For di promé dianan di kapitalismo, hende a purba di Foto Credits: Anja van Doren. Foto Credits: Bert van Doren.

6 Página 6 Desèmber 2009 Desèmber 2009 REFNAN DI KORAL Datonan saká for di análisis di fosilnan ta indiká ku refnan a bin na eksistensha mas ku 225 mion aña pasá. Nan ta floresé den e awanan kayente, kla i ku poko nutriente. Esaki ta kondishonnan ku nan ta enkontrá den regionnan tropikal i sup-tropikal. Nan ta sistemanan ekológiko hopi kompliká, probablemente ku e diversidat mas grandi di tur sistema ekológiko. Refnan di koral ta konosí tambe komo selvanan di áwaseru di laman ( the rain forests of the sea, i un selva di áwaseru ta un selva ku ta hopi húmedo mayoria biaha pa motibu di áwaseru kasi kontínuo. ) Pero si bo kompará e dos sistemanan fantástiko aki por ta ku ta mihó pa yama e selvanan di áwaseru e refnan di koral di riba tera. Pasobra si bo kompará nan meter pa meter, refnan di koral tin hopi mas diversidat, pero tambe ta mas diferente. E diversidat di e selvanan di áwaseru pa e gran parti ta basá riba un kantidat masha grandi di insekto. Pero insekto, aunke nan por tin masha hopi adaptashon, básikamente ta mesun forma di bida. Nan tur ta masoménos di mesun struktura, tin mesun kantidat di parti di kurpa, kantidat di pia, kantidat di antena i hala, òf tin variashon chikitu di e struktura original. Den sistemanan ekológiko di e refnan di koral bo ta enkontrá 30 di e 31 phylum (sup-divishon den biologia) di e reino di animal. Meskos ku den selvanan di áwaseru, e kompetensha pa rekurso (kuminda èts. ) den un ref di koral ta fuerte. Si bo ta un sambuyadó, próksimo biaha ku bo to bai bou di awa, tuma un tiki tempu pa opservá e adaptashonnan inkreibel ku organismonan den refnan di koral mester hasi pa por kompetí pa kuminda, espasio, un pida fondo, klaridat òf kualke otro rekurso. Refnan di koral ta ofresé benefisionan i servisionan importante; protekshon kontra tormentonan tropikal, kuminda pa miónes di hende, espesialmente den paisnan ménos desaroyá, kantidatnan enorme di supstanshanan potenshalmente útil den siensia médiko (por ehèmpel den industria kosmétiko i usonan den estudionan di sierto kanser) i pa oportunidatnan pa edukashon, estudio sientífiko i turismo. Turismo ta e industria ku ta kresiendo mas lihé na mundu, un industria di 450 bion dòler merikano, ku ta generá 80% di su entrada total for di turismo kostal. Aki na Boneiru, e mayoria di nos turismo ta relashoná ku sambuyamentu; e mayoria di e turistanan kedando den nos akomodashonnan manera hotèl ta sambuyadó òf hende ku ta snòrkel. Mayoria di e klientenan den nos restorantnan tambe, i e turistanan aki ta sostené nos negoshinan di hür outo tambe, meskos ku supermarket, aeropuerto, negoshinan di benta di kas i hopi otro negoshi. Kondishon di e refnan di koral di mundu Apesar di un historia largu di sobrebibensia, refnan di koral rònt mundu ta bou di menasa. E publikashon resien yamá: Status of Coral Reef of the World: 2008 (GCRMN - Global Coral Reef Monitoring Network), ta menshoná ku 15% di e refnan di koral ta menasá seriamente di ekstinshon dentro di aña i 20% mas ta bou di menasa di disparsé dentro di aña. Otro sientífiko ta pronostiká ku tur e sistemanan ekológiko aki por ta pèrdí durante bida di nos yunan. Nos por dividí e menasanan mas serio pa e refnan di koral den menasanan mundial i menasanan lokal. Entre esnan mundial òf global e dosnan direktamente konektá ku keintamentu global (Global Warming) ta asidifikashon (subida di grado di ásido) di oséanonan, i blikiamentu di koral. Aunke ta ser bisá ku ta masha tiki nos por hasi kontra di keintamentu global, nos por i mester tuma akshon pa redusí e produkshon di CO2. Otro menasanan global ta orkan i tormentonan tropikal, ku ta birando mas devastador komo konsekuensia di kambio di klima global. E menasanan lokal mas komun ta sobrepeska, degradashon di kalidat di awa i konstrukshon kostal. Kondishon di refnan di koral di Boneiru Hopi organisashon internashonal ta di akuerdo ku e refnan di Boneiru ta entre esnan mas salú di Karibe. Esaki probablemente ta debí na un kombinashon di faktor. Hopi aña di legislashon medio-ambiental avansá, falta di agrikultura masivo, falta di industria pisá, ousensia di riu, poblashon relativamente abou, bishita limitá di turista, i 30 aña di maneho aktivo di Parkenan Nashonal ta hasi un diferensha. Pero lamentablemente e refnan di Boneiru a keda eksponé resientemente na diferente faktor di strès. Diferente programa di monitoring i investigashon sientífiko ta mustra ku kondishonnan no ta asina faborabel mas. Apesar di ta inkreiblemente resistente, nos refnan ta hañando nan mes den problema pa rekuperá for di impaktonan natural. Nan a logra di dil eksitosamente pa miónes di aña ku tormentonan tropikal i orkan, pero awor, kada biaha ku nan ta haña impakto di e tipo di evento natural aki, e tempu pa rekuperá ta bira mas largu. Direktor Sientífiko di CARMABI i ekólogo di refnan di koral Mark Vermeij ta yama e fenómeno aki morto a konsekuensia di míl kòrtá. Laga mi splika kiko e ke mèn. Pèrdida di sistemanan ekológiko funshonal Sientífikonan di refnan di koral ta rekonosé e importansha di diferente sistemanan ekológiko kumpliendo ku diferente tarea. Un di e kambionan mas evidente ta e pèrdida di koralnan ku taki. E grupo di koralnan aki (Acropora spp) mihó konosí komo staghorn òf elkhorn corals tabata hopi komun den e refnan den awanan mas plat rònt di Boneiru te ku 15 pa 20 aña pasá. Nan tabata un sistema ekológiko importante ofresiendo un struktura tri-dimenshonal kompleho pa piskánan hubenil i invertebrates (bestianan di laman sin eskeleta). E koralnan aki tabata forma un área di krèsh. Nan tabata ofresé un lugá seif pa organismonan chikitu por a krese te ora nan tabata kla pa e awanan mas peligroso. Den komienso di dékada 90, un malesa a mata 90% di e koral di taki aki rònt Karibe. Aunke e refnan di Boneiru tabata afektá pa e malesa pandémiko aki, hopi kolonia di koral di taki a sobrebibí, ofresiendo skondite pa organismonan chikitu. Na 1999 orkan Lenny a daña hopi di e kolonianan ku a sobrebibí aki, redusiendo nan na rastro di lokual tabata un grupo dominante den Karibe un tempu. Aunke nan ta eksistí ainda, nan ta funshonalmente ekstinkto. Pues nan no por ofresé sufisiente protekshon na piská i organismo chikitu. Skirbí pa Ramon de Leon. Página 7

7 Página 8 Desèmber 2009 Wat zijn?... INVASIEVE, BEDREIGDE, ERNSTIG BEDREIGDE, EN UITGESTORVEN SOORTEN Tweede artikel over het verwijderen van exotische soorten en het beheer van het Washington Slagbaai Nationaal Park -Invasief: Zoals vermeld in het vorige artikel, kan een een invasieve soort (een soort die een bedreiging vormt voor inheemse soorten), een negatieve weerslag hebben op inheemse populaties. Soms zelfs tot het punt waarop inheemse soorten kunnen uitsterven. Bonaire, met haar schaarste aan drinkwater en voedsel, hoge temperaturen en lucht met een hoog zoutgehalte, is een voorbeeld van een leefomgeving waar de strijd om voedsel en water groot is. Het natuurlijke evenwicht tussen de diverse soorten is dan ook zeer gevoelig. Aan al deze omstandigheden kunnen we nog het kleine oppervlak van het eiland toevoegen en dan hebben we een ecosysteem waar de schade door invasieve plant- of diersoorten gemakkelijk kan worden gezien. De Neem Tree (azadirachta indica) en de Palu di lechi (rubberplant) zijn voorbeelden van invasieve soorten op Bonaire. -Bedreigd: Deze term verwijst naar uitsterven. Indien een groep planten of dieren van dezelfde soort te maken heeft met bepaalde negatieve omstandigheden en er geen actie wordt ondernomen om deze situatie te veranderen, kunnen we zeggen dat de soort bedreigd is. De Karkó is een voorbeeld hiervan. -Ernstig Bedreigd: Dit is weer een stap verder naar het uitsterven van een soort. In dit geval hebben we het al over een soort waarvan het aantal exemplaren gestaag afneemt. Het kan zijn dat het jaarlijks aantal geboorten lager is dan het aantal sterfgevallen, of dat het woongebied van de soort vernietigd wordt. Sommige walvissoorten zijn hier een voorbeeld van. -Uitgestorven: Dit is makkelijk: VOOR ALTIJD VERDWE- NEN. Kan nooit meer terugkomen. Sinds de 16 de eeuw zijn vele plant- en diersoorten door toedoen van de mens uitgestorven. De meest bekende voorbeelden zijn de Dodo (een loopvogelsoort die alleen op het eiland Mauritius voorkwam) en de Tasmaanse Tijger. Geschreven door Fernando Simal, vertaald door Marcel Nahr. Foto Credits: Hanny Kalk. Dodo BO TABATA SA KU BO NO TIN MESTER DI GUIA PA SUBI BRANDARIS? WIST JE DAT JE GEEN GIDS NODIG HEBT OM DE BRANDARIS TE BEKLIMMEN?

8 Desèmber 2009 Desaroyá nos isla i sigur nos industria turístiko na un manera duradero ta importante pa nos produkto turístiko i pues pa Ofisina di Turismo di Boneiru. Turismo ta e pilá di nos ekonomia, pero tambe pilá di nos desaroyo en general, esaki si tene na kuenta ku ta nos ekonomia ta sostené desaroyo den otro sektornan pa gran parti. Komo un aktor klave den e industria di turismo, Tourism Corporation Bonaire (TCB), kier stimulá un desaroyo duradero i stimulá e industria turístiko, pero tambe komunidat en general, di ta konsiente di e importansia di un desaroyo duradero pa Boneiru; ta konsiente di kiko nos kada un por hasi i tambe di kuantu Boneiru a logra kaba riba e área aki. Ta pa e motibu aki TCB lo pone énfasis riba e tópiko aki den aña 2010 pa medio di un proyekto ku ta titulá Duurzaam Bonaire, esta Un Boneiru Duradero ku ta wòrdu finansiá dor di USONA, ku ta manehá fondonan di desaroyo otorgá pa Hulanda. E proyekto Un Boneiru Duradero ta konsistí di vários faseta, tur ku nan metanan konkreto. Un faseta importante ku lo duna un boost na e imágen di Boneiru internashonalmente komo un destinashon ku ta kere i ta kana e kaminda di un desaroyo duradero ta e proyekto di Carbon Neutral. Página 9 TOURISM CORPORATION BONAIRE STIMULANDO UN DESAROYO DURADERO PA BONEIRU DEN 2010 Pa medio di e proyekto aki, Boneiru lo ta e promé isla pa implementá un programa di carbon-offset di un forma semi-integral, dunando e bishitante e oportunidat pa kompensá monetariamente e carbon dioxide ku e ta produsí ora e praktiká diferente aktividat durante su bishita. Aktualmente diferente kompania ku renombre global ta ofresé e kliente i BO TABATA SA KU NOS DOS PARKENAN A KUMPLI TRINTA I KUARENTA AÑA? WIST JE DAT ONZE BEIDE PARKEN DIT JAAR VIEREN DAT ZE DERTIG EN VEERTIG JAAR BESTAAN? BO TABATA SA KU STINAPA TIN UN WEBSITE, I ESAKI TA YEN, YEN DI INFORMASHON HOPI INTERESANTE, MANERA REPORTE ANUAL, NOTISIA I KOMUNIKADO DI PRENSA? WIST JE DAT DE WEBSITE VAN STINAPA, BORDEVOL IN- TRESSANTE INFORMATIE, ZOALS DE JAARVERSLAGEN, NIEUWTJES EN PERSBERICHTEN STAAT? konsumidó di carbon dioxide e posibilidat di kompensá lokual nan usa, i Boneiru kier hasi esaki pa diferente aktividatnan klave ku nos turistanan ta práktika durante nan bishita. Kompensashon di lokual a produsí na carbon dioxide lo tuma lugá pa medio di plantamentu di palunan típiko di Boneiru na diferente sitio riba nos isla. Nos ta di opinion ku ta importante pa Boneiru kana dilanti atrobe i kontribuí na hasi nos komunidat i bishitantenan konsiente di e impakto ku diferente aktividatnan turístiko tin riba nos mama tera. Esaki ta un meta importante di e proyekto aki. TCB lo pone hopi énfasis internashonalmente riba e echo ku Boneiru ta introdusí e proyekto aki den Un otro faseta di e proyekto Un Boneiru Duradero ta ku TCB lo sòru pa 4 sitio aki na Boneiru ku ta hopi sushi i no ta fásil pa hasi limpi, pa esakinan wòrdu limpiá kompletamente. Lo aserká Selibon pa asina determiná e sitionan ku mester di atenshon inmediato. Tambe lo stimulá e sektor privá di Boneiru pa introdusí medidanan ku ta green pues ku ta tene kuenta ku nos medio ambiente. Lo organisá diferente tayernan i produsí foyetonan di informashon pa asina tambe konsientisá e pueblo boneriano di kon pa implementá diferente práktika ku ta tene kuenta ku nos medio ambiente. Den kuadro di konsientisashon, TCB lo kontinuá ku e programa di TAP den otro bachi; Mama Smile Goes Green. Den e programa aki lo enfoká mas tantu riba konsientisá nos pueblo i espesialmente nos hubentut di e importansia di kana e kaminda di un desaroyo duradero. Tambe kier pone énfasis riba e echo ku Boneiru a skohe konsientemente pa kana e kaminda di un desaroyo duradero pa añanan kaba i nos mester mantené esaki pa nos desaroyo turístiko, pero sigur pa nos futuro generashonnan. Keda pendiente pa tur e aktividatnan bunita aki ku TCB lo introdusí den aña Un Felis Pasku i Próspero Aña Nobo di parti di Direktor, Personal i Hunta di Komisario di TCB.

9 Página 10 Desèmber 2009 TRADITIONELE VANGST VAN DE KARKÓ BLIJFT MOGELIJK In de ontwerp uitvoeringsbesluiten van de Eilandsverordening natuurbeheer staat in detail aangegeven hoe we op Bonaire onze natuur willen beheren. Sommige soorten dieren en planten worden absoluut beschermd. Dat betekent dat je ze respectievelijk niet mag vangen, doden, verstoren, kappen of snoeien. Voor enkele andere soorten gelden minder strenge eisen. Die mogen, onder bepaalde voorwaarden, wel worden gevangen en gedood. Dat geldt bijvoorbeeld voor karkó en kreeften. Ook voor mangroven en wayaká zijn de eisen minder streng dan voor bijvoorbeeld de kabana of de hoba. Hieronder worden de soorten waarvoor minder strenge eisen gelden en de beheersmaatregelen verder toegelicht. De karkó op Bonaire is overbevist. Dat wil zeggen dat er meer karkó wordt gevangen dan dat erbij komt. Het evenwicht is zoek. Om daar wat aan te doen, wordt de karkó beschermd. Je mag alleen karkó vangen met een vergunning van het bestuurscollege. Momenteel heeft niemand zo n vergunning. De karkó heeft namelijk een periode van rust nodig om zich te kunnen herstellen. Een karkó is na vier Foto Credits: Marian Walthie. Foto Credits: Bert van Doren. tot vijf jaar volwassen en kan dan voor nageslacht gaan zorgen. Als we de karkó s nu een aantal jaren met rust laten, dan kan hun aantal weer zo toenemen dat de traditie van het vangen van karkó weer in ere kan worden hersteld. We moeten er dan wel voor zorgen dat het evenwicht in stand blijft. Dus het aantal vergunningen voor het vangen van karkó zal beperkt zijn en er zullen ook afspraken gemaakt moeten worden over het aantal karkó dat mag worden gevangen. Er is nu dus wel een verbod op het vangen van karkó, maar het is geen absoluut verbod. Onder voorwaarden wordt het vangen van karkó in de toekomst wellicht weer mogelijk. Zo n regeling noemen we een beheersmaatregel en die is vastgelegd in het uitvoeringsbesluit onderwaterpark van de nieuwe Eilandsverordening natuurbeheer. Er zijn meer van dergelijke beheersmaatregelen. Ook MANER E FLOR DI ANGLO Mi ke ta simpel i humilde maner e flor di anglo ku ken ku ta por kana pasa band i dje trap é mes si nan kier pero ku lo n preokupá kreeften worden overbevist. Om die reden wordt er een vangstverbod ingesteld behalve langs de oostkust tussen 1 mei en 1 oktober. De kreeften die in deze periode worden gevangen, mogen geen eieren dragen en de lengte van de kop en het rompdeel samen (carapax lengte) moet groter zijn dan 12 centimeter. Deze beheersmaatregel is vastgelegd in het ontwerp van het uitvoeringsbesluit onderwaterpark. Ook voor sommige boomsoorten en de bolcactus (bushi, melon di seru) geldt een beheersmaatregel. Die houdt in dat alleen met vergunning van het bestuurscollege zo n boomsoort mag worden verwijderd of gesnoeid. Dit geldt voor alle mangrovebomen en voor pokhout (wayaká en wayaká shimaron). Voor mangroven is dat niets nieuws, omdat een dergelijke maatregel al zeventien jaar van kracht is op basis van de Verordening marien milieu. Voor pokhout geldt deze bepaling nu ook omdat pokhout op de rode lijst van de World Foto Credits: Hanny Kalk. Conservation Union (IUCN) voorkomt. Dat betekent dat die soort internationaal moet worden beschermd. Maar op Bonaire komt één van beide soorten pokhout, de wayaká, algemeen voor. De wayaká shimaron is minder algemeen. Absolute bescherming van de wayaká is dus niet nodig en ook niet uitvoerbaar. Als pokhout op een terrein groeit waarvoor een bouwvergunning is afgegeven, mag de boom zonder vergunning worden gekapt. Ook bolcactussen (bushi) die op zo n terrein groeien mogen zonder vergunning worden verwijderd. Voor het kappen van bomen en cactussen in het algemeen is een kapvergunning nodig als die bomen of cactussen een omtrek hebben van meer dan 75 cm. Deze maatregel is van belang om erosie tegen te gaan en ons eiland zo groen mogelijk te houden. Ook worden hiermee oudere en monumentale bomen beschermd. Afdeling Natuur- en Milieubeheer, DROB. Ora e doló di nan paso pasa bai... i e blach i flornan marchitá bolbe kohe forsa i rebibá k un digno orguyo l e fòrsa lanta su kabes i bisa: ta mi mes e flor di angelo k a nase a krese i floresé den tera di nos dushi suelo boneriano. Skirbí pa Cecilia Everts (e.p.d.) NA MEMORIA DI CICILIA EVERTS Nos ta gradesidu na Ilka Everts kende a otorgá nos e bukinan di su mama i a duna nos pèrmit pa usa su poesianan bunita. Ya asina hendenan di Boneiru por sigui gosa di su obranan. BO TABATA SA KU BO POR YAMA STINAPA NA , ORA BO TIN PREGUNTA TOKANTE NATURALESA I MEDIO AMBIENTE? WIST JE DAT JE STINAPA KAN BELLEN OP , WANNEER JE VRAGEN HEBT OVER NATUUR EN/OF MILIEU? BO TABATA SA KU STINAPA TA E FUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENAN NASHONAL PA GOBIÈRNU? WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING IS DIE DE NATIONALE NATUURPARKEN BEHEERT VOOR HET GOUVERNEMENT?

10 Desèmber 2009 Página 11 NA 2010, MAS ATENSHON PA SEPARASHON DI SUSHI Pa aña 2010 Selibon i gobièrnu di Boneiru den koperashon ku munisipio Breda lo introdusí programanan dirigí riba separashon di sushi ku e meta pa resiklá esakinan. Na komienso di 2006 gobièrnu di Boneiru a entregá un proyekto pa e programanan di koperashon entre munisipionan di Hulanda i islanan di Antia. Tabata trata aki di un proyekto di medio ambiente i sushi. Na e munisipio Breda, Boneiru a haña un partner ku ta dispuesto pa pasa over konosementu i eksperensia. Un barí ku zeta sushi. Representantenan di Gobièrnu di Boneiru i Selibon NV a bishitá Hulanda i representantenan di munisipio Breda a bishitá Boneiru pa asina tuma nota di e situashonnan di atenshon pa loke ta trata medio ambiente i sushi. E grupo aki a yega na e konklushon ku tin dos proyekto ku tin prioridat pa keda ehekutá a korto plaso. Ta trata aki di: -E forma di atendé ku sushi peligroso. -Separashon di sushi. Atendé ku zeta sushi: Pa loke ta trata e forma di atendé ku sushi peligroso, pa 2010 lo inisiá e proyekto pa kolektá zeta sushi di forma separá. Zeta sushi ta un problema grandi pa nos suela i nos naturalesa. Mayoria garashi ku ta drecha outo no tin e prekoushonnan nesesario pa atendé ku zeta sushi di forma separá. Zeta di kushina na kasnan i di restorant tampoko ta ser kolektá di forma separá. Pa 2010 lo pone kònteinernan speshal pa kolektá zeta sushi na e kuater pòmpstashonnan di gasolin na Boneiru. Banda di e kònteinernan aki lo tin baki tambe pa tira oilfilter, bleki i kònteinernan bashí ku tabata HET AFNEMEN VAN DE VISSTAND De International Commission for the Conservation of Atlantic Tunas (ICCAT), is de commissie voor het behoud van de Atlantische tonijn. Ze bepaald de quota voor de tonijn die gevangen mag worden in de Atlantische Oceaan. Helaas Telbo N.V. ta gradisí su kliente nan pa e sosten risibí durante aña Den aña 2010 Telbo lo sigui bin ku mas inovashon pa e pueblo Boneriano bestaat de hele commissie uit landen met vissersvloten die afhankelijk zijn van de tonijnvangst. Dit betekent dat de beslissingen die genomen worden slechts in geringe mate gebaseerd zijn op wetenschappelijke onderzoeken gericht op het overleven van de vissoort en veel meer op de belangen van de visvangstmagnaten. Het is angstaanjagend dat de laatste cijfers aantonen dat de blauwe tonijn zodanig wordt overbevist dat er nog maar 15% van over is! Al jarenlang waarschuwen wetenschappers de ICCAT, dat de enige manier om de tonijn en de samenhangende visindustrie, van de totale ondergang te redden, een direct en totaal verbod van minimaal 3 jaar op de tonijnvangst moet zijn. Natuurlijk was dit ondenkbaar voor de visbedrijven, de reden dat de ICCAT de vangst maar met éénderde heeft verminderd! Dat is pas kortzichtig! Als ik u was zou ik nog maar gauw een blikje tonijn kopen. Want je weet niet hoe lang het nog verkrijgbaar is. Geschreven Davidson. door Bruce kontené zeta. Na garashinan pa drecha outo lo introdusí e asina yamá IBC (Intermediate Bulk Containers). Esakinan ta bakinan grandi den kua ta pone e zeta sushi. E zeta sushi ku keda kolektá, tantu na pòmpstashonnan komo na garashinan, lo keda transportá pa BOPEC pa esaki keda resiklá. Separashon di sushi: Tantu na Playa komo na Rincon lo bini milieustation. Milieustation ta un sitio kaminda ta entregá sushi di forma separá. Na e sitio aki tin vários kònteiner grandi pa tira sushi separá den dje. E intenshon ta pa separá e siguiente sushinan: Glas, metal, papel, sushi di kurá, palu, frishidèr (i otro produktonan eléktriko i elektróniko), tayer, asbèst, bateria, fèrf, remedi, sushi di hòspital, silender di gas, zeta i otro sushinan peligroso. Na e momentunan aki ya ta kolektá glas di forma separá na Boneiru. Tambe riba landfill (Kaminda Lagun) ta pone sierto sushi (p.e. tayer, frishidèr, palu) di forma separá. Ta trahando riba posibel formanan pa resiklá òf manda e sushinan separá aki pa eksterior pa esakinan keda resiklá. Tambe Selibon ta kolektá bateria di forma separá, esakinan tambe lo keda transportá pa eksterior pa keda resiklá. Meta final di e aktividatnan pa separá sushi ta pa resiklá esakinan, lokual ku finalmente lo yuda konservá nos naturalesa i medio ambiente! Pues ta sumamente importante pa komunidat di Boneiru kompletu ta embolbí i kontribuí pa separá sushi mas tantu posibel. Pa e motibu aki lo bai tin kampañanan intensivo di konsientisashon pa asina komunidat kompletu ta bon informá i konsiente. Un IBC. E korant aki a bira posibel danki na: Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door: STINAPA Bonaire WWF NL Gouvernement Bonaire Carib Inn Digicel MCB Selibon Telbo NV RBTT Bank TCB Harbour Village Redactie: Elsmarie Beukenboom & Karen van Dijk Vormgeving: Bonaire Communication Services N.V. Drukwerk: DeStad Drukkerij, Curaçao Distributie: Post NV Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Karen van Dijk Kompaginashon: Bonaire Communication Services N.V. Imprenta: DeStad Drukkerij, Curaçao Agensia distribuidor: Post NV STINAPA Bonaire, telefoon: , fax: , info@stinapa.org, website: adres: Barcadera z/n, Bonaire

11 Página 12 Desèmber 2009 PLANTA DI KLOAKA POSIBELMENTE OPERASHONAL NA 2012 Boneiru lo haña un planta ku ta prosesá awa di berpùt, un asina yamá planta di kloaka. Te ainda tin intenshon pa e planta bira operashonal na aña Pa mas ku 20 aña kaba STINAPA a mustra riba e nesesidat pa Boneiru tin un planta di kloaka. E motibu pa un planta asina ta pasobra ref di koral no por soportá nutriente. E refnan di koral na mundu ta èksistí kaba pa mas ku 225 mion aña. Nan ta floresé den awanan kayente, kla i ku poko nutriente. Na Boneiru tin tur e kondishonnan aki. Ta p esei, kasi kompletamente rondó di e isla di Boneiru tin ref di koral. Nan ta kuminsá for di hopi serka di tera bai te den profundidat. Importansha di Gutu Pa splika dikon Boneiru mester di un planta di kloaka i pa por komprondé mihó kiko ta efekto di nutriente riba koral, nos ta bai hasi un komparashon: Den nos kurá di kas, si nos ke pa nos matanan bona, duna flor bunita i fruta dushi, nos ta duna nan mèst. Mèst ku nos sa usa hopi aki na Boneiru ta pupu di kabritu òf di galiña. Awó den nos kurá di kas esei ta un kos bon, pero bou di laman nò. E mesun efekto ku e mèst tin riba tera, e tin den laman tambe. E matanan ta bona. E nòmber komun pa matanan bou di laman ta lima. Lima ta malu pa koral pasó e ta krese i tapa e koral. Un koral mester di klaridat, si lima tap é e lo sofoká muri. Tambe lima ta stroba larva di koral di haña un lugá pa pega. Un larva semper ta buska un lugá di piedra duru pa e pega riba dje. Awor, lima ta un mata ku ta presente bou di awa nòmalmente. Tin diferente piská ku ta kome lima só, ku otro palabra, nan no ta kome otro piská. E komedó di lima di mas importante ta Gutu. Gutu ta un piská ku ta bira grandi i mas grandi un bestia bira, mas e ta kome. Awèl bon, e Gutu ta kome lima i asina e ta tene e ref limpi, e no ta duna e lima chèns pa krese di mas. Manera ku e lima sprùit, e Gutu ta pasa su djentenan skèrpi riba e koral i ta skrap e lima kita fó. Pero si tin muchu hopi nutriente den laman, e lima ta krese muchu mas lihé ku e Gutu por kom é. Ta ki mishi e nutrientenan den laman Berpùt di diferente edifisio ku tin kantu di nos kosta no ta bon trahá, sea ta ku nunka a sera e buraku di e berpùt ku blòki i pleister e, òf si e ta di pleister mes, e por a sker. Kon tal ku awa sushi ku tin nutriente den dje - nutrientenan ta elementonan ku ta sali for di kurpa di hende ora nos hasi sushi ta sipel dor di e kalichi i asina ta drenta den laman. Mas nutriente tin den laman, mas e lima ta krese, e nutriente ta manera mèst pa e lima. Desaroyo kresiente di Boneiru a trese kuné hopi konstrukshon hopi serka di kosta. Hende a traha hopi mas Foto Credits: Anja van Doren. kas i otro tipo di establesimentonan riba nos kosta. Nan tur opviamente mester di un berpùt. Gobièrnu ta stipulá ku tur hende ku traha un kas mester traha un tanki séptiko, esei ta un tipo di berpùt pero e ta será ku blòki i di pleister. Loke sa sosodé ta ku, sea ta keda sin lanta e berpùt ku blòki òf no ta pleister e. E tipo di práktikanan aki ta pone ku e awa sushi ta sipel bai laman. Tambe tin hende ku ta laga bora un leaching hole. Esaki ta un buraku ku nan ta bora, sea paden òf pafó di e berpùt. Esaki ta pone ku e berpùt nunka no ta yena i semper lo saka e awa di mas, manda den tera. E awa ei lo keda sipel i buska su kaminda te ora e yega laman. Tin bia nos sa puntra hende, ku ta biba kantu di awa pa basta aña kaba, e pregunta: Kua tabata ta e delaster biaha ku bo a laga chika bo berpùt? E kontesta sa ta: mi ta biba den e kas aki 15 aña kaba i nunka nos pos a yena. Awèl, nos no tin nodi di splika e lesadó ta dikon e pos no ta yena i unda e awa sushi ta bai. Awor, ántes, ora no tabatin asina tantu edifisio riba nos kosta, e Gutu i e otro pis-kánan por a kome e lima i tene nos ref liber di lima. Awendia tin asina tantu konstrukshon mas, ku hopi mas nutriente ta bai laman. E situashon aki tin nos di STINAPA bastante preokupá, pasobra tin un otro fenómeno ku a bin na moda aki na Boneiru i esaki ta ku hende ta piska Gutu. Gutu, un piská ku Bonerianonan masha poko tabata kome ántes, awendia tin hende, ku ta biba riba e isla aki, ta sali speshal pa bai piska Gutu. Esei ta trese dòbel problema; lima ta krese ku mas furia pasobra tin mas nutriente den laman i e kantidat di Gutu ta bahando pasobra hende ta piska nan. Na otro islanan den Karibe ku tabatin e mesun situashon aki, ya a demostrá ku di un dia pa otro por lanta mainta i ripará ku laman a bira bèrdè, bèrdè. Na ingles ta yama esei algae blossom. Ora esei sosodé, no tin manera pa drai e bèk. Lo no tin awa pa laba! Nos no ke pa esei sosodé aki na Boneiru pasobra e ref di koral, di dje nos ta biba. E ta hinka pan den boka di hopi di nos riba e isla aki. Solushonnan Tin algun solushon na kaminda, e úniko problema ta ku nan ta tardando muchu. Kòrda ku a bisa na prinsipio ku ta for di 20 aña pasá STINAPA a kuminsa ta bati bèl ku Boneiru mester bin ku un planta di kloaka. Tin kuater solushon den tapara: e promé ta ku tin un konsepto di lei, desishonnan di ehekutashon di e ordenansa di naturalesa kla pa gobiernu di Boneiru aprobá. Den e konsepto di lei aki, tin un artíkulo segun kua diferente bestia lo Foto Credits: Anja van Doren. haña protekshon. Gutu ta un di e piskánan ku lo bai ta protehá i lo no por piska Gutu mas, esta si gobiernu aprobá e desishonnan di ehekutashon di e ordenansa di naturalesa aki. E di dos solushon ta ku gobiernu di Boneiru a pidi ayudo finansiero na Hulanda pa traha un planta di kloaka temporal ku nos lo usa te ora e planta grandi keda kla. Gobiernu di Hulanda a bai di akuerdo i a pone plaka disponibel pa esei por sosodé. Na prinsipio di 2010 lo kuminsá ku konstrukshon di e planta aki. E di tres solushon ku ta na kaminda ta e planta di kloaka grandi mes ku lo bin na LVV riba kaminda pa Lagun. E mal notisia di esei ta ku ora a planta ta kla, e lo no kubri tur e área ku e lo a kubri originalmente. Dor ku a tarda asina tantu, a konstruí mas edifisio, i e planta a sali hopi mas karu ku e kantidat di sèn ku tin pa trah é. Den bahamentu di gastu mester a laga algun parti kai afó. Lo no konektá e parti di Hato, ni e parti di Belnem. E di kuater solushon ta ku tin un konsepto di lei pa kolegio ehekutivo aprobá, den kua lo regla tur asuntu di awa di berpùt sigun lei. Asina por tin kòntròl legal pa evitá ku awa di berpùt por bai den laman. Skirbí pa Beukenboom. Elsmarie