MAKUBEKÈN. Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru. Edishon Nr. 23 desèmber 2012

Transcriptie

1 Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru Grátis Edishon Nr. 23 desèmber 2012 Gratis Het verhaal van de bomen Kent u het verhaal van de bomen? De bomen van Bonaire? Nee? Nou, hieronder staat het. Maar ik waarschuw u nu alvast: het is geen prettig verhaal. Vele honderden jaren geleden zag het eiland er heel anders uit. Van kust tot kust begroeid met weelderige bossen. De bomen groeiden letterlijk tot in de hemel. Toen kwam de mens. Eerst wat Indianen uit Zuid Amerika. Daarna kwamen de Europeanen in hun zeilschepen. Spanjaarden en ook Britten en Hollanders. De Spanjaarden beschouwden Bonaire als een waardeloos eiland. En ook de andere reizigers uit de oude wereld vonden hier weinig handelswaar. Met uitzondering van zout en hout. De ene boom na de ander werd gekapt en stortte krakend ter aarde. De bijl werd ook in de bomen op Klein Bonaire gezet. Het heeft maar weinig gescheeld of beide eilanden zouden zijn kaalgekapt. Door de kapwoede veranderde het eens zo mooie groene eiland van gedaante. Verdwenen waren de eeuwenoude uitgestrekte bossen. Verdwenen waren de reusachtige bomen met ritselende bladeren. Verdwenen was ook het voedsel voor heel veel dieren. Dieren die daar weinig last van hebben zijn geiten en ezels. Ze kwamen oorspronkelijk niet voor op het eiland, maar werden door de Spanjaarden hierheen gebracht. En die grondige grazers hebben ervoor gezorgd dat de bomenstand zelfs na tweehonderd jaar niet meer is hersteld. Met z n tienduizenden vreten de geiten bijna alle jonge boompjes en struiken op. Maar wij kunnen er zelf ook wat van. Wij maken stukken grond schoon met loaders. Alles bij elkaar heeft dit tot een van onze grootste milieuproblemen op dit moment geleid. Erosie. Er zijn niet genoeg wortels van bomen en planten om de vruchtbare aarde vast te houden. Die spoelt weg in de regen of waait weg met de wind. De oplossing is: bomen planten. In deze krant leest u er meer over. Misschien toch een happy end? De redactie

2 Página 2 FENOLOGIA DI PALUNAN STINAPA su departamentu di estudio i investigashon di naturalesa (N&HRU) ta hasiendo un estudio riba fenologia di nos palunan na Boneiru. Kiko ta fenologia? Fenologia ta estudio di siklo anual di Fenologia komo base pa e estudio di ekologia terestre. Ora ta papia di fenologia di palunan esei kemen ku ta studia e palu su siklo di reprodukshon. Por ehèmpel, ki ora e palu tin flor, ki ora e palu tin fruta, ki ora e palu tin kuminda pa hende i bestia. Riba nos isla tin un siklo di kada seis aña ku tin un temporada di sekura òf di hopi yobida. Dato riba esaki STINAPA a risibí di e departamentu di Meteorologia aki na Boneiru. Investigando e palu den temporada di sekura i di yobida, ta duna bo un bista kon e ta reakshoná riba wer. Lokual tambe ta sali na kla den e investigashon aki ta komportashon di e bestianan di mondi riba disponibilidat di kuminda. Por ehèmpel, raton djanochi ta un bestia migratorio; podisé esaki ta bini pasobra ora e bandoná su habitat ta pa motibu di falta di kuminda i ora e skohe un habitat nobo ta pasobra tin un abundansia di kuminda den e área ei. A skohe 17 sorto di palu i tres sorto di kadushi pa hasi estudio riba dje, i di kada sorto a selektá 25 palu. Algun di palunan ku a skohe ta Watapana, Kibrahacha, Brasia, Palu di sia blanku i kòrá, pal i kuida, wayaká, shimaruku, kalbas, koahara, pal i lele, pal i lora, pal i oliba, wayaká shimaron i wabi. Un bia pa luna ta bai den mondi i ta selektá kada bes mes un palu i ta kalkulá kuantu flor òf fruta tin na e palu òf kiko ta pasando ku e palu na e momento spesífiko ei. Rònt Boneiru a skohe palu pa hasi investigashon riba dje. Si bo ta kana den mondi, i bo ta haña un palu ku un sinta òf plachi metal na dje, ta markanan di STINAPA di manera ku ta rekonosé e palu ora bin bèk un luna despues.

3 Página 3 NEEM TREE Den último anjanan e asina yama palu di Neem òf Neem tree a bira un mata masha popular na Boneiru. E nòmber sientífiko ta Azadirachta indica, i e ta originá for di Asia i ta famia di palu di mahòk. E ta un mata ku ta krese lihe ku ta keda bèrdè i no mester di masha awa. E blachinan tin supstansianan venenoso den nan ku ta mata insekto i nan por tin balornan kurativo pa sierto kondishon médiko. Durante investigashonnan a bin konstatá ku e palu aki a kuminsá invadí den mondi di Boneiru. Na diferente kaminda a pasa basta tempu ta ranka sprùit di Neem Tree for di den tera. Si no tuma medida pa para i kombatí e mata aki, e por resultá den un desaster ekológiko, kaminda e Neem tree ta kompetí i krese tapa nos matanan indigeno i pues menasa nan eksistensia. Para ta plama e simia di e palu aki masha lihé i e ta krese masha fásil i rápido. E mata aki ta komportá su mes komo un sorto envasivo i rònt mundu sientífikonan i departamentunan di agrikultura ta bati alarma. E tin e tendensia di dominá i invadí mondi di den un forma agresivo, e ta konsiderá un mata problemátiko kaba na e paisnan manera Merka (USA), Ghana, Brasil, Australia, i e islanan den oséano Pasífiko. Fuera di e peligernan pa nos naturalesa, STINAPA ta konstatá ku Neem Tree ta un mata di balor dudoso pa hende. E palu ta krese ku rama bruá i no tin forma bunita di su mes manera hopi otro mata. Pues e ta demandá hopi snuimentu pa e sirbi e ku meta di mata dekorativo. Tambe e ta un mata ku, despues ku e krese bira palu grandi, tin su raisnan ku ta kore superfisial i ta forma un menasa pa e.o. fundeshi, flur i pipa di afvur. Pues ta mihó pa no pon é serka di edifisio, berpùt of pipa di afvur pa kushina i baño. Finalmente e kalidat di e palu ta malu: e ta un palu fofo sin balor komersial signifikativo òf komparabel ku nos mes matanan (manera, wayaká, kuihi, kalabarí, brasia) ku ta duna palu pisá i duradero. Na Boneiru tin un otro mata invasivo (woeker plant) ku ya kaba gobiernu a tuma medida legal kontra di dje. Esei ta e mata Palu di lechi, Cryptostegia grandiflora, un mata ku ta rama tapa otro mata i ku ta plama hopi fásil. E mata ei ta ilegal pa planta i pa tin riba tereno. STINAPA ta hasi un yamada na un i tur pa hasi ménos uso posibel di palu di Neem, i usa preferiblemente matanan lokal i/òf ménos agresivo, ku tambe ta krese lihé, manera watakeli, kamari, i brasia. Si tin palu di Neem den kura, sòru pa pa ranka e sprùit nan manera ku nan sali bou di palu òf den kura. Si laga nan para ta bira difísil pa saka nan despues ya ku e rais ta krese lihé bai hundu den tera. No planta e palu serka di berpùt òf serka kaminda ku pipa di afvur ta kore. STINAPA ta informa ku riba dianan di fiesta nos parke nashonal Washington Slagbaai ta será pa publiko 25 di decèmber 1 di yanüari Pasku Aña Nobo Pa mas informashon óf pa forma parti di un di nos aktividatnan por tuma kontakto ku STINAPA na

4 Página 4 A SAKA 326 KASKA DI KARKÓ KU A KUE ILEGALMENTE DEN LAC Piskadónan huntu ku Rangers i Junior Rangers di STINAPA a partisipá den un búskeda di kaska di karko ku a kue ilegal. Esaki den konekshon ku e proyekto di restorashon di karko den Lac ta pa haña un bista kuantu karko a kue ilegal i pa konta i midi e kantidat di kaskanan ku a laga atras den Lac. E kolaboradornan di e proyekto di restorashon di karko a organisá un mainta kaminda a bai snòrkel i saka kaska di karko bashi for di Lac. Un grupo di piskadó, Junior Rangers i Rangers a duna un man i yuda trese e kaskanan kantu. Asina aki por a konta i midi e kantidat di kaska di karko bashi ku a haña. E motibu dikon a organisá e mainta aki ta, pa por haña un bista ta kuantu karko a kue e lastu tempu nan aki. Den un ora di tempu a trese 326 kaska di karko bashí kantu i ainda a sobra hopi mas den laman. Di e 326 kaskanan ta solamente un kaska por bisa ku ta un bestia manera sekat a kue e karko. Sobra tur tin e buraku ariba na su korona, ku ta prueba ku ta hende a hasi esaki. Un mayoria grandi di e kaskanan ta prueba ku ainda nan no a yega na edat di reprodukshon. Ounke ku e karko nan a kria e lep, ku ta prueba ku esaki ta un karko adulto, mayoria di e lep nan no a bira diki ainda. Un karko ku a kuminsá pone webu, e lep na su kaska tin un hanchura di 1cm. A pone e kaskanan huntu riba un bòshi serka di un di e seru di kaska bieu kaba. Asina aki lo kuminsá ku un seru nobo. Algun dje kaska ku a saka, lo bai pa e piskadónan traha un kapía pa La Virgen del Valle (patrosinadó di piskadó i hende ku ta traha ku i riba laman), na Sorobon. Den luna di yanüari òf febrüari lo bolbe organisá un evento asina aki. Un danki na tur piskadó, Junior Rangers, Rangers i voluntarionan ku a duna un man i a hasi e mainta aki unu favorabel.

5 Página 5 DCNA INFORMEERD De eilanden Aruba, Bonaire, Curacao (ABC eilanden) en Saba, St. Eustatius, St. Maarten (SSS eilanden), die deel uitmaken van het Koninkrijk der Nederlanden, worden gescheiden door ongeveer 800 kilometer aan zee. De twee eilandengroepen die beiden over een grote rijkdom aan natuur beschikken en worden erkend als hotspots van biodiversiteit binnen het Koninkrijk der Nederlanden, verschillen echter enorm op het gebied van taal, en cultuur en ecologie. De planten en bomen van de ABC eilanden moeten zien te overleven in een semi-aride klimaat, terwijl de vegetatie van de SSS eilanden groeit en bloeit in voortdurend vochtige omstandigheden. De ecosystemen van de ABC eilanden bestaan uit droge begroeiing /struikgewas en bestaan hoofdzakelijk uit planten die tegen lange periodes van droogte en constante passaatwinden bestand zijn. Van bijzonder belang zijn de cactussen. Die groeien op alle drie de ABC eilanden.columnar cactussen zijn belangrijk omdat zij tijdens het barre en droge seizoen zorgen voor voedsel voor vogels en andere dieren Op de SSS eilanden groeien in plaats van cactussen, acacia s, orchideeën, varens en gigantische bomen of regenwoud. De bescherming van het cloudforest van Saba is zeer belangrijk, want het bos herbergt veel zeldzame en endemische soorten. De bomen in het cloudforest zijn behangen met epifyten en mossen, die de regen opnemen van de omringende wolkendeken en het bos en de hellingen voorzien van water. Eén ding hebben de ABC en SSS eilanden echter wel gemeen, en dat is: Het streven om hun natuurlijk erfgoed te behouden. De parken en de natuurbeschermingsorganisaties -die onder het Dutch Caribbean Nature Alliance vallen- werken samen aan de bescherming en het herstel van onze unieke planten en bomen ecosystemen. Ecosystemen die niet alleen het thuis zijn van vele diersoorten, maar ook voor onschatbare waarde zijn voor het welzijn van de mens. BO TABATA SA KU BO NO TIN MESTER DI GUIA PA BO POR BAI SUBI BRANDARIS? WIST JE DAT JE GEEN GIDS NODIG HEBT OM DE BRANDARIS TE BEKLIMMEN? STINAPA BONAIRE BO TABATA SA KU STINAPA TA E FUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENAN NASHONAL PA GOBIERNU? WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING IS DIE DE NATIONALE NATUURPARKEN BEHEERT VOOR HET GOUVERNEMENT? Merel What if we change

6 Página 6 ECHO FOUNDATION BRENGT 175 BOMEN OP HET RARE TREE MAP Bonaire s Lora bescherming organisatie, Echo Foundation, brengt zeldzame en belangrijke bomen van het eiland in kaart. Het project wordt gefinancieerd door het Wereld Natuur Fonds Palu i matanan ku ta krese na Boneiru Buska e nòmber di e matanan! anglo infrou Oliba Apeldam Sabal palm banana di mondi Kadushi Kalbas Basora kòrá Karawara Tamarein Basora pretu Karpata tuna Beyísima Katuna Wabi Brasia katunbòm Watakeli bushi Kenepa Watapana datu Koahara Wayaká Drùif kui Flaira mahòk welensali Yatu hilu di diabel Hoba mansaliña Shimaruku en wordt uitgevoerd in samenwerking met jeugdorganisaties van Bonaire, inclusief de Junior Rangers van STINAPA. Het team leert hoe zij acht inheemse boomsoorten kunnen identificeren en verzamelt gegevens die van belang zijn voor het kunnen vaststellen van de gezondheid van Bonaire zijn ecosystemen. Met Android telefoons en GPS technologie brengen zij de bomen in kaart, meten ze de bomen en noteren ze of er dieren actief zijn geweest. Terug thuis, kunnen de teams hun gegevens uploaden in de Rare Tree Map, zodat iedereen er naar kan kijken. Inmiddels zijn er 175 bomen in kaart gebracht. Je kunt ze zien op de homepage van Echo Foundation

7 Página 7 FESTIVAL DI PLANTA PALU 2012

8 Página 8 INFLUENSIA DI KABRITU RIBA VEGETASHON DEN PARKE NASHONAL WASHINGTON SLAGBAAI Riba invitashon di STINAPA Boneiru, Carmabi algun aña pasá a hasi un konteo di kabritu den Parke Washington Slagbaai riba un área di 25 kilometer, durante un proyekto di reforestashon. E konteonan a mustra ku e tempu ei tabatin un promedio brutu di 6 mil kabritu den e parke. Esaki ta nifiká un kabritu pa kada hèktar. Pa komparashon, den parke Kristòf na Kòrsou ta papia di ménos ku 1 bestia pa kada 10 hèktar. Pa añanan largu kabritunan a hasi i deshasí, komiendo kasi tur mata ku nan topa den nan kaminda di manera ku kuminda den parke a kuminsá bira ménos. Parke ta mustra bèrdè si, pasobra ku e matanan ku a sobra kabritu ni buriku no ta kome nan pa motibu ku nan ta venenoso. Ta trata partikularmente di diferente sorto di tuna, welensali, kuida, lokki lokki, pal i Boneiru i yerba di bientu. Pa motibu di ekseso di kabritu den parke e vegetashon a bira pober i monótono. Si paga tinu ora ta kore rònt den park por ripara ku tin áreanan grandi di tuna I welensali. E kabritunan ku tin ku sobrevivi skarsedat di kuminda, ta kuminsa kome tronkon di kadushi i yatunan di mas grandi, ku ta soru pa kuminda den tempu di sekura pa otro bestia manera paranan I raton djanochi. Ora e kadushi I yatunan ta mas yon, nan tronkon ta yen di sumpinja di manera ku ta difisil pe kabritu yega na dje, pero ora nan bira grandi e tronkon ta perde e sumpinja I kabritu ta kuminsa kome su bast. Hopi di e kadushi i yatunan di mas grandi di e parke ya a keda plumá di nan bast, i lo bai pèrdè nan komo fuente di kuminda krusial pasobra nan ta bai muri. Kabritunan ta komiendo yunan di otro mata tambe ku a kaba nase, di tal forma ku mondinan ta keda pober, tera ta keda bashí, i eroshon ta tuma lugá na gran eskala. Un sierto momento, e proseso ta bira ireversibel i desertifikashon ta sali fo i man. Gordura di tera ta spula bai den roi i tapa koral i yena saliña, habitat kardinal di nos flamingo, ku despues di tempu ta seka i yena totalmente ku tera. Un bahada drástiko di kabritu den e parke ta nesesario pa evitá un katástrofe ekológiko. Si e proseso kontinuá, fuentenan di kuminda pa otro bestia manera para i raton djanochi lo bira poko ku ta pone ku nan lo muri di hamber of kuminsa bishitá partinan poblá dje isla pa hanja kuminda. STINAPA ta konsiente di eksistensha di e problema hopi tempu kaba i ta buskando aktivamente pa solushonnan. A sera e parti di Slagbaai na waya I poko poko a kuminsá saka kabritu for di djeiden. Te ainda ta sakando kabritu for di den e parke. Opservashonnan di Carmabi ta mustra ku e problema ta agudo i ku kosnan mester tuma lugar aun más rapido i efektivo. Den esaki koperashon di gobiernu di Boneiru ta esensial. E parke tin ku ta un área ku ta sirbi pa salbaguardiá e balornan ekológiko i kulturalhistoriko riku i eksepshonal ku Boneiru ta poseé. Pero tur esaki ketu bai ta na peliger. Washington Slagbaai National Park Habrí tur dia ku eksepshon di 25 di desèmber i promé di yanüari. Iedere dag geopend behalve op 25 december en 1 januari.

9 Página 9 BONAIRE ZONDER BOMEN We hebben op ons eiland jammer genoeg niet heel veel markante bomen. Bomen met een meters dikke stam. Of bomen die tientallen meters hoog zijn. Hele oude bomen zijn er natuurlijk ook. Maar waar staan ze? Als een toerist vraagt STINAPA A SELEBRÁ FESTIVAL DI PLANTA PALU 2012 STINAPA a tene su evento anual; Festival di Planta Palu. Mas o ménos 240 mucha di skol básiko a hasi akto di presensia pa asina nan planta 200 palu den Parke Nashonal Washington Slagbaai. Ya pa di kuater (4) aña konsekutivo STINAPA ta organisá e evento edukativo pa asina motivá muchanan for di edat hóben pa planta mata i tambe duna informashon riba importansha di palu pa nos isla i mundu kompletu. En konekshon ku e evento aki STINAPA a organisá un kompetensha di pintura pa tur skolnan básiko. E ganadó su pintura a bira e poster ofisial pa e evento. E aña aki e hóben Manuela Martilia di Kolegio San Luis Beltran, a sali komo ganador apsoluto. Bùsnan a kuminsá yega for di kuarto pasa di ocho na parke Washington Slagbaai ku e muchanan. Tabata tin un aglomerashon grandi bou di e afdak, kaminda e parti ofisial di e Festival a tuma lugá. E muchanan a kanta e kantika ofisial di Festival di Planta Palu pa despues bai hasi lokual nan a bin pe: planta palu den parke. E muchanan a planta un total di 200 palu den un área spesífiko na entrada di parke Washington Slagbaai. A planta diferente sorto di palu manera; Wayaká, Kalbas, Pal i Oliba, Shimaruku, Watakeli, Wayaká Shimaron, Watapana i Watapana Shimaron. Un danki na tur skol básiko i tur maestra i maestro ku ta mustra nan interes apsoluto pa un evento di e magnitut aki. Un danki speshal na tur rangers i staf di STINAPA ku a traha duru pa e dia aki bira un éksito. Otro aña nos ta selebrá sinku (5) aña di Festival di Planta Palu na Boneiru i nos por prepará nos mes pa un dia speshal atrobe. naar de dikste boom van Bonaire, waar stuur je hem dan heen? Of als iemand vraagt naar de hoogste boom? En welke is de oudste? Meer struiken Stel je Bonaire eens voor zonder bomen. Een Bonaire zonder bomen vergt misschien niet eens zo heel veel fantasie. Sommige gebieden zijn al zo goed als kaal. En de bomen die we hebben, lijken veel op struiken. Veel dezelfde doornstruiken. De meest voorkomende boom is ogetwijfeld de Palu di kui. Maar ook de Wabi komt veel voor. En ze lijken ook wel op elkaar, met die kleine geveerde blaadjes. Door de bloemen kun je ze gemakkelijk uit elkaar houden. De Kui heeft kleine geelwitte bloemetjes in langwerpige trosjes. De Wabi bloeit met kleine gele bolletjes. Ezels en geiten In het natuurpark Washington Slagbaai zijn hier en daar kleine stukjes grond met hekken afgezet. Geiten en ezels kunnen er niet in. Achter het hek,waar eerst niets stond, beginnen spontaan planten, struiken en bomen te groeien! Niemand heeft ze daar geplant. Ze groeien zomaar vanzelf. De natuur doet zijn werk. Een mooi voorbeeld is ook te zien langs de Kaminda Sorobon. Een eind voorbij Rancho Gran Chaperal kom je langs een kale moddervlakte en veel dode mangroven in het water van Lac. Iets verderop langs de oever, vlak bij de plek waar je altijd Flamingo s ziet, staan ook hekjes. Binnen die hekjes schieten de jonge mangroven uit de grond. Daarbuiten blijft het kaal. De geiten en ezels vreten alles op. Daarom hebben we niet veel fantasie nodig om ons een Bonaire zonder bomen voor te stellen. En daarom zie je overal dezelfde struiken. Duizenden bomen erbij Elk jaar in november is het Nationale Boomplantdag. Dat is onze kans om bij te dragen aan een Bonaire met bomen. Maar elke andere dag in het regenseizoen is ook goed. Plant een boom op een stukje grond. In je tuin, op school, op je werk, het geeft niet waar. Liefst een boom die hier van nature voorkomt en die vruchten draagt. Dat is ook nog eens leuk voor de vogels en andere dieren. Als we dat elk jaar doen, krijgen we jaarlijks duizenden bomen erbij! Zo eenvoudig is dat. Hoe plant ik een boom? Maak een groot plantgat van minimaal 60 x 60 x 60 cm. Meng minstens 20 kilo goed verteerde zwarte geitenmest door de grond in het plantgat. Plaats de boom en eventueel een steunpaal. Zorg ervoor dat geiten en ezels niet bij de boom kunnen komen. Help de boom de eerste twee jaar een handje door onkruid te wieden en af en toe water te geven. De jonge bomen zijn gewoon te koop bij de kwekerijen op ons eiland: Kalbas, Oliba, Palu di bèshi, Palu di Bonaire, Palu di lora, Palu di sia, Shimaruku, Takamahak en Wayaká. Populaire niet inheemse vruchtdragende bomen zijn: Kenepa, Mango en Mispel. Plant een boom! Laten we met z n allen ervoor zorgen dat een Bonaire zonder bomen een fantasie blijft.

10 Página 10 IMPORTANSHA DI PLANTA PALU Tanten ku poblashon di mundu ta krese, mas i mas ta kap palu, hasi tereno limpi pa traha kas, edifisionan guberna- mental i tambe komersial. Naturalmente mester di kayanan pa konektá tur esakinan ku otro. Miéntras tantu dia pa dia nos mondi nan ta kabando na un manera spantoso. Te asta e selva di Amazona ku hopi hende a kere no por kaba BONAIRIAANSE BIERFLESJES OP REIS Bonrecycling heeft afgelopen maand achttienduizend kilo oude bierflesjes naar Panama uitgevoerd. Het glas is door de bevolking en bezoekers in de gele glasbonbons gegooid. Een bedrijf in Panama smelt de oude bierflesjes om tot nieuw glas. Zo groeit de afvalberg op ons eiland minder hard en wordt het glas opnieuw gebruikt. Het nieuwe Bonairiaanse bedrijf Bon Recycling richt zich op hergebruik van afval. Herbert de Jongh, een van de directeuren, legt uit: We werken samen met Selibon. Behalve glas zamelen we bij bedrijven bijvoorbeeld ook papier en karton, frituurvet, afgewerkte olie, kunststoffen en metalen in. We zien afval niet als waardeloze rommel, maar als kostbare grondstoffen. Het materiaal wordt opnieuw gebruikt en onze afvalberg groeit minder hard. Herbert: Voor het einde van dit jaar proberen we nog een lading bruin en groen glas te verschepen. Het is de opbrengst uit de gele glasbonbons in de wijken. Selibon haalt het oude glas op en wij sorteren het op kleur. Dan zijn van oude bierflesjes gemakkelijk weer nieuwe te maken. Helaas zien we wel dat de glasopbrengst over de maanden afneemt, zegt Edison Rijna, de andere directeur. Eind vorig jaar is met de actie Separá bo Glas erg veel glas ingeleverd. Toen was er veel aandacht voor glasinzameling op de radio en in de kranten. Nu hoor je er niets meer over. Het is belangrijk dat de bevolking met voorlichtingscampagnes voortdurend te horen krijgt dat glas scheiden belangrijk is. ta demonstrá señal di stress, pasobra no ta palu i mata so a disparsé sino henter espesienan di bestia a disparsé kompletamente. E tendensia aki tin efektonan devastador riba hende i bestia, i nan mes ta kontribuí mas lihé ku nan por pensa na e aselerashon di e asina yama fenómeno Global Warming. Abo tambe por kontribuí na purba para e fenómeno aki den forma di planta palu òf mata. Plantamentu di palu, spesialmente esnan ku ta nativo na e área ta kontribuí na pone un paro na e fenómeno di global warming. Kon ta planta palu? Unda bo kere? Kiko bo ke pa e hasi? Kon bo ta bai kuid é? Den otro palabra, kuminsá planeá!!! Pidi konseho di un eksperto di mata òf un kunukero. Bo tin ku sa ta ki sorto di palu bo ta bai planta. Bo tin ku sòru ku kaminda ta bai plant é ta na un distansha di edifisio òf otro palunan, di manera ku nan rais i takinan tin lugá pa krese. Dependé di e lugá i awa seru, un palu yòn mester di masoménos 15 pa 20 galòn di awa pa siman. Lo bo tin ku protehá e palu tambe di kabritu, buriku, yuana òf bestianan di kas. Por planta simia tambe den pòchi òf bleki ku bo ta yena ku kòmpòst meskla ku tera òf bo por kumpra un palu ku ta kla pa planta. NME STINAPA BONAIRE BO TABATA SA KU E SENTRO DI BISHITANTE NA WASHINGTON PARK, TIN SU PROPIO BIBLIOTEKA KU MAS KU 260 BUKI DEN KUATER IDIOMA? WIST JE DAT HET BEZOEKERS CENTRUM VAN HET WASHINGTON PARK, ZIJN EIGEN BIBLIOTHEEK HEEFT MET MEER DAN 260 BOEKEN IN WEL 4 TALEN?

11 Página 11 OUDE BANDEN VEROORZAKEN AFVALPROBLEEM Bonaire worstelt met een nieuw afvalprobleem. De hoeveelheid afgedankte autobanden is het afgelopen jaar enorm gegroeid. Selibon kan niets anders doen dan de oude banden begraven omdat ze in de open lucht een broedplek vormen voor de Denguemug. Dit jaar heeft Selibon ongeveer kilo aan oude autobanden verzameld. Vorig jaar nog heeft Selibon een opgespaarde voorraad van de afgelopen drie jaar begraven. Dat ging toen om kilo. Het blijkt dus dat de hoeveelheid oude banden plotseling veel sneller groeit. En daarmee de afvalberg op ons eiland. Selibon heeft geen mogelijkheden om de oude banden te verwerken. Uitvoer naar het buitenland, waar het materiaal van de oude banden kan worden hergebruikt, kost vele tienduizenden dollars. Kosten die de Bonairiaanse gemeenschap uiteindelijk moet betalen. Het is niet bekend waardoor de plotselinge toename van oude banden wordt veroorzaakt. Een mogelijkheid is dat oude banden met voldoende profiel uit het buitenland worden ingevoerd en hier als tweedehands worden verkocht. Of dat oude banden met een nieuw loopvlak op de markt worden gebracht. Deze gebruikte banden zijn goedkoper dan nieuwe, maar gaan ook minder lang mee. Het wrange is dat in bijvoorbeeld Nederland de consument bij aankoop van een nieuwe band al betaalt voor de milieuvriendelijke verwerking ervan. Als die autoband dan als tweedehands band in het buitenland of op ons eiland wordt verkocht, wordt er extra aan verdiend. Het ontvangende land of eiland blijft dan wel met het afvalprobleem zitten. Bonaire kan het probleem van oude autobanden oplossen door op elke geïmporteerde band een milieuheffing in rekening te brengen. Met de opbrengst daarvan kunnen de afgedankte banden in het buitenland worden verwerkt. Op die manier betaalt alleen de vervuiler en groeit de afvalberg minder hard. Karko Bonaire E korant aki a bira posibel danki na: Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door: WWF NL Entidat Públiko Boneiru MCB Selibon Telbo NV Bonaire Sunshine Homes TCB Redactie: Diana Sint Jago & Derchlien Vrolijk Vormgeving: Bonaire Communication Services N.V. Drukwerk: DeStad Drukkerij, Curaçao Distributie: Post N.V. BO TABATA SA KU BO POR YAMA STINAPA NA , ORA BO TIN PREGUNTA TOKANTE NATURALESA I MEDIO AMBIENTE? Redakshon: Diana Sint Jago i Derchlien Vrolijk Kompaginashon: Bonaire Communication Services N.V. Imprenta: DeStad Drukkerij, Curaçao Agensia distribuidor: Post N.V. WIST JE DAT JE STINAPA KAN BELLEN OP , WANNEER JE VRAGEN HEBT OVER NATUUR EN/OF MILIEU? STINAPA Bonaire, telefoon: , fax: , info@stinapa.org, website: adres: Barcadera z/n, Bonaire

12 Página 12 FESTIVAL DI PLANTA PALU 2012