Utrecht Werkt Trendrapportage economie 2010 juli 2010
Colofon uitgave Afdeling Bestuursinformatie Sector Bestuurs- en Concernzaken Gemeente Utrecht Postbus 16200 3500 CE Utrecht 030 286 1350 bestuursinformatie@utrecht.nl in opdracht van Afdeling Economische Zaken StadsOntwikkeling Gemeente Utrecht internet www.onderzoek.utrecht.nl rapportage Ilse Wognum Rob Paridaen Hans van Hastenberg (030-286 1336) bronvermelding Het overnemen van gegevens uit deze publicatie is toegestaan met de bronvermelding: Bestuursinformatie, gemeente Utrecht juli 2010
Samenvatting Utrechtse economie in mineur De Utrechtse economie maakt op dit moment een moeilijke tijd door. In dit opzicht is het beeld ten opzichte van de vorige Utrecht werkt uit 2007 totaal gekeerd. Het bedrijfsleven heeft duidelijk te lijden onder de economische crisis die zich vanaf de herfst 2008 wereldwijd manifesteert. Eind 2009 lijkt het bedrijfsleven weer voorzichtig de weg omhoog gevonden te hebben. Uit meer recente gegevens blijkt echter dat het herstel voorzichtig en langzaam verloopt. Daarmee volgt het Utrechtse bedrijfsleven de landelijke economische trend. Uit de COEN-enquete blijkt ondermeer dat een meerderheid van de Utrechtse bedrijven te maken heeft met afnemende omzetten, personeelkrimp en dalende winsten. De verwachtingen voor 2010 zijn op al deze terreinen iets positiever: er zijn meer ondernemers met een positieve verwachting dan een negatieve verwachting. Kerngegevens economische ontwikkeling 2003-2009 2003 2006 2009 omzet* -7 33-23 winst* -3** 34-26 personeel* -8** 15-31 investeringen* 20** 15-18 ondernemersvertrouwen* 27 83 0 banen 209.568 206.032 223.323 startende bedrijven 1.428 2.083 2.924 bbp per hoofd 44.000 47.000 48.000*** Bron: ERBO/ COEN, PAR, KvK, CBS * saldo positieve en negatieve antwoorden ** 2004 *** 2007 (meest recent) De mineurstemming is ook terug te zien in het ondernemersvertrouwen. Het ondernemersvertrouwen is in 2009 gedaald naar een historisch laag niveau. Daarin wijkt Utrecht overigens niet af van de andere Nederlandse steden. Het ondernemersvertrouwen is een resultante van positieve en negatieve verwachtingen van ondernemers voor hun eigen bedrijf ten aanzien van omzet, personeel en investeringen. Alleen met betrekking tot de omzet zijn meer ondernemers positief dan negatief gestemd voor 2010. In termen van werkgelegenheid is de economische crisis (nog) niet terug te zien. In 2008-2009 (peildatum april) is het aantal banen in Utrecht met 1,5% toegenomen naar 223.300 banen. Dit zijn 3.200 extra banen. De werkgelegenheid is sinds 2005 jaarlijks gestegen. Tussen 2005 en 2009 met 8,9%, ofwel 18.400 banen. Ook het aantal vestigingen is toegenomen, van 21.000 naar 22.800 in 2009. In lijn hiermee stijgt ook het aantal startende bedrijven. In 2009 zijn 2.924 nieuwe bedrijven Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 3
ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Dit zijn er twee keer zoveel als in 2003. Een dergelijke toename is overigens ook landelijk te zien. Zakelijke diensten, gezondheidszorg, handel en onderwijs grootste sectoren; economisch clusters belangrijk De zakelijke dienstverlening (20% werkgelegenheid) en de gezondheidszorg (16% werkgelegenheid) nemen nog altijd een belangrijke positie in binnen de Utrechtse economie. Andere belangrijke sectoren zijn handel (12%) en onderwijs (10%). In de periode 2003-2009 zijn er enkele kleine verschuivingen binnen de sectorstructuur. Sectorstructuur Utrecht naar aantal arbeidsplaatsen, 1996-2001-2003-2006-2009 (%) Utrecht Nederland 2003 2006 2009 2009 landbouw 0,0 0,0 0,0 3,0 industrie en nuts 4,7 4,5 3,8 11,4 bouwnijverheid 4,5 4,0 3,9 6,4 handel 13,4 13,5 12,3 17,6 vervoer en opslag 4,3 4,1 4,4 5,3 horeca 3,3 3,3 3,2 4,2 informatie en communicatie 5,8 7,5 7,9 3,2 financiële instellingen 8,0 7,3 7,3 3,1 zakelijke dienstverlening 21,4 19,6 20,2 14,2 overheid 5,8 6,0 6,4 5,6 onderwijs 9,6 9,8 10,1 6,7 gezondheids- en welzijnszorg 14,8 15,9 15,7 15,2 cultuur, sport en recreatie 1,8 2,2 2,3 overige dienstverlening 2,4 2,4 2,7 4,0 totaal 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% totaal aantal arbeidsplaatsen 209.106 205.821 223.146 8.032.080 Bron: PAR, LISA De werkgelegenheidsgroei in de periode 2005-2009 is met 18.400 banen zo n 5.500 meer dan op grond van de landelijke werkgelegenheidsgroei verwacht mag worden. Voor een deel (3.500 banen) komt dit door de Utrechtse sectorstructuur. In Utrecht is per saldo een oververtegenwoordiging van activiteiten die ook landelijk een relatief sterke groei hebben doorgemaakt. De overige 2.000 arbeidsplaatsen kunnen worden toegeschreven aan de kwaliteiten van Utrecht: Utrecht bindt bedrijven aan de stad omdat deze hier graag gevestigd zijn, of Utrechtse bedrijven groeien harder dan gemiddeld elders. 4 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Kerngegevens economische clusters 2009 vestigingen banen aandeel banen banengroei 2003-2009 banengroei 2006-2009 medisch cluster 2.141 37.327 16,7% 12,1% 6,6% ICT-cluster 4.777 22.047 12,1% 23,3% 11,5% creatieve industrie 4.404 15.097 6,8% 24,7% 16,3% recreatief-toeristisch cluster 1.938 14.524 6,5% 11,5% 6,1% gaming 20 232 0,1% - - totaal Utrecht 22.777 223.146 100% 6,7% 8,4% Bron: PAR Naast de traditionele sectorindeling zijn economische clusters van groot belang voor de Utrechtse economie. Bij de economische clusters gaat het om een bundeling van economische activiteiten die dwars door de gangbare sectorindeling heen lopen. Het medisch cluster (16,7% van het totaal aantal banen in de stad) en het ICT-cluster (12,1%) zijn de grootste clusters in Utrecht. De creatieve industrie en het ICT-cluster zijn de snelst groeiende clusters, met groeipercentages van 16,3% respectievelijk 11,5% over de afgelopen drie jaar. Dit is duidelijk meer dan de banengroei in heel Utrecht (8,4%). Het medisch cluster en het recreatief-toeristisch cluster zijn de afgelopen jaren iets minder hard gegroeid dan gemiddeld. In de afgelopen periode 2003-2009 wijkt de banengroei in de onderscheiden clusters nog meer af van het stadsgemiddelde. Deze is een factor twee (medisch cluster en recreatief-toeristisch cluster) of een factor vier (ICT en Creatieve industrie) groter dan gemiddeld in Utrecht. Over de gaming industrie zijn nog maar weinig gegevens beschikbaar. Het cluster is nog maar recent in opkomst. De afbakening van dit cluster is bovendien erg moeilijk. Arbeidsmarkt sterk in beweging De Utrechtse werkloosheid ligt op dit moment iets boven het landelijk gemiddelde. Voor een grote stad als Utrecht is dit erg positief. Medio 2009 was 5,5% van de beroepsbevolking werkloos. Dit is op eenzelfde niveau als medio 2006, toen sprake was van een hoogconjunctuur. In het eerste kwartaal van 2010 is de werkloosheid in de stad gestegen naar 6,5%. Nog altijd minder dan de 7,4% van 2003. De werkloosheid is ondermeer laag doordat veel werklozen in de huidige markt niet meer op zoek zijn naar werk (ontmoedigingseffect) en daardoor niet meer tot de (werkloze) beroepsbevolking behoren. Ook het aandeel niet-werkende werkzoekenden ligt op een laag niveau. Op 1 januari 2010 staat 4,3% van de potentiële beroepsbevolking ingeschreven als nww-ers. Dit is weliswaar meer dan een jaar daarvoor (3,4%), maar duidelijk minder dan in 2006 (6,7%). Zeer recentelijk is het aandeel nwwers weer iets gedaald, van 9.727 in februari tot 7.844 op 1 juni. Opvallend is dat een relatief grote groep minder dan een half jaar werkzoekend is. Het aantal jongeren dat als nww-er staat ingeschreven is na een toename nu weer aan het dalen. Het is op dit moment niet te zeggen of de werkloosheid, die doorgaans met enige vertraging de conjunctuur volgt, in de tweede helft van 2010 verder zal oplopen, gelijk zal blijven of zal dalen. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 5
Kerngegevens arbeidsmarkt 2003-2009* 2003 2006 2009 % groei 2003-9 potentiële beroepsbevolking 195.000 208.705 222.700 14,3% beroepsbevolking 134.900 145.900 158.600 17,6% bruto arbeidsparticipatie 69,2% 69,9% 71,2% - werkzoekendenpercentage (nww) 6,0% 6,7% 4,3% - werkloosheidspercentage (cbs) 7,4% 5,6% 5,5% - werkforensen 119.500-117.700-2% woonforenzen 57.400-72.700 +27% woont en werkt in Utrecht 67.400-78.800 +17% Bron: GBA, CBS, UWV WERKbedrijf, PAR, Bestuursinformatie * gegevens per medio jaar, m.u.v. nww-ers (einde jaar) De werkgelegenheidsgroei in Utrecht is de afgelopen jaren achtergebleven bij de groei van de beroepsbevolking. Hierdoor is het banenoverschot in de stad in de periode 2003-2009 afgenomen van 52.000 naar 37.900 banen. Uitgesplitst naar opleidingsniveau is er een tekort aan banen voor hoog opgeleiden en een overschot aan banen voor laag- en middelbaar opgeleiden. Dit heeft te maken met de aard van de Utrechtse productiestructuur en het (hoge) opleidingsniveau van de Utrechtse beroepsbevolking. De vergelijking van vraag en aanbod wordt gecompliceerd door het open karakter van de Utrechtse arbeidsmarkt en bijbehorende omvangrijke forensenstromen. Het grootse deel van de voltijd banen in Utrecht is ingevuld door mensen die elders wonen. Ten opzichte van 2003 is het aantal werkforenzen iets gedaald. De beroepsbevolking die in Utrecht woont en werkt is in tussen 2003 en 2009 flink toegenomen van 67.400 naar 78.800 personen. Sterker nog is de groei van het aantal woonforenzen, dat wil zeggen mensen die in Utrecht wonen, maar elders werken (van 57.400 naar 72.700 werknemers). Dit hangt samen met het eerde genoemde gegeven dat er in Utrecht relatief weinig banen zijn voor hoog opgeleiden. Van de andere kant speelt hierbij ook een rol dat Utrecht als centrale stad een strategische woonlocatie is voor veel hoogopgeleide (2-persoons)huishoudens. 6 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Inhoudsopgave Samenvatting 3 Inleiding 9 1 Economische ontwikkeling 11 2 Economische structuur 25 3 Arbeidsmarkt 41 Bijlage 1: De economie in de wijken en subwijken 55 Bijlage 2: De economie op de werklocaties 75 Bijlage 3: Afbakening economische clusters 85 Bijlage 4: Overige bijlagen 87 Bijlage 5: Geraadpleegde literatuur 89 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 7
Inleiding Utrecht kent een grote economische dynamiek. De voor u liggende rapportage Utrecht werkt biedt een actuele beschrijving van de kenmerken en ontwikkelingen van de Utrechtse economie en arbeidsmarkt. De rapportage is een belangrijk instrument voor de gemeente Utrecht bij de monitoring van beleidsdoelstellingen. De gemeente Utrecht heeft haar visie op de economische ontwikkeling van de stad neergelegd in het Economisch Profiel Utrecht 2010, dat als motto heeft: Utrecht, ontmoetingsplaats voor talent. De gegevens in deze Utrecht Werkt hebben voornamelijk betrekking op de periode die het EPU bestrijkt: 2003-2009. Utrecht werkt is een trendrapportage, die voortbouwt op de eerdere edities van 2002, 2005 en 2007. Met de voorliggende rapportage is aangesloten bij de indeling in eerdere rapportages. Achtereenvolgens komen aan bod: economische ontwikkeling: over economische prestaties, welvaart en werkgelegenheid; economische structuur: over economische activiteiten (sectoren en economische clusters); arbeidsmarkt: over banen, werkzoekenden, beroepsbevolking en pendel. Het rapport richt zich met name op de stedelijke situatie, met in een aantal gevallen een beknopte toelichting op de situatie in de regio, respectievelijk op wijkniveau en op werklocaties (kantoorlocaties en bedrijventerreinen). In de tabellenbijlage staan verzameltabellen met informatie naar wijk en naar subwijk en informatie per werklocatie. Een groot aantal gegevens die in dit rapport zijn opgenomen zijn ook op internet te vinden via de online databank van Bestuursinformatie WistUdata. De gegevens worden jaarlijks vernieuwd met recente data. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 9
1 Economische ontwikkeling Het Utrechtse bedrijfsleven heeft zwaar te lijden van de economische recessie. Na een jaar van omzetdalingen, lijkt de weg omhoog weer gevonden, zo blijkt uit de verwachtingen van de bedrijven zelf. Het ondernemersvertrouwen van Utrechtse ondernemers is gedaald tot het laagste punt ooit. In G4 en landelijk zien we eenzelfde beeld. Het aantal starters blijft groeien, een trend die we overigens ook landelijk zien. De Utrechtse werkgelegenheid lijkt vooralsnog niet te lijden onder de crisis. Tussen april 2009 en april 2008 nam de werkgelegenheid met 1,5% toe. Dit is meer dan landelijk (0,3%). 1.1 Wereldwijde recessie Nederlandse economie trekt weer bescheiden aan Vanaf het derde kwartaal 2008 is er wereldwijd sprake geweest van economische recessie. Vanaf die tijd is er ook in Nederland een jaar een negatieve economische groei geweest. In het derde kwartaal van 2009 was voor het eerst weer een groei van de economie. In het derde en vierde kwartaal groeide de economie met respectievelijk 0,6% en 0,4% ten opzicht van het voorgaande kwartaal. Over geheel 2009 is de Nederlandse economie met 4,0% gekrompen. In het eerste kwartaal van 2010 lijkt de groei niet door te zetten met een groeipercentage van 0,6%. Figuur 1 Ontwikkeling bruto binnenlands product per kwartaal, seizoengecorrigeerd 1,0 2008-I 2008-II 2008-II 2008-III 2008-III 2008-IV 2008-IV 2009-I 2009-II 2009-III 2009-IV 2009-III 2009-IV 2010-I 0,5 0,0-0,5 0,9% 1,0% 0,0% 0,0% 0,6% -0,7% -0,7% -1,1% -1,2% -2,4% -2,3% -1,1% -1,1% 0,4% 0,5% 0,6% 0,3% -1,0-1,5-2,0-2,5-3,0 * voorlopige cijfers; kwartaalgegeves kwartaalgegevens zijn gecorrigeerd voor gezoensinvloeden seizoensinvloeden Bron: CBS Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 11
Voor 2010 verwacht het Centraal Planbureau weer een groei van de economie van 1¼ % en voor 2011 van 1¾%. Het gaat overigens om een momentopname (juni 2010). In het afgelopen jaar zijn de voorspellingen van het CPB regelmatig bijgesteld. Ook de voorspellingen meest recente voorspellingen van juni wijken af van de voorspelling van februari 2010. De groei van het bruto binnenlands product betekent niet dat de problemen voorbij zijn. De effecten van de recessie zullen nog lange tijd zichtbaar blijven. Bovendien reageren sommige ontwikkelingen met enige vertraging. Zo loopt de ontwikkeling van de werkgelegenheid en de werkloosheid altijd achter op de economische conjunctuur. Het CPB verwacht voor 2010 een daling van de werkzame beroepsbevolking van ¾%. In 2011 zal deze naar verwachting gelijk blijven. In zowel 2010 als 2011 zal de werkloze beroepsbevolking toenemen met 5¾% respectievelijk 6%. Landelijke economische prognose Central Planbureau (% ten opzichte van voorgaande periode) gerealiseerd prognose 2009 2010 2011 bruto binnenlands product -4,0 +1¼ +1¾ werkzame beroepsbevolking -0,5 -¾ 0 werkloze beroepsbevolking +4,9 + 5¾ + 6 Bron: CPB (juni 2010) Consumentenvertrouwen daalt weer In 2009 is het consumentenvertrouwen met ups en downs langzaam gestegen. Vanaf begin 2010 neemt het consumentenvertrouwen weer af. In januari 2010 kwam het uit op -7. In mei 2010 is dit -16. 1.2 Economie en bedrijfsleven Bedrijfsleven maakt moeilijke tijd door Het Utrechtse bedrijfsleven maakt momenteel een moeilijke tijd door. Dit blijkt ondermeer uit de gegevens van ERBO en de opvolger COEN. Daarmee is er een wereld van verschil met de vorige Utrecht Werkt (2007) die ten tijde van een hoogconjunctuur verscheen. De resultaten van de COENenquête laten vanaf 2008 een zeer scherpe daling zien. Zowel op het gebied van omzet, winst, personeel en investeringen is het saldo van positieve en negatieve ontwikkelingen sterk gedaald naar een negatief saldo. Omzet zwaar onder druk De omzet van het bedrijfsleven staat sinds eind 2008 zwaar onder druk. In het laatste kwartaal van 2008, toen de economische crisis zich aandiende was een kleine meerderheid van de Utrechtse bedrijven nog positief gestemd over de omzetontwikkeling. Over heel 2009 waren er elk kwartaal telkens meer bedrijven die te maken hadden met een omzetdaling, dan met een omzetstijging. 12 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Bedrijfsresultaten Utrecht 2003-2009 (saldo aantal bedrijven met positieve en negatieve antwoorden) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Omzet -18-7 -6 33 29 8-23 Winst - -3 3 34 28-16 -26 Personeel - -8-5 15 8-9 -31 Investeringen 20 9 16 23 2-18 Bron: ERBO / COEN 2003-7: cijfers hebben betrekking op afgelopen jaar 2008-9: cijfers hebben betrekking op het derde kwartaal van betreffende jaar, m.u.v. investeringen (jaar) Voor het vierde kwartaal van 2009 is er voor het eerst weer een meerderheid die verwacht dat de omzet zal toenemen. Een zelfde positieve verwachting is er ook voor geheel 2010.Overigens zijn bedrijven in het afgelopen jaar niet altijd goed in staat gebleken om de omzetontwikkeling te voorspellen. De ene keer zijn ze te positief, de andere keer iets te negatief. De hier gepresenteerde cijfers zeggen overigens niets over de mate van omzetverandering per bedrijf. Figuur 2 Omzetverwachting 2009-IV en 2010 Utrecht, G4, Nederland omzetverwachting 2009-IV* omzetverwachting 2010* Utrecht provincie Utrecht Amsterdam Rotterdam Den Haag G4 Nederland -8 8 13 2 9 10 13 0 14 3 4 12 6 9-8 -4 0 4 8 12 * saldo positieve en negatieve verwachting Bron: COEN Ondernemers zien in de terugvallende vraag ook de belangrijkste productiebelemmering. Zo'n 42% van de Utrechtse ondernemers noemt dit, veel meer dan een jaar geleden. Dit is vergelijkbaar met Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 13
de G4, maar ligt hoger dan het nationale cijfer. Opvallend is dat financiële beperkingen door relatief weinig Utrechtse bedrijven worden genoemd (6%). Gemiddeld in Nederland ligt dit wat hoger, maar blijft met 9% van de bedrijven laag. Twee op de vijf Utrechtse bedrijven geeft aan geen productiebelemmeringen te ervaren. Veel bedrijven krimpen Het bedrijfsleven heeft als gevolg van de economische recessie, en daarmee teruglopende omzetten te maken met een reductie van personeel. In het derde kwartaal van 2009 zijn er duidelijk meer bedrijven met een afnemend personeelsbestand, dan bedrijven die meer mensen in dienst hebben genomen ( saldo -31). Ook voor het laatste kwartaal van 2009 verwacht een ruime meerderheid (saldo -26) dat het personeelsbestand zal krimpen. Ontwikkelingen op het terrein van werk en arbeidsmarkt lopen doorgaans iets achter bij de economische conjunctuur. De hier gepresenteerd cijfers zeggen overigens niets over de mate van personeelskrimp per bedrijf. Figuur 3 Productieblemmeringen bedrijfsleven 2009 Nederland G4 Utrecht 40% 30% 20% 10% 41% 35% 40% 8% 2% 2% 32% 42% 42% 9% 11% 6% geen belemmeringen tekort arbeidskrachten Onvoldoende vraag financiële beperkingen * selectie; meerdere antwoorden mogelijk Bron: COEN Ontwikkelingen Utrecht komen globaal overeen met landelijk beeld De hierboven geschetste ontwikkelingen komen voor het grootste deel overeen met die in de provincie, de G4 en landelijk. Voor alle vier de indicatoren (omzet, winst, personeel en investeringen) is het saldo van positieve een negatieve antwoorden in alle gekozen referentiegebieden duidelijk negatief. Niettemin zijn er enkele verschillen. Opvallend is dat de omzetontwikkeling in Utrecht en 14 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
ook in de andere grote steden (G4) negatiever is dan gemiddeld in Nederland. De verwachtingen voor 2010 zijn in Utrecht en de G4 daarentegen juist weer positiever dan landelijk. Op het terrein van personeel doet Utrecht het vergeleken met de G4 en Nederland minder goed. In Utrecht is het saldo van positieve een negatieve ontwikkelingen -31. In de G4 (-24) en Nederland (- 21) is dit wat minder negatief. In Utrecht is daarentegen het saldo van bedrijven die geïnvesteerd hebben iets minder ongunstig (-18) dan gemiddeld in Nederland (-26). Bedrijfsresultaten stad Utrecht, regio Utrecht, provincie, G4 en Nederland, 2009* Utrecht Provincie G4 Nederland Omzet % bedrijven met toename omzet 14 18 17 19 % bedrijven met afname omzet 37 34 40 34 saldo positieve en negatieve antwoorden -23-16 -23-16 Winst % bedrijven met toename winstgevendheid 10 12 12 12 % bedrijven met afname winstgevendheid 36 36 36 34 saldo positieve en negatieve antwoorden -26-24 -24-22 Personeel % bedrijven met toename personeelssterkte 8 10 11 11 % bedrijven met afname personeelssterkte 40 35 35 31 saldo positieve en negatieve antwoorden -31-25 -24-21 Investeringen** % bedrijven met toename investeringen 15 14 14 14 % bedrijven met afname investeringen 33 38 34 39 saldo positieve en negatieve antwoorden -18-25 -20-26 Verwachtingen 2010 (ondernemersvertrouwen omzet (saldo) 13 9 12 9 personeel (saldo) -8-8 -4-8 investeringen (saldo) -5-7 -2-7 ondernemersvertrouwen (excl. export) 0-6 6-6 Bron: COEN * Realisatie heeft betrekking op het derde kwartaal van 2009. Verwachtingen hebben betrekking op 2010. ** 2009 t.o.v. 2008 Effecten economische crisis op bedrijfsleven Iets minder dan de helft van de Utrechtse bedrijven ondervindt effecten van de crisis op het financiele vlak. De belangrijkste daarvan is het verkrijgen van krediet. Zo'n 15% van de Utrechtse bedrijven heeft in de huidige economie moeite om krediet van geldverstrekkers te verwerven. Dit blijkt uit de COEN (Conjunctuur Enquête Nederland). Driekwart van de Utrechtse bedrijven heeft extra maatregelen getroffen om de effecten van de crisis het hoofd te bieden. De belangrijkste maatregel is het afstoten van personeel. Niet alleen tijdelijke medewerkers (21% bedrijven), maar ook vast personeel (11%). In 9% van de bedrijven worden investeringen vertraagd of uitgesteld. Werktijdvermindering speelt slechts bij een klein aandeel bedrijven (2%), alsook het verplaatsen of uitbesteden van activi- Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 15
teiten (1%). Iets minder dan eenderde van de bedrijven geeft aan andere maatregelen te hebben genomen, waaronder interne kostenreductie. De uitkomsten voor Utrecht wijken nauwelijks af van het G4-gemiddelde, en ook binnen de G4 zijn de verschillen niet groot. Ondernemersvertrouwen keldert Het ondernemersvertrouwen is in Utrecht (0) en de G4 (6) iets positiever dan landelijk (-6). Het zijn met name de relatief positieve omzetverwachtingen waarin Utrecht en de G4 zich onderscheiden ten opzichte van het landelijke beeld. Het ondernemersvertrouwen is hier gebaseerd op de positieve en negatieve bedrijfsverwachtingen voor het komend jaar ten aanzien van omzet, personeel en investeringen. In theorie loopt de score van +300 tot -300. Figuur 4 Ondernemersvertrouwen Utrechts bedrijfsleven, 2001-2009 80 60 40 20 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 *excl. exportverwachting Bron: Coen In historisch perspectief is het ondernemersvertrouwen overigens erg laag. Er is nog nooit een zo lage score gemeten als dit jaar (ook niet in voorloper ERBO). Het ondernemersvertrouwen van 2008 is overigens gemeten in oktober 2008, toen nog niet duidelijk was wat de kredietcrisis in de VS voor gevolgen zou hebben voor de wereldeconomie, en ligt daardoor nog op een gunstige score (+34). 16 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Ondernemersvertrouwen 2003-2009 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Utrecht 27 46 40 83 56 34 0 provincie Utrecht 23 43 37 71 60 26-6 G4 51 74 56 26 6 Nederland 14 23 35 59 53 24-6 Bron: ERBO; COEN 1.3 Startende bedrijven Aantal starters blijft stijgen Het aantal startende bedrijven in Utrecht is het afgelopen jaar opnieuw gestegen naar 2.924 bedrijven. Dit zijn er 6% meer dan in 2008 en betekent een verdubbeling ten opzichte van 2003. Overigens is eenzelfde trend ook in de rest van Nederland waarneembaar. Om de ontwikkeling van het aantal startende bedrijven beter te kunnen duiden, wordt deze veelal gerelateerd aan het aantal zittende bedrijfsvestigingen en aan de potentiële beroepsbevolking (alle inwoners tussen 15 en 65 jaar). Zowel het aantal bedrijfsvestigingen als de potentiële beroepsbevolking zijn de afgelopen zes jaar in Utrecht aanmerkelijk toegenomen. Uit deze vergelijking blijkt dat het aantal startende bedrijven in zes jaar tijd sterker is toegenomen dan de beroepsbevolking en het aantal vestigingen. Gerelateerd aan het aantal bedrijfsvestigingen is dit een toename van 8,9 naar 12,8 per 1.000 vestigingen. Gerelateerd aan de potentiële beroepsbevolking is dit een toename van 7,4 naar 13,3 per 1.000 inwoners potentiele beroepsbevolking. Startende bedrijven en startersindex 2003-2009 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 startende bedrijven 1.428 1.560 1.843 2.083 2.543 2.767 2.924 per 100 bedrijfsvestigingen 8,9 9,5 10,7 11,5 13,1 13,1 12,8 per 1.000 potentiële beroepsbevolking 7,4 7,9 9,2 10,1 12,0 12,8 13,3 Bron: KvK, GBA, PAR Utrecht heeft relatief veel starters en zelfstandigen zonder personeel (zzp-ers). Het aandeel starters in de beroepsbevolking is het op twee na hoogste in Nederland, na Den Haag en Amsterdam (Atlas voor gemeenten). Wat betreft het aandeel zzp-ers in de beroepsbevolking is Utrecht de zevende gemeente in Nederland. Driekwart starters actief in dienstverlening Bijna driekwart van de Utrechtse starters (74%) is actief in de dienstverlening. Het gaat om 2.156 nieuwe bedrijven die actief zijn in adviesdiensten, facilitaire diensten, persoonlijke diensten en algemene diensten. Daarbuiten zijn er relatief veel bedrijven die starten in detailhandel (8%) en bouw (6%). Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 17
De activiteiten van de starters in Utrecht wijken af van die in de G4. Daar is 65% actief in de dienstensector. Het aandeel dat start in de bouw is met11% aanmerkelijk hoger. Startende bedrijven in Utrecht 2009 naar sector Utrecht G4 aantal startende bedrijven % % landbouw en visserij 14 0,5 2,2 industrie 47 1,6 2,0 bouw 187 6,4 11,0 groothandel 76 2,6 4,0 detailhandel 248 8,5 8,8 horeca 87 3,0 2,7 vervoer 76 2,6 3,3 financiën 8 0,3 0,3 adviesdiensten 555 19,0 17,0 facilitaire diensten 553 18,9 17,1 persoonlijke diensten 608 20,8 19,3 algemene diensten 440 15,0 11,9 zakelijk beheer 23 0,8 0,6 overig 2 0,1 0,0 totaal 2.924 100,0 100,0 Bron: KvK 1.4 Regionale economie Aandeel stadsgewest Utrecht in nationale economie daalt De economische stagnatie heeft uiteraard ook zijn uitwerking op de regionale Utrechtse economie. Voor Utrecht zijn alleen gegevens beschikbaar voor het stadgewest Utrecht (BRU exclusief Vianen) en de provincie Utrecht. Het probleem is dat op dit schaalniveau de meest recente cijfers van 2008 zijn. Landelijk zijn wel recentere gegevens beschikbaar. Het bruto binnenlands product per inwoner is in het stadsgewest Utrecht tussen 2003 en 2007 gestegen van 44.000 naar 48.000. Het aandeel in de nationale economie is in diezelfde periode echter gedaald van 5,3% naar 5,1%. Dit komt doordat de Nederlandse economie in die periode harder is gegroeid. In 2003 en 2004 had Utrecht nog duidelijk te maken met de gevolgen van de 'internet-recessie' die in 2001 begon. In de jaren daarna groeide de Utrechtse economie wel harder dan landelijk (met uitzondering van 2007). De economische groei in de provincie neemt een intermediaire plaats in. De dalen zijn iets minder diep dan in het stadsgewest Utrecht, maar de pieken ook minder hoog. Het aandeel van de provincie Utrecht in de nationale economie is tussen 2003 en 2008 een fractie gedaald van 8,6% naar 8,5%. 18 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Economische ontwikkeling stadsgewest Utrecht, provincie en Nederland, 2000-2005 2003 2004 2005 2006 2007* 2008* 2009* Stadsgewest Utrecht ** volumemutatie (groei toegevoegde waarde) -1,9% +0,5% +3,0% +3,9% +2,9% +2,4% bruto binnenlands product (bbp in mln ) 25.381 25.724 27.067 28.081 29.106. regionaal aandeel bbp 5,3% 5,3% 5,3% 5,2% 5,1%. bbp per hoofd (x 1.000 euro) 44 44 45 47 48. Provincie Utrecht volumemutatie (groei toegevoegde waarde) -1,4% +1,8% +2,2% +3,9% +3,7% +2,3% bruto binnenlands product (bbp in mln ) 41.218 42.356 44.098 45.951 48.215. regionaal aandeel bbp 8,6% 8,6% 8,6% 8,5% 8,5%. bbp per hoofd (x 1.000 euro) 36 36 38 39 40. Nederland volumemutatie (groei toegevoegde waarde) +0,3% +2,2% +2,0% +3,4% +3,6% +2,0% -4,0% bruto binnenlands product (bbp in mld ) 476,9 491,2 513,4 540,2 568,7 569,4 bbp per hoofd (x 1.000 euro) 29 30 31 33 35 35 Bron: CBS * voorlopige cijfers ** BRU, exclusief Vianen nnb: nog niet beschikbaar Verslechtering regionaal-economische prestatie provincie Utrecht t.o.v. andere regio's In 2008 is de positie van de provincie Utrecht in de jaarlijkse regionale vergelijking van de Rabobank sterk verslechterd. In 2007 was de provincie nog opgeklommen van een vierde naar een tweede plaats. In 2008 is Utrecht gedaald naar een negende plek. Ook Groot-Amsterdam dat het normaal gesproken goed doet is in 2008 gedaald op de ranglijst van een vijfde naar een twintigste plaats. Ook veel andere grootstedelijke regio's doen het in 2008 slecht. Alleen IJmond (plaats 3) en Groot-Rijnmond (plaats 6) staan relatief hoog. Veel perifere regio's doen het in 2008 goed. De regionaal-economische prestaties van de veertig COROP-regio's in Nederland worden beoordeeld aan de hand van de economische kracht en de economische groei. De COROP-regio Utrecht komt daarbij overeen met de provincie Utrecht. In de afgelopen jaren stond Utrecht op een relatief hoge positie (plaats 4 en plaats 2). In eerste instantie door een relatief hoge score voor economische kracht, daarna door een relatief sterke economische groei. In 2008 is Utrecht op het punt van economische groei sterk verslechterd (van 6,9 naar 6,0), waardoor een dalen naar plaats 9 een feit is. Cijfers voor 2009 komen in de zomer van 2010 beschikbaar. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 19
Regionaal-economische prestatie* provincie Utrecht 2003-2009 2003 2004 2005 2006 2007* 2008* economische kracht** 6,6 7,0 6,7 6,5 6,4 6,3 economische groei*** 5,6 6,0 6,3 6,6 6,9 6,0 totaal economische prestatie 6,1 6,5 6,5 6,6 6,7 6,2 positie binnen 40 COROP regio's 16 4 4 4 2 9 Bron: Rabobank Regio top * in rapportcijfers, waarbij landelijk gemiddelde jaarlijks op een 6 wordt gesteld * obv rendement op eigen vermogen, investeringsratio, arbeidsproductiviteit, werkgelegenheidsfunctie ** obv op basis van winstgroei, investeringsgroei, productgroei, arbeidsvolumegroei Economische groeiverwachting Utrecht in Europese middenmoot Ecorys stelt jaarlijks een economische groeiverwachting op van Europese stedelijke agglomeraties. Daaruit blijkt dat Utrecht in de middenmoot is terug te vinden. De verwachte gemiddelde jaarlijkse groei in de periode 2007-2013 is 1,2%. Daarmee staat Utrecht op de achttiende plaats. Uit de prognose blijkt dat de industrie tot 2013 krimpt. Na een aantal jaren van krimp is er voor de dienstensector (zowel zakelijk als niet-zakelijk) en voor de bouwsector in latere jaren van de prognoseperiode weer groei. Economische groeiverwachting Europese stedelijke agglomeraties 2007-2013 (selectie) gemiddelde groei 2007-2013 % positie Moskou 4,4% 1 St. Petersburg 4,0% 2 Bratislava 3,9% 3 Warschau 3,4% 4 Krakow 3,2% 5 Utrecht 1,2% 18 Amsterdam 1,1% 20 Rotterdam 0,5% 33 Den Haag 0,5% 34 Turijn -1,0% 66 Milaan -1,2% 67 Dublin -1,4% 68 Riga -1,4% 69 Cork -3,1% 70 Bron: Ecorys Amsterdam laat een vergelijkbaar beeld met Utrecht zien. Door de omvangrijke financiële sector in Amsterdam komt de groei daar gemiddeld een tiende procent lager uit. De steden in de zuidvleugel van de Randstad doen het naar verwachting een stuk minder goed. In Rotterdam en Den Haag is de gemiddelde jaarlijkse groei 0,5%. 20 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
De lijst wordt aangevoerd door Oost-Europese steden. Binnen de top-12 is Belfast de enige West- Europese stad. Opvallende steden onderaan de lijst van 70 steden zijn Frankfurt (-0,1%), Rome (- 0,3%) en Berlijn (-0,9%). 1.5 Werkgelegenheidsontwikkeling Werkgelegenheid neemt toe De werkgelegenheid in Utrecht is ondanks de economische crisis opnieuw toegenomen. Tussen april 2008 en april 2009 is de werkgelegenheid met 1,5% gestegen naar 223.323 arbeidsplaatsen. Dit zijn 3.200 banen meer dan een jaar eerder. De werkgelegenheidsstijging in Utrecht is groter dan gemiddeld in de provincie Utrecht (0,6%) en in Nederland (0,3%). Het is op dit moment nog niet bekend hoe de werkgelegenheidsontwikkeling in Utrecht vanaf april 2009 is verlopen. Ook het aantal bedrijfsvestigingen is het afgelopen jaar toegenomen naar 22.850. Dit zijn er 1.775 meer dan in 2008, een toename van 8,4%. Dit komt ondermeer door een toenemend aantal zzp-ers (zelfstandigen zonder personeel). Voor een deel gaat het hier om mensen die hun reguliere baan hebben verloren en zich als zzp-er op contractbasis laten inhuren. Een fenomeen dat de laatste jaren flink is toegenomen. Vandaar dat in de huidige crisis het aantal bedrijfsvestigingen aanzienlijk is toegenomen. Voor de inhurende bedrijven zijn zzp-ers weliswaar duurder dan vaste medewerkers, maar bij het uitblijven van opdrachten kunnen werkgevers direct van deze mensen af. Dit gebeurt dan ook regelmatig, waardoor veel zzp-ers het op dit moment moeilijk hebben. Ontwikkeling bedrijvigheid en werkgelegenheid Utrecht, 2003-2009 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Banen banen PAR 209.106 207.121 204.613 205.821 212.995 219.930 223.146 banen landbouw 462 256 271 211 194 191 177 totaal banen 209.568 207.377 204.884 206.032 213.189 220.121 223.323 Vestigingen vestigingen PAR 15.915 16.338 17.161 18.032 19.400 20.998 22.777 landbouw 107 99 89 78 77 75 72 totaal vestigingen 16.022 16.437 17.250 18.110 19.477 21.073 22.849 Bron: PAR, CBS In deze werkgelegenheidscijfers zijn de landbouwcijfers meegenomen. De landbouwbedrijven worden echter niet in het Provinciaal ArbeidsplaatsenRegister (PAR) geregistreerd, maar zijn afkomstig van het CBS. Het gaat in Utrecht maar om een klein aantal vestigingen (72) en banen (177). In de PAR-data zijn wel landbouw-gerelateerde bedrijven meegenomen. In het vervolg van deze rapportage worden de cijfers exclusief landbouw gebruikt, omdat alleen hiervan een verdeling over de stad bekend is. In dat geval gaat het in Utrecht om 223.146 banen en 22.777vestigingen. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 21
Figuur 5 Lange termijn ontwikkeling werkgelegenheid Utrecht banen 220.000 200.000 180.000 160.000 1990 1995 2000 2005 2009 Bron: PAR Werkgelegenheid Utrecht groeit relatief hard Binnen de G4 laten de steden van de noordvleugel van de Randstad (Amsterdam en Utrecht) de grootste werkgelegenheidsgroei zien. Daarbij geldt dat Amsterdam harder groeit dan Utrecht. Over de afgelopen vier jaar is de Utrechtse werkgelegenheidsgroei (9,0%) een fractie lager dan in Amsterdam (9,4%). De G4 groeide in diezelfde periode met 7,0%. Over de periode 2008-2009 is het verschil groter (3,7% versus 1,5%). Hierin zou mogelijk ook het verschil in peildatum van de cijfers een rol kunnen spelen. In Utrecht is deze 1 april, en dus op een later moment in de economische crisis dan Amsterdam (1 januari). Ook de groei in de acht grootste gemeenten tussen 2008-2009 wordt vooral bepaald door de grote toename van het aantal banen in Amsterdam in 2008 (+3,7%). In Groningen (+1,6%), Utrecht (+1,5%) en Tilburg (+1,3%) is deze een stuk lager, maar aanmerkelijk hoger dan in de overige vier steden. De werkgelegenheidsgroei in de G4 en G8 ligt in 2008-2009 met +1,4% hoger dan gemiddeld landelijk (+0,3%). Over de periode 2005-2009 is er in Nederland ook een aanzienlijke werkgelegenheidsgroei van 6,3%, maar deze is lager dan in de acht grote steden (7,8%). 22 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Werkgelegenheidsontwikkeling Utrecht, G8, provincie Utrecht en Nederland 2005 2006 2007 2008 2009 2005-2009 % 2008-2009 % Amsterdam 463.860 467.760 477.100 489.240 507.580 9,4 3,7 Rotterdam 313.220 309.580 317.230 320.840 319.940 2,1-0,3 Den Haag 248.760 245.620 253.520 265.270 265.900 6,9 0,2 Utrecht* 204.884 206.032 213.189 220.121 223.323 9,0 1,5 Eindhoven 141.910 145.170 148.610 150.470 150.810 6,3 0,2 Tilburg 102.010 102.450 105.560 108.550 109.930 7,8 1,3 Almere 63.080 70.430 74.780 80.390 80.230 27,2-0,2 Groningen 123.150 124.630 127.460 130.900 132.990 8,0 1,6 G4 1.230.724 1.228.992 1.261.039 1.295.471 1.316.743 7,0 1,6 G8 1.660.874 1.671.672 1.717.449 1.765.781 1.790.703 7,8 1,4 Provincie Utrecht 623.230 629.000 648.200 664.810 668.620 7,3 0,6 Nederland 7.554.230 7.617.960 7.812.170 8.005.100 8.032.080 6,3 0,3 Bron: Lisa, PAR (Utrecht) * cijfers Utrecht zijn op basis van de PAR-gegevens, die iets afwijken van LISA. Utrecht peildatum 1 april, overige steden 1 januari Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 23
24 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
2 Economische structuur Zakelijke dienstverlening en gezondheidszorg nemen nog altijd een belangrijke positie in binnen de Utrechtse economische structuur met respectievelijk 20% en 16% van de werkgelegenheid. In 2008-2009 nam de Utrechtse werkgelegenheid met 1,5% toe, ruim 3.200 banen. Deze groei komt voor een groot deel door de sectoren Gezondheidszorg en Overheid (beide + 600 banen). De speerpuntsectoren ICT(+12%) en creatieve industrie (+18%), zijn tussen 2006 en 2009 harder gegroeid dan de Utrechtse economie (+8%) in termen van werkgelegenheid. Het recreatief-toeristisch cluster (+6%) en het medisch cluster (+7%) groeiden iets minder hard. 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk zoomen we in op de structuur van de Utrechtse economie en de ontwikkelingen daarin. Daarbij kijken we naar de verdeling van de activiteiten over de economische sectoren. Daarnaast is specifiek aandacht voor een aantal speerpuntsectoren (economische clusters). Tot slot is in dit onderdeel aandacht voor de spreiding van de economische activiteiten over de diverse werklocaties in de stad en over de wijken. 2.2 Sectorstructuur en ontwikkeling daarin 2008-2009: werkgelegenheid toegenomen Ondanks de economische crisis is de werkgelegenheid in zijn geheel toegenomen. Het afgelopen jaar is deze groei wel iets verminderd ten opzichte van de voorgaande jaren. Indien alleen wordt gekeken naar de recente ontwikkeling dan is, in vergelijking met de andere sectoren, bij de sector Cultuur, sport en recreatie zowel het aantal vestigingen als het aantal banen het meest toegenomen. In Utrecht is het aantal vestigingen binnen de sector Overheid met 4% afgenomen. Binnen de andere sectoren is een groei op te merken. Zakelijke dienstverlening en gezondheidszorg nog altijd belangrijke positie Binnen de Utrechtse economie nemen de zakelijke dienstverlening en gezondheidszorg nog altijd een belangrijke positie in. Utrecht telt in 2009 22.777 bedrijfsvestigingen waar in totaal ruim 223.000 mensen werkzaam zijn. De zakelijke dienstverlening is met een werkgelegenheidsaandeel van 20% de belangrijkste sector in de Utrechtse economie. Andere belangrijke sectoren zijn de gezondheidszorg met een aandeel van 16%, Handel(12%) en Onderwijs (10%). Naast de groeiende positie van Gezondheids- en welzijnszorg is de werkgelegenheid in de Informatie en communicatie, sinds 2003, het sterkst gestegen met bijna 5.500 arbeidsplaatsen. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 25
Werkgelegenheid in Utrecht per sector 2003-2009 2003 2005 2006 2007 2008 2009 landbouw 65 25 46 49 48 34 industrie en nuts 9.882 9.343 9.218 8.860 8.757 8.473 bouwnijverheid 9.453 9.222 8.262 8.614 8.523 8.784 handel 28.106 27.355 27.853 28.056 26.970 27.335 vervoer en opslag 9.054 8.937 8.515 8.824 9.412 9.702 horeca 6.951 6.825 6.710 6.931 7.242 7.067 informatie en communicatie 12.175 14.144 15.332 16.428 17.653 17.674 financiële instellingen 16.699 15.576 15.032 15.883 15.984 16.377 zakelijke dienstverlening 44.760 39.340 40.297 42.735 44.672 44.991 overheid 12.213 12.748 12.350 12.849 13.675 14.269 onderwijs 20.029 20.168 20.203 20.442 22.022 22.416 gezondheids- en welzijnszorg 30.992 31.719 32.632 33.167 34.332 34.932 cultuur, sport en recreatie 3.718 4.231 4.416 4.809 4.767 5.080 overige dienstverlening 5.009 4.980 4.955 5.348 5.873 6.012 totaal 209.106 204.613 205.821 212.995 219.930 223.146 Bron: PAR Figuur 6 Aantal banen per sector industrie bouw handel vervoer en opslag horeca informatie en communicatie financiële instellingen zakelijke diensten overheid onderwijs gezondheidszorg cultuur, sport en recreatie overige diensten 8.473 8.784 27.335 9.702 17.674 16.377 44.991 14.269 22.416 34.932 7.067 5.080 6.012 10.000 20.000 30.000 40.000 banen Bron: PAR 26 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Zakelijke dienstverlening groeit weer na aantal moeilijke jaren Tussen 2003 en 2005 is in de sector Zakelijke dienstverlening de werkgelegenheid sterk afgenomen. De sector verloor in twee jaar tijd ruim 5.000 banen. Na 2005 is deze sector weer uit het dal geklommen; het niveau in 2009 ligt een fractie boven dat van 2003. Het aantal vestigingen is sinds 2003 juist gegroeid met 57%. Figuur 7 Ontwikkeling aantal banen per sector 2008-2009 landbouw industrie -11,7-3,2 bouw handel vervoer en opslag horeca informatie en communicatie financiële instellingen zakelijke diensten overheid onderwijs gezondheidszorg cultuur, sport en recreatie overige diensten 3,1 1,4 3,1-2,4 0,1 2,5 0,7 4,3 1,8 1,7 6,6 2,4-12% -8% -4% 0% 4% 8% Bron: PAR Afname sector Industrie en nuts Sommige sectoren hebben sinds 2003 een daling gekend in de werkgelegenheid. Zo laat de sector Industrie en nuts een duidelijke daling zien. Het aandeel van deze sector binnen de Utrechtse economie ligt nu op 3,8% (4,7% in 2003). Ondanks dat de handels één van de belangrijkste sectoren is binnen de Utrechtse economie, is de werkgelegenheid sinds 2003 afgenomen. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 27
Sectorstructuur Utrecht naar aantal arbeidsplaatsen, 2003-2006-2009 (%) Utrecht Nederland 2003 2006 2009 2009 landbouw 0,0 0,0 0,0 3,0 industrie en nuts 4,7 4,5 3,8 11,4 bouwnijverheid 4,5 4,0 3,9 6,4 handel 13,4 13,5 12,3 17,6 vervoer en opslag 4,3 4,1 4,4 5,3 horeca 3,3 3,3 3,2 4,2 informatie en communicatie 5,8 7,5 7,9 3,2 financiële instellingen 8,0 7,3 7,3 3,1 zakelijke dienstverlening 21,4 19,6 20,2 14,2 overheid 5,8 6,0 6,4 5,6 onderwijs 9,6 9,8 10,1 6,7 gezondheids- en welzijnszorg 14,8 15,9 15,7 15,2 cultuur, sport en recreatie 1,8 2,2 2,3 overige dienstverlening 2,4 2,4 2,7 14,0 totaal 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% totaal aantal arbeidsplaatsen 209.106 205.821 223.146 8.032.080 Bron: PAR, LISA Utrecht versus Nederland In Utrecht bestaat de productiestructuur voornamelijk uit de vijf belangrijkste dienstensectoren (financiële instellingen, zakelijke dienstverlening, overheid, onderwijs en gezondheidszorg). Het aandeel werkzame personen in deze sectoren bedraagt in Utrecht in totaal 62% tegen 45% in Nederland. In Utrecht zijn de meeste mensen werkzaam in de financiële instellingen, 20%. In Nederland bedraagt dit 14%. De sector industrie en nuts is in Nederland (11%) ruimer vertegenwoordigd dan in Utrecht (4%). 28 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Aantal vestigingen in Utrecht per sector 2003-2009 2003 2005 2006 2007 2008 2009 landbouw 17 13 19 19 20 21 industrie en nuts 631 640 633 652 655 656 bouwnijverheid 1.013 1.052 1.140 1.286 1.437 1.547 handel 3.226 3.380 3.463 3.539 3.583 3.631 vervoer en opslag 331 341 350 384 434 473 horeca 931 944 952 937 952 984 informatie en communicatie 1.274 1.366 1.461 1.702 1.925 2.171 financiële instellingen 256 256 248 247 250 259 zakelijke dienstverlening 4.500 4.937 5.262 5.774 6.377 7.054 overheid 83 83 85 84 83 80 onderwijs 757 856 902 991 1.091 1.217 gezondheids- en welzijnszorg 1.309 1.457 1.503 1.593 1.788 2.014 Cultuur, sport en recreatie 863 1.050 1.172 1.292 1.431 1.651 Overige dienstverlening 724 786 842 900 972 1.019 totaal 15.915 17.161 18.032 19.400 20.998 22.777 Bron: PAR Detailhandel: toename winkelvloeroppervlakte In Utrecht zijn 2.270 detailhandelsvestigingen waar ruim 14.400 mensen werken. Binnen de Utrechtse economie neemt de detailhandel 10% in. Dit aandeel is sinds 2002 geleidelijk gedaald. Tot 2004 was er sprake van een afname in het aantal banen in de detailhandel, waarna de werkgelegenheid weer aantrok. Werkgelegenheid en vestigingen in de detailhandel, 2003-2009 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 banen 13.596 13.376 13.463 13.566 13.777 13.852 14.418 aandeel in totaal banen Utrecht 6,5% 6,5% 6,6% 6,6% 6,5% 6,3% 6,5% vestigingen 2.014 2.050 2.092 2.172 2.220 2.252 2.270 aandeel in vestigingen Utrecht 12,7% 12,5% 12,2% 12,0% 11,4% 10,7% 10,0% winkelvloeroppervlak (m 2 ) 417.826 428.389 434.968 440.483 439.172 434.190 462.738 Bron: PAR De veranderende kooporiëntatie, demografische ontwikkelingen en trends zoals schaalvergroting zijn van invloed op het winkelaanbod. Maar ook de economische crisis is van invloed op de detailhandel. Consumenten laten zich in hun koopgedrag grotendeels leiden door hun financiële situatie. Vooral bij hoog frequente aankopen letten consumenten op de prijs. Maar ook bij de niet-dagelijkse artikelen is de financiële situatie van invloed. Aankoopbeslissingen worden meer afgewogen, consumenten laten zich uitgebreid informeren en adviseren, en worden kritischer. Daarnaast is het straatbeeld veranderd; veel kleine vestigingen hebben plaats gemaakt voor grote filiaalbedrijven. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 29
Daar staat tegenover dat nieuwe (kleine) vestigingen zich gaan specialiseren binnen de markt. De ondernemers willen vernieuwend zijn ten opzichte van het huidige aanbod, en zich specialiseren op een of meerdere aspecten. Echter, door toename van het internet winkelen, neemt het aantal fysieke winkels in Nederland neemt af. In deze cijfers is de invloed van de economische crisis nog niet terug te zien. Zowel het aantal banen als het aantal vestigingen is in 2009 ten opzichte van 2008 toegenomen. Tevens is het winkelvloeroppervlakte (m 2 wvo), sinds de daling in 2007, weer toegenomen en bedraagt in 2009 462.738 m 2 wvo. Deze stijging wordt mede veroorzaakt door de trend schaalvergroting onder de filiaalbedrijven. Vestigingen naar grootteklasse aantal werkzame personen, 2009 sector 100-200- 500-800- 0-4 5-49 50-99 199 499 799 999 1000+ totaal landbouw 19 2 0 0 0 0 0 0 21 industrie en nuts 482 140 14 8 11 1 0 0 656 bouwnijverheid 1.367 146 22 6 5 1 0 0 1.547 handel 2.603 932 64 17 13 1 1 0 3.631 vervoer en opslag 356 84 13 11 6 2 0 1 473 horeca 616 354 9 5 0 0 0 0 984 informatie en communicatie 2.003 138 13 6 5 4 0 2 2.171 financiële instellingen 170 63 5 4 9 3 1 4 259 zakelijke dienstverlening 6.202 688 83 46 26 6 1 2 7.054 overheid 17 21 5 10 17 5 3 2 80 onderwijs 939 194 38 26 14 3 0 3 1.217 gezondheids- en welzijnszorg 1.418 502 38 32 18 2 0 4 2.014 cultuur, sport en recreatie 1.526 105 14 4 2 0 0 0 1.651 overige dienstverlening 835 165 11 5 3 0 0 0 1.019 totaal 18.553 3.534 329 180 129 28 6 18 22.777 bron: PAR Meeste sectoren: veel kleine vestigingen In de meerderheid van de vestigingen (81%) in Utrecht werken maximaal 4 personen. Met name in de zakelijke dienstverlening is dit het geval, in ruim 6.200 vestigingen (van de 7.054) werken minder dan 5 personen. In Utrecht zijn slechts 52 vestigingen waar meer dan 500 mensen werken. Bij 18 vestigingen werken meer dan 1.000 personen. Low- med- en high technology industrie De industrie is een beperkte sector in de Utrechtse economie. In de industrie is slechts 3,1% van de totale werkgelegenheid terug te vinden. Een aandeel dat de laatste jaren afneemt (2006: 3,8%). Het gaat om 6.917 banen en 618 vestigingen. Binnen de industrie is een onderscheid te maken tussen productieprocessen met een hoog technologie-niveau en een laag technologie-niveau. Het grootste aantal arbeidsplaatsen en vestigingen is te vinden in de low-tech industrie. Het gaat om 60% van zowel het aantal banen als het aantal 30 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
vestigingen. Het aantal arbeidsplaatsen binnen de high tech industrie is in drie jaar gehalveerd van 299 naar 154. Het aantal bedrijven is daarentegen gestegen van 18 naar 23. Tussen low en high technologie is een onderscheid te maken tussen medium-low en medium-high technology. Beide zijn wat betreft arbeidsplaatsen ongeveer even groot. Het aantal vestigingen in de medium-low technology (137) is echter aanmerkelijk hoger dan in de medium high technology (83). Low-, medium-, en high-technology industrie*, 2006 en 2009 Werkzame personen Vestigingen toename toename 2006 2009 % abs. 2006 2009 % abs. low-technology 4.593 4.172-9% -421 368 375 1% 7 medium-low technology 1.288 1.299-1% 11 141 137-3% -4 medium-high technology 1.670 1.292-23% -378 75 83 11% 8 high technology 299 154-48% -145 18 23 28% 5 totaal industrie 7.780 6.917-11% -863 602 618 3% 16 totaal utrecht 205.821 223.146 8% 17.325 18.032 22.777 26% 4.745 aandeel industrie 3,8% 3,1% 3,3% 2,7% Bron: PAR * indeling gebaseerd op NACE Rev. 2 (EUROSTAT) Aandeel deeltijdbananen stijgt; aandeel banen bezet door vrouwen groeit De overgrote meerderheid van de banen betreft voltijdbanen, dat wil zeggen banen van minimaal twaalf uur per week. Wel is een lichte stijging waarneembaar in de verhouding voltijd/deeltijd gedurende de afgelopen jaren. Sinds 2005 is een lichte stijging waar te nemen in het aandeel deeltijd banen; van 10,6% in 2003 naar 11,9% in 2009. Binnen de Utrechtse economie wordt de meerderheid van de banen nog steeds bezet door mannen. Het aandeel banen bezet door vrouwen neemt geleidelijk maar gestaag toe. Het aandeel banen bezet door vrouwen lag in 2003 op 43% en is gestegen in 2009 naar 45%. Aandeel banen naar voltijd/deeltijd en man/vrouw 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 % voltijdbanen (> 12 uur p/w) 89,4 89,6 89,4 89 88,2 88,2 88,1 (196.511) % deeltijdbanen (< 12 uur p/w) 10,6 10,4 10,6 11,0 11,8 11,8 11,9 (26.635) % banen bezet door mannen 57,4 56,7 56,4 56,1 56,1 55,5 55,4 (123.631) % banen bezet door vrouwen 42,6 43,3 43,6 43,9 43,9 44,5 44,6 (99.515) Bron: PAR Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 31
Utrecht groeit voor een deel als gevolg van het locatie-effect Utrecht In de periode 2005-2009 is er in Utrecht een groei van de werkgelegenheid geweest van zo'n 18.400 banen. Middels een shift & share-analyse is gekeken in hoeverre de groei van Utrecht overeenkomt met de landelijke ontwikkeling en wat de verklaring is voor een eventuele afwijking daarvan. Uit de analyse blijkt dat de Utrechtse werkgelegenheid sneller is gegroeid dan landelijk. Het gaat om zo'n 5.500 banen extra. Van deze 5.500 extra banen kunnen ruim 3.500 banen verklaard worden door de Utrechtse productiestructuur (structuurcomponent). In Utrecht is per saldo een oververtegenwoordiging van activiteiten die ook landelijk een sterke groei hebben doorgemaakt. Daarmee zijn er nog een kleine 2.000 banen over die niet op deze manier verklaard kunnen worden. Deze kunnen worden toegeschreven aan de kwaliteiten van Utrecht (locatiecomponent). Utrecht bindt bedrijven aan de stad omdat deze hier graag gevestigd zijn, of Utrechtse bedrijven groeien harder. Shift & Share analyse Utrecht 2005-2009 aantal banen a werkelijke groei Utrechtse werkgelegenheid 2005-2009 18.439 b regionaal aandeel 12.960 c netto werkgelegenheidsverschuiving (a-b) 5.479 d waarvan: structuurcomponent 3.506 e waarvan: locatiecomponent 1.972 Bron: Berekening Bestuursinformatie obv LISA en PAR 2.3 Economische clusters nader bekeken Naast de gebruikelijke sectorindeling die hierboven is gepresenteerd, worden economische activiteiten ook wel ingedeeld in clusters. Deze economische clusters hebben betrekking op activiteiten die op een of andere manier met elkaar verband houden, maar die niet als eenheid in de standaard bedrijfsindeling (SBI) zijn terug te vinden. De afbakening van de vier clusters op basis van SBIindeling is weergegeven in bijlage 3. In deze paragraaf gaan we nader in op vier clusters die voor Utrecht van belang zijn: Medisch cluster Informatie en Communicatie Technologie (ICT) Creatieve industrie Recreatief-toeristisch cluster Gaming/nieuwe media Medisch cluster blijft groeien Het medisch cluster kent ruim 2.000 vestigingen, waar ruim 37.000 mensen werkzaam zijn. In de afdeling 'Maatschappelijke dienstverlening zonder overnachting' vindt de grootste daling plaats in het aantal werkzame personen, met een afname van 99 banen. In de afdelingen 'Medische en tandheelkundige praktijken' en 'ziekenhuizen' neemt juist het aantal banen het meest toe. Bij de vestigingen is het aantal vestigingen in 'Paramedische praktijken en overige gezondheidszorg zonder overnachting' verdubbeld. 32 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht