Kunst & Cultuur Schatkamer van de Nederlandse geschiedenis

Kunst & Cultuur Schatkamer van de Nederlandse geschiedenis Stad & Land Klassieke muziek en jazz toegankelijk maken Nieuws van Insinger de Beaufort Dit pand voelde meteen goed Beleggingsvisie Q3 George Raven & Jan Wirken 03Kwartaalmagazine juli 2015 Foto: Ronald Knapp Achter de vleugel: Julie Sikking en Julius Backer 3 4

Voorwoord In de geschiedenis van Insinger de Beaufort hebben ondernemende vrouwen een belangrijke rol gespeeld In de politiek, het bedrijfsleven en de pers is veel belangstelling voor ondernemende vrouwen en hun rol in de samenleving. Op maandag 22 juni troffen ruim 300 vrouwelijke ondernemers en investeerders elkaar voor de 4de The Next Women Innovation Summit in Het Nationale Opera en Ballet theater in Amsterdam. Deze editie stond in het teken van innovatie. Startups presenteerden zich aan investeerders en gastsprekers gaven inzichten aan startende en gevestigde ondernemers. De dag werd afgesloten met een feestelijk vrouwendiner bij Insinger de Beaufort voor de leden van dit platform voor zakenvrouwen. In de geschiedenis van het Nederandse bankwezen en van Insinger de Beaufort hebben ondernemende vrouwen getrouw een belangrijke rol gespeeld. Johanna Borski-van de Velde (1764-1864) was een vooraanstaand Nederlands bankier. Haar man Willem Borski was commissionair in effecten, makelaar in fondsen, participant in financiële ondernemingen en handelaar in rijst en granen. Als Willem op reis was behartigde Johanna, tevens moeder van 10 kinderen, zijn zaken. Na zijn overlijden in 1814 zette Johanna de zaken voort als Firma Weduwe W. Borski, daarin bijgestaan door Johannes Stoop, die zij nodig had, omdat vrouwen niet werden toegelaten op de effectenbeurs. De firma groeide gestaag onder haar leiding. Johanna Borski hielp Koning Willem I bij de oprichting van De Nederlandsche Bank in 1814 door 2/5 van de aandelen te kopen die werden uitgegeven. De weduwe Borski werd een van de rijkste inwoners van het koninkrijk. In 1810 overleed Herman Tjeenk eigenaar van commissiebedrijf Tjeenk en administratiekantoor Tjeenk. Zijn weduwe Johanna Tjeenk-Luden (1780-1839) zette beide kantoren voort onder de naam Weduwe Tjeenk & Co. Wij voelen ons verbonden met beide weduwen: twee van Johanna Borski s kinderen trouwden met een Insinger en het DNA van Weduwe Tjeenk & Co is via Nachenius Tjeenk nog duidelijk aanwezig in onze bank. In deze editie van het Insinger de Beaufort kwartaalblad leest u het inspirerende verhaal van Janneke Niessen die twee technologiebedrijven opzette en met haar boek Project Prep jonge meisjes wil interesseren voor technologie. Mirjam Barendregt, directeur van het Grachtenfestival Amsterdam, vertelt hoe dit festival al 18 jaar klassieke muziek en jazz toegankelijk maakt en dichter bij het publiek brengt. Reinier Baarssen gaat uitgebreid in op de plaats van decoratieve kunst in de collectie van het Rijksmuseum en zijn missie als hoogleraar aan de Universiteit Leiden. Tot slot gunnen wij u met enige trots een kijkje in ons nieuwe kantoor in Den Haag. Ik wens u een mooie zomer en veel leesplezier. Peter Sieradzki CEO 5

Magazine IdB 2015-3 COLOFON BIJZONDERE SERVICES ONAFHANKELIJK BELEGGINGSBELEID UITGAVE Bank Insinger de Beaufort N.V. Postbus 10820 1001 EV Amsterdam 24 Herengracht 537 1017 BV Amsterdam T +31 (0)20 5215 000 10 14 Kunst & Cultuur F +31 (0)20 5215 009 kwartaalmagazine@insinger.com www.insinger.com Schatkamer van de Nederlandse geschiedenis 6 28 REDACTIESECRETARIAAT Stad & Land Muzikale ontdekkingstocht langs bijzondere concertlocaties 10 Ambachtsman vindt zijn leest 14 28 Petra Berkers T +31 (0)20 5215 208 F +31 (0)20 5215 219 kwartaalmagazine@insinger.com REDACTIE Petra Berkers Foto: Jan Kees Steenman 6 Van de adviesdesk Roger Dayala 24 Carl Höhner George Raven Marinus van Schaik Beleggingsvisie Jan de Vink Roos Vogel George Raven & Jan Wirken 28 Claudine Weinstein ADRESWIJZIGINGEN BESLOTEN NETWERKEN Adreswijzigingen kunt u richten aan het redactiesecretariaat DRUK Drukkerij Aeroprint 22 VORMGEVING Publicis www.publicis.nl Bijzondere ondernemer Code voor succes Interview met Janneke Niessen 16 Nieuws & Media Interessante Apps 20 Bijzondere services Nieuws van Insinger de Beaufort Dit pand voelde meteen goed 22 Besloten netwerken 16 Onafhankelijk beleggingsbeleid 6 7

Kunst &Cultuur Interview met Reinier Baarsen Senior Conservator Meubelen Schatkamer van de Nederlandse geschiedenis Foto: Rijksmuseum Prof. dr. Reinier Baarsen MET DE TENTOONSTELLING OVER DE LATE REMBRANDT GAF HET VERNIEUWDE RIJKSMUSEUM DIT VOORJAAR ZIJN VISITEKAARTJE AF. SENIOR CONSERVATOR MEUBELEN REINIER BAARSEN RAADT DE RUIM 500.000 BEZOEKERS AAN VAKER TERUG TE KOMEN: ER VALT ZOVEEL TE ONTDEKKEN DAT ÉÉN BEZOEK ABSOLUUT ONVOLDOENDE IS OM ALLES TE ZIEN. MET HET RESTAURANT ONDER LEIDING VAN CHEFKOK JORIS BIJDENDIJK IS HET MUSEUM OOK CULINAIR OP HET HOOGSTE NIVEAU ACTIEF. Als gerechten voor de lunch kiest Reinier Baarsen de kalfstartaar en knolselderij van het spit. Hij luncht vaker bij RIJKS, het restaurant van het Rijksmuseum, en vindt dit een geslaagde combinatie. Wij hebben hem bij RIJKS uitgenodigd voor een gesprek over het museum, de collecties en zijn ambitie om, als bijzonder hoogleraar Kunstnijverheid tot 1800 in Leiden, de decoratieve kunsten voor nieuwe generaties tot leven te brengen. Ik vind dat dingen uit het verleden het leven enorm verrijken. Het is nogal schraal als je alleen bezig bent met de eigen tijd. Niet voor niets komen zoveel mensen graag naar Europa. Hier is veel van vroeger behouden gebleven. Bij jongere generaties is de belangstelling voor de schoonheid en rijkdom van vroeger allerminst vanzelfsprekend, is zijn ervaring. Zeker als het decoratieve kunsten betreft. Zo gaat het hem aan het hart dat veel jonge stellen die een historisch pand kopen de neiging hebben alle decoratieve elementen rücksichtslos te verwijderen. Ze slaan alles er uit en richten het huis vervolgens in naar de hedendaagse smaak, alsof ze een pak laten maken. Dit gebrek aan belangstelling en waardering ziet Reinier ook bij zijn specialisatie, meubelen. Hij studeerde cum laude af met een scriptie over de Franse invloed op de Nederlandse meubelkunst in de tweede helft van de 18e eeuw en promoveerde later op onderzoek naar Nederlandse meubelkunst in dezelfde periode. Dat is zo jammer. Meubels die enkele eeuwen hebben overleefd, hebben een zekere kwaliteit. Tekenend voor de matige interesse is verder dat Christie s en Sotheby s in Nederland geen oude spullen meer veilen. Dat maakt het lastiger om de belangstelling levend te houden of die aan te wakkeren. Je moet er harder voor werken. Third age Reinier doet dat sinds eind 2014 behalve als conservator in het Rijksmuseum ook als bijzonder hoogleraar in Leiden. In Leiden kan ik jonge mensen laten zien wat ik de moeite waard vind. Het is vervolgens aan hen om te bepalen wat ze daarmee doen. In zijn oratie gaf hij een voorproefje van zijn inzet als hoogleraar: decoratieve kunsten tot leven brengen voor nieuwe generaties, met onder meer uitgebreid aandacht voor de ontstaansgeschiedenis van objecten. Tot in de twintigste eeuw zeiden bijvoorbeeld meubelen veel over hun opdrachtgevers. Door je te omringen met kunstwerken kreeg je meer aanzien en werd je een meer uitgesproken persoonlijkheid. Opdrachtgevers gaven regelmatig zeer gedetailleerde aanwijzingen aan kunstenaars, zegt Reinier. Opdrachtgevers drukten dan ook veel meer dan nu hun stempel op de uitvoering. Nu is dat eerder andersom. Foto: Jan Kees Steenman 8RIJKS, Amsterdam 9

Foto: Erik Smits Drie chefs van RIJKS Foto: Jan Kees Steenman Het aantal eerstejaars studenten, nu zo n veertig, is veel kleiner dan in de jaren zeventig en begin jaren tachtig toen hij zelf in Leiden studeerde. De faculteit is bezorgd over het geringe aantal studenten, omdat die de kans op (verdere) bezuinigingen vergroot, vertelt Reinier. Volgens hem is bezuinigen op kunstgeschiedenis en andere geesteswetenschappen als literatuurwetenschap overigens kortzichtig. Cultuur is het vak van de toekomst. In de third age, de periode die volgt op de first age van groei en opleiding en de second age van werken speelt cultuur een grote rol. Die periode duurt langer naarmate mensen langer in goede gezondheid leven. Context De studenten die Reinier lesgeeft kiezen bewust voor verdieping van hun kennis over decoratieve kunsten van vroeger. In het Rijksmuseum zijn objecten van kunstnijverheid als meubelen en tafelzilver voor veel bezoekers bijvangst : de meesten komen voor de schilderijen van grote meesters als Rembrandt, Vermeer, Steen en Hals. Dankzij de gemengde opstelling naar tijdsperiode maken bezoekers, veel meer dan voor de verbouwing, tegenwoordig ook kennis met topstukken uit andere kunstdisciplines. We tonen minder dan in het verleden, maar wel effectiever. Op de zalen hebben bezoekers net zo veel belangstelling voor objecten als voor schilderijen. Zij zien objecten in hun context en zien het verloop in de tijd. Die context is nog beter op waarde te schatten als meubelen en schilderijen te zien zijn in hun oorspronkelijke omgeving. Ook dat maakt het zonde dat veel mensen de voorkeur geven aan het moderniseren van historische panden boven een renovatie met behoud van oorspronkelijke details. Reinier noemt het zelfs gevaarlijk om kunst alleen in musea te concentreren. Alsof er, bij wijze van spreken, buiten de muren van musea, geen ruimte is voor mooie objecten en goede smaak. Cultuur is het vak van de toekomst In Nederland is dat minder het geval dan elders, constateert hij. In Parijs ademt iedere straathoek kunst. Iedereen is daar met kunst bezig. In Italië is dat ook zo. Mensen zijn niet bang voor de hoge drempel. Hij ziet dat in de Foto: Erik Smits kleding, hoort dat in gesprekken voor etalages en ook het winkelaanbod reflecteert de aandacht voor kunst en schoonheid. Elke tweede winkel in Parijs is bezig met iets wat mooi is. Kunstbeleving Niemand die sinds de heropening in 2013 een bezoek bracht aan het Rijksmuseum, inclusief de ruim 500.000 bezoekers van de tentoonstelling over de late Rembrandt, kan volgens Reinier in één bezoek alles hebben gezien. Het zou jammer zijn als Nederlanders het museum links laten liggen tot de volgende grote tentoonstelling, vindt hij. Je kunt het Rijksmuseum zien als een verzameling tentoonstellingen. Er zijn heel veel keuzemogelijkheden onder ons dak. We bieden een schatkist aan Nederlandse geschiedenis aan. Sommigen hebben dat al ontdekt. Er zijn mensen die geregeld eventjes op bezoek komen om een meubelstuk of schilderij te bekijken. Zij gebruiken het museum als eigen collectie. Het zou mooi zijn als we een grote rol kunnen spelen in de kunstbeleving van veel meer Nederlanders. Culinair op de kaart Tijdens het gesprek met Reinier krijgen we een selectie uit de gerechten die RIJKS culinair op de kaart zetten geserveerd. Met dank aan Joris Bijdendijk, de 31-jarige chefkok van het restaurant die eerder bij Bridges, het visrestaurant van hotel The Grand in Amsterdam, een Michelin-ster verdiende. Naast de gerechten die Reinier bestelde is dat onder meer de signature dish van Bijdendijk: geroosterde langoustinestaart met currycrème, foreleitjes en krokante glasnoedels. Joris vertelt dat RIJKS voor hem een kans is die hij niet kon laten schieten. Mijn filosofie om Nederland culinair uit te beelden past hier heel goed. De vele smaken die de Nederlandse keuken in de afgelopen eeuwen hebben beïnvloed gebruik ik als inspiratiebron. Als het kan gebruiken we ingrediënten van Nederlandse bodem. Joris begon met koken op zijn 16e met een helder doel: topkok worden. Ik heb de Haagse Hotelschool gedaan, de eerste lichting op de vestiging in Amsterdam. Tijdens mijn studie heb ik Ron Blaauw gevraagd of hij me wilde opleiden. Ik mocht meedraaien in de keuken, maar hij betaalde me geen cent. Voor mijn levensonderhoud kluste ik in mijn vrije uren bij in andere restaurants. Deel van de route richting topkok die Joris voor zichzelf had uitgestippeld was werken voor een levende Franse legende. Na zes jaar bij Ron Blaauw vertrok hij naar Frankrijk. In Parijs en Lyon wezen alle restaurants met twee of drie Michelin-sterren me af. Na stevig aandringen mocht ik beginnen bij Le Jardin Des Sens in Montpellier. Na twee jaar haalde Blaauw Joris terug naar Nederland, als chef-kok bij Bridges. Bij RIJKS kunnen gasten de verrichtingen in de keuken van dichtbij volgen als zij een plek reserveren aan de bar (bij de keuken). Wie rustig wil genieten kan beter opteren voor een van de tafels, aldus de Foto: Jan Kees Steenman gerant. 10

Stad & Land Muzikale ontdekkingstocht langs bijzondere concertlocaties Foto: Jeroen van Zijp Maarten Hogenhuis Trio Foto: Ronald Knapp Achter de vleugel: Julie Sikking en Julius Backer HET HOOFDKANTOOR VAN INSINGER DE BEAUFORT IS TIJDENS GRACHTENFESTI- VAL AMSTERDAM DEZE ZOMER ÉÉN VAN DE BIJNA HONDERD LOCATIES WAAR MUZIEKLIEFHEBBERS KUNNEN KENNIS- MAKEN MET JONG TALENT. TIJDENS HET FESTIVAL ZIJN ER CONCER- TEN OP TAL VAN ANDERE BIJZONDERE PLEKKEN. DIT JAAR VOOR HET EERST OOK BUITEN DE HOOFDSTAD. 12 Foto: Jeroen van Zijp Opening op het ponton, Keuris Quartet Klassieke muziek en jazz toegankelijk maken en dichtbij brengen voor mensen die normaal niet zo snel naar een concertzaal komen. Dat is volgens directeur Mirjam Barendregt een van de belangrijke doelen van Grachtenfestival Amsterdam dat dit jaar voor de 18e keer plaatsvindt. Het festival begon in 1998 als een eenmalig evenement, aansluitend op het Prinsengrachtconcert dat al sinds begin jaren tachtig plaatsvindt op een van de laatste zaterdagen in augustus. Van 14 tot en met 23 augustus geven jonge, getalenteerde musici concerten op locaties verspreid over heel Amsterdam en daarbuiten. In veel gevallen zijn dat mooie, vaak verborgen plekken, aldus Mirjam. Een van de locaties dit jaar is het hoofdkantoor van Insinger de Beaufort aan de Herengracht. Daar geven op de laatste dag van het festival violiste Rosanne Philippens en pianist Julien Quentin twee concerten, één voor relaties van de bank en één voor iedereen die op tijd een kaartje heeft bemachtigd voor het optreden met, zoals Mirjam Rosanne, noemt de beste jonge violiste van Nederland. Stelling van Amsterdam Een andere bijzondere locatie is Vuurtoreneiland, een klein eilandje in het Markermeer. Hier geven de blazers van het Keuris Quartet s morgens vroeg een concert. Mirjam hoopt dat het tijdens de boottocht naar het eiland nog een beetje mistig is en dat de bezoekers tijdens het concert de mist langzaam zien optrekken, zodat het concert een extra dimensie krijgt. Vuurtoreneiland was onderdeel van de Stelling van Amsterdam en om die reden is het een passende locatie, zegt Mirjam. De verdedigingslinie voor de hoofdstad was er nooit geweest zonder de welvarende grachten. Ook de andere vijf concerten buiten Amsterdam vinden plaats op een locatie die deel uitmaakt van de Stelling van Amsterdam. Foto: Jeroen van Zijp Violiste Rosanne Phillipens 13

Foto: Ronald Knapp Ballroom in the Park, Ricciotti Ensemble Kwartet en sopraan Maartje Rammeloo. Op Het is dit jaar voor het eerst dat Grachtenfestival Amsterdam zoveel concerten organiseert buiten de hoofdstad. Volgens Mirjam past dat goed bij het thema van dit jaar: expeditie. Een bezoek aan het festival is dit jaar meer dan ooit een ontdekkingsreis; door de klassieke muziek en jazz, door de stad en, vanwege de concerten erbuiten, ook buiten de stad. Tijdens Sail, dat precies in de periode van het festival valt, zakken we de Amstel af naar Ouderkerk aan de Amstel voor een concert op de Amstel met schepen als achtergrond. Uitzicht Ook op het vasteland zijn verschillende concerten alleen al vanwege de locatie de moeite van een bezoek waard. Dat geldt bijvoorbeeld voor het concert op de kleinste locatie die dit jaar in het programmaboekje staat: de suite op de bovenste etage van Hotel Okura, met Foto: Ronald Knapp Daahoud Salim en Mirjam Barendregt prachtig uitzicht over de stad, en volgens het hotel de grootste suite in de Benelux. Ook vanaf het dakterras Floor17 van het Ramada Apollo, in het westen van Amsterdam, kunt u genieten van een spectaculair uitzicht bij het concert inbegrepen. Bijzonder zijn verder de concerten waarvoor bewoners van de grachten hun huis openstellen. Uit privacyoverwegingen staan de locaties hiervan niet in de Grachtenfestivalkrant. Iedereen die een kaartje koopt, komt via een SMS te weten waar het concert wordt gehouden. In totaal zijn er tijdens het Grachtenfestival zo n negentig locaties waar muziek te beluisteren is. De locaties hebben gemeen dat ze niet voor concerten zijn ontworpen. Het Muziekgebouw aan het IJ is een van de uitzonderingen die de regel bevestigt. Uit praktische overwegingen: In het Muziekgebouw treedt het NJO Symfonieorkest op. Voor zoveel muzikanten lenen de andere locaties zich niet. Mirjam Barendregt Mirjam begon in 2014 als directeur bij het Grachtenfestival. Eerder werkte ze in de zakelijke dienstverlening, zat ze lang in de gemeenteraad in Amersfoort en was ze in diezelfde stad anderhalf jaar wethouder met als portefeuille cultureel klimaat en stadshart. Voor de overstap naar de culturele sector heeft ze een eenvoudige verklaring. Er is meer in het leven dan geld verdienen en carrière maken. De politieke ervaring komt haar als directeur zeker van pas. Het is handig dat je snapt hoe de overheid werkt en waar kritische punten zitten. Maar vooral dat je je dan niet meer in alles hoeft te verdiepen. Alles wat je hebt gedaan helpt mee. Foto: Ronald Knapp Harpist Remy van Kesteren Foto: Jeroen van Zijp Muzikale auto s Hoewel de bijzondere concertlocaties bijdragen aan het succes van Grachtenfestival Amsterdam, komen bezoekers in de eerste plaats voor de muziek. Vast onderdeel van het programma zijn de optredens van de genomineerden voor de GrachtenfestivalPrijs. Dit jaar zijn dat violist Mathieu van Bellen, violiste Maria Milstein, percussionist Konstantyn Napolov, het Nieuw Amsterdams Klarinet woensdag 19 augustus wordt bekend wie dit jaar de winnaar is. Vaste prik is ook Meesterlijk, een serie concerten waarin jong en oud talent samen optreden. En net als vorig jaar verzorgt The Fresh Cuts, de huisband van de North Sea Jazz-club enkele jazz-concerten met iedere avond een jonge gastsolist. Vertrouwd zijn verder de presentatie van de opening door Dieuwertje Blok en het dagelijkse radioprogramma EarBites, tussen vijf en zes uur s middags te beluisteren op NPO Radio 4. Iedereen kan de uitzendingen live bijwonen in Festivalcentrum Het Compagnietheater aan de Kloveniersburgwal. s Avonds vanaf half elf zijn daar jamsessies voor klassiek en jazz. Naast de jamsessies kent het festival ook de Yam! serie. Hiermee wil het festival een jonger publiek aanspreken: een van de doelen is dat de groep bezoekers van veertig jaar en jonger groeit. Ook de operavoorstelling die op twee avonden te zien zal zijn in Amsterdam Roest, een industrieel pand in het oostelijke deel van het centrum, richt zich op jongere bezoekers. Daar speelt 3 Cars, met drie radiografisch bestuurbare auto s in de hoofdrol. Het verhaal zelf is een Shakespeariaans drama dat voor een van de hoofdrolspelers slecht afloopt, zegt Mirjam. In een andere opera, Be with me now, staan vier eeuwen Europese muziekgeschiedenis centraal. Vijf zangers, onder wie Maartje Rammeloo, en vier musici vertellen het verhaal van Mozarts Zauberflöte, begeleid door filmbeelden die de afgelopen maanden zijn gemaakt in verschillende Europese steden. De opera ging eerder deze maand in première op het festival in het Franse Aix en Provence. Tijdens Grachtenfestival Amsterdam is de opera te zien in de grote zaal van Pathé Tuschinksi. Kennismaken met de muziek van Grachtenfestival Amsterdam kan overigens ook gewoon vanuit huis: in 24Classics (app voor iphone en een website) komt een afspeellijst met een selectie. 14 15

Stad & Land SCHOENMAKER EN SCHOENHERSTELLER RIK VAN HOUTEN BEGON ZIJN LOOPBAAN ALS VLIEGTUIGONDERHOUDSTECHNICUS EN BOUWDE AUTOALARMEN IN VOORDAT HIJ IN DE VOETSPOREN TRAD VAN ZIJN VADER EN OOM. WIE HANDGEMAAKTE SCHOENEN BIJ HEM BESTELT MOET GEDULD HEBBEN: AMBACHTELIJK WERK VERGT TIJD EN RIK LAAT ZICH NIET GRAAG HAASTEN. Interview met Rik van Houten Ambachtsman vindt zijn leest 16 Een schoen van rundleer; het leer was ongekleurd, Rik van Houten heeft het zelf ingekleurd. Dat heet patina, aldus Rik. Patineren kan alleen met schoenen van rundleer. Paardenleer is daarvoor niet geschikt. Ik werk veel met paardenleer. Het is mooier dan rundleer en krassen en andere oneffenheden zijn veel beter weg te polijsten, vertelt Rik van Houten terwijl hij een schoen van paardenleer laat zien die hij zelf heeft gemaakt. We ontmoeten hem in de winkel in de Utrechtsestraat in Amsterdam die hij overnam en die hij steeds meer naar zijn hand zet. Een voorbeeld is dat de grote wand met sleutels in alle soorten en maten het veld heeft geruimd voor een klein rek met de meest gangbare sleutels. Klanten verwachten dat ze bij een schoenhersteller terecht kunnen voor een sleutel, zegt Rik die zich het liefst alleen zou richten op schoenen. Net zoals zijn vader en oom dat doen. Zijn vader met een winkel voor schoenreparaties in Badhoevedorp, zijn oom met een atelier voor het maken van schoenen in Amsterdam. 747 Als kind had Rik heel andere ideeën over zijn loopbaan. Badhoevedorp, waar hij opgroeide, ligt onder de rook van Schiphol. Ik ging vaak met mijn moeder naar het vliegveld. Veel ouders van vriendjes werkten op Schiphol en we hadden daar dan ook vaak feestjes. Ik vond het geweldig als er dan in een hangar een 747 stond. Om die reden koos hij voor een opleiding tot vliegtuigonderhoudstechnicus in Hoofddorp, maar tijdens de stage in het laatste jaar van de opleiding bleek dit niet de gedroomde baan te zijn. Veel werk deed je vanachter de computer. Dat laatste verbeterde na de overstap naar een autogarage, maar het werk daar kende een ander groot nadeel. Ik bouwde autoalarmen in en daarbij ging het alleen maar om tijd, tijd en tijd. Ik wilde kwaliteit leveren, maar dat kon niet. Zodoende kwam Rik terecht in hetzelfde vak als zijn vader en oom. Na tien jaar ervaring bij hen te hebben opgedaan, begon hij voor zichzelf. De winkel nam hij over van een collega die hij ontmoette bij een vakwedstrijd voor schoenmakers waar beiden hoge ogen gooiden. Eigen leest Als eigen baas kan Rik wel de kwaliteit leveren die hij wil. Bij het herstellen en bij het maken van schoenen. De combinatie van herstellen en maken komt weinig voor. Veel collega s kiezen voor het één of het ander. Rik ziet de combinatie juist als voordeel. Het herstellen geeft inspiratie die ik gebruik als ik een schoen maak. Van de schoenen die hier komen, neem ik de mooie details over. Het herstelwerk zorgt ook voor gestage inkomsten. Bij de handgemaakte schoenen is dat anders. In de prijs die de klant betaalt rekent Rik eigenlijk te weinig uren mee. Met alleen het maken zelf ben ik echt al twee of drie dagen bezig. Aan het maken gaan verschillende stappen vooraf: opmeten van de voet, het bestellen van een leest op maat, uitzoeken van het leer en overleg met de klant over onder meer kleur en de afwerking van de schoen. Klanten hebben echt geduld nodig, ook omdat Rik zich niet opgejaagd wil voelen. Kwaliteit heeft tijd nodig. Klanten moeten soms een jaar wachten. Ik heb de luxe dat ze dat in de meeste gevallen geen enkel probleem vinden. 17

Bijzondere Ondernemer zelf ontwikkelen. Daarnaast kun je in de consultancy alleen maar groeien door uit te brei- Code voor succes Janneke Niessen DE DRANG OM TE ONDERNEMEN HAD JANNEKE NIESSEN AL VAN JONGS AF AAN. DIE ONDERNEMERSLUST GEBRUIKT ZE NU VOORAL VOOR IMPROVE DIGITAL, HET TWEEDE BEDRIJF DAT ZE MET EEN COMPAGNON TOT EEN SUCCES MAAKTE, MAAR OOK OM JONGE MEIDEN TE INTERESSEREN VOOR TECHNOLOGIE. DAARNAAST MAAKT ZE TIJD VRIJ VOOR GEZIN EN VRIENDEN. BIJ ALLES IS HAAR MOTTO: DENK GROOT, BEPERKINGEN LEGGEN ANDEREN JE WEL OP. Krijgt ze zelf geen eervolle vermelding of prijs, dan is er wel één voor Improve Digital, het bedrijf dat ze in 2008 oprichtte met Joëlle Frijters. Zo riep Ernst & Young (EY) haar in 2014 uit tot Entrepeneur of the Year, was ze online mediavrouw van 2011 en eindigt ze steevast hoog in ranglijsten met succesvolle zakenvrouwen. Improve Digital, dat uitgevers een platform biedt voor het automatiseren van hun advertentieverkoop, scoort al jaren hoog als snelgroeiend technologiebedrijf, in binnen- en buitenland, en valt daarnaast op als goede werkgever. Met Improve Digital bewijst Janneke voor de tweede keer dat ondernemen in haar bloed zit. Eerder was ze medeoprichter van DQ&A, een bureau voor online adverteren. Opvallende parallel is dat beide bedrijven startten kort voor een crisis. DQ&A vlak voorda de internetbubbel in 2001 uit elkaar spat. Kort na de start van Improve Digital breekt de financiële crisis uit. Een andere parallel is dat Janneke beide bedrijven startte met een compagnon. Ik vind het niet leuk om alleen iets te beginnen. Dan heb je niemand om de hoogte- en dieptepunten mee te delen, met zijn tweeën wel. Het is daarbij net als in een relatie. Je moet respect hebben voor elkaars sterke en zwakke punten. Verder is het belangrijk dat je niet allebei in hetzelfde heel goed bent. Op je zwakste punten moet de ander je aanvullen. Haar grootste kracht ligt volgens Janneke op het snijvlak van innovatie, productstrategie en -ontwikkeling en de commerciële kant. Dat betekent dat ik weet wat er technisch kan en de behoefte van klanten op de juiste manier en met de juiste prioriteiten kan omzetten in een product. Pop-up kantoren Toen Janneke en Joëlle in 2007 besloten samen een onderneming te starten ging hun gedachte eerst uit naar consultancy. Maar dat plan stuitte op verschillende nadelen. Ons idee was om uitgevers te helpen met het automatiseren van hun advertentieverkoop, maar daar was geen goede oplossing voor op de markt. Als je bij de klant zit kun je die niet den met extra medewerkers, maar we wilden juist een sterk schaalbare onderneming. De dames besloten zelf een oplossing te ontwikkelen met als resultaat dat Improve Digital als eerste bedrijf in Europa een platform heeft waarmee uitgevers hun online advertentieverkoop kunnen automatiseren. Terugkijkend denkt Janneke dat de financiële crisis heeft geholpen uitgevers te overtuigen van de meerwaarde daarvan. Wij kwamen omzet brengen. Veel uitgevers vonden het weliswaar eng om bedrijfsprocessen te automatiseren, maar de extra omzet woog op dat moment vaak zwaarder. Inmiddels zijn meer dan 250 uitgevers in heel Europa klant en zijn er ruim 120 medewerkers op kantoren in Nederland, Engeland, Duitsland en Spanje. Een eigen stek in Frankrijk en Italië is werk in uitvoering. Voor die landen geldt, net als in Duitsland, dat het nodig is een vestiging te hebben om daar echt succesvol zaken te doen, zegt Janneke. In de Scandinavische landen is dat niet nodig. We gaan daar nu voor het eerst werken met een pop-up kantoor: we huren dan voor een week een huis waar we klanten uitnodigen, presentaties geven, meetings houden en diners en borrels organiseren. We beginnen in Oslo. Daarna volgen meer steden. Pendelen Het hoofdkantoor van Improve Digital bevindt zich in Koningin-Emma, één van de Amsterdamse pakhuizen die een nieuwe bestemming heeft gekregen als kantoorgebouw. Het pakhuis ligt net buiten het centrum. Vanaf de derde (en bovenste) verdieping waar Janneke en haar collega s werken is er prachtig uitzicht over het IJ. Een ideale locatie, vindt ze. Het is goed bereikbaar met de auto en zo centraal dat mensen die op de fiets komen s avonds veilig naar huis kun- 18 19

nen. Toch kijkt ze met Joëlle uit naar nieuwe kantoorruimte. De vraag is of er in het pakhuis wel voldoende ruimte is om verder te groeien. Een nieuwe locatie moet voldoen aan dezelfde eisen: je moet er makkelijk met de auto kunnen komen, het moet s avonds veilig zijn en de geneugten van de stad moeten binnen handbereik liggen. Een gaaf kantoor op een goede plek is belangrijk bij de werving van nieuwe mensen. Dat geldt dan vooral voor de doelgroep van jonge, slimme professionals die willen wonen en werken in een internationale stad als Amsterdam. Zelf rijdt Janneke bijna dagelijks van Breda naar Amsterdam. Ook haar man werkt sinds kort in de hoofdstad, maar plannen om te verhuizen zijn er niet. Breda is relaxt en bourgondisch. Het pendelen vindt ze geen probleem. In de auto heb ik alle tijd om te bellen en na te denken over nieuwe initiatieven. Sinds ze moeder is blijft ze wel minder vaak slapen in Amsterdam dan vroeger. Ik ben veel op reis en wil de kinderen natuurlijk ook graag zien. Breda is ook de plek waar Janneke met haar man jaarlijks, bij haar thuis, met Thanksgiving een groot diner organiseert voor vrienden. Dat gebeurt met dezelfde gedrevenheid en hetzelfde perfectionisme als het ondernemen. Ik ben een ontzettende streber en wil alles perfect doen. In mijn werk, maar ook bij feestjes en uitstapjes met vrienden. Ik vind het leuk om dingen te doen en mee te maken. Schaars goed Het combineren van ondernemerschap met moeder zijn is voor Janneke vanzelfsprekend. Mijn moeder heeft ook altijd gewerkt. Maar ze merkt dat lang niet iedereen die combinatie zo vanzelfsprekend vindt of dat veel mensen daar op zijn minst andere verwachtingen bij hebben. Zeker in de technologiesector waar mannen sterker domineren dan in veel andere sectoren. Als vrouwelijke technologieondernemers zijn we schaars goed. Dat kan een nadeel zijn omdat het stereotype van een succesvolle ondernemer toch vaak een blanke man is, maar dat werkt soms ook in ons voordeel. Joëlle en Janneke bewijzen met hun bedrijf dat carrière en kinderen uitstekend kunnen samengaan. Het beste bewijs van succes is Een gaaf kantoor op een goede plek is belangrijk bij de werving van nieuwe mensen dat het Zwitserse Publigroupe enkele jaren terug een meerderheidsbelang van 85% nam in Improve Digital. In de onderhandelingen over de overname konden Janneke en Joëlle bovendien bedingen dat ze operationeel volledig onafhankelijk zouden blijven. Er is sinds de overname voor ons dan ook niets veranderd. Ze verwacht dat dit zo blijft nu Publigroupe op zijn beurt is overgenomen door Swisscom. Pluspunt van de overname is dat het telecombedrijf gaat investeren, zodat Improve Digital sneller kan groeien. Rolmodellen Om het gangbare beeld van vrouwen en technologie te veranderen bedacht Janneke met Joëlle Frijters de Inspiring Fifty die laat zien dat er veel meer vrouwen zijn op toonaangevende posities in de technologiesector. Vanwege de perceptie vonden we het nodig de voorbeelden van hoe het anders kan nadrukkelijker onder de aandacht te brengen. Die voorbeeldrol is ook belangrijk vanwege de opmars van technologie in vrijwel alle sectoren. Wie daar niets van weet of niets van snapt heeft in de toekomst beperkte carrièremogelijkheden, voorspelt Janneke. Als je weet hoe technologie werkt, dan kun je er beter mee werken en dan begrijp je Als je weet hoe technologie werkt, dan kun je er beter mee werken en dan begrijp je ook beter wat er allemaal mogelijk is ook beter wat er allemaal mogelijk is. Eigenlijk moet iedereen de basisprincipes van coderen kennen, vindt ze. Hoe jonger tieners, en dan vooral meisjes, de noodzaak daarvan wordt bijgebracht, des te beter. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Jonge meisjes zien de rolmodellen die ik ken niet. Halverwege juni verscheen daarom Project Prep, een boek voor meisjes van 10 tot 14 over de 13-jarige Isabel die haar eigen bedrijf begint. Ze ontwikkelt een app die haar helpt s morgens de juiste kleding te combineren. Isabel zelf heeft daarvoor namelijk absoluut geen gevoel. Janneke wist schrijfster Niki Smit, bekend van de onder meisjes razend populaire serie 100%-boeken, te overtuigen het verhaal op te schrijven. Meisjes van die leeftijd zeggen vaak dat ze iets creatiefs willen doen en roepen snel dat technologie niets voor hen is. Maar technologie is creatief en bij veel creatieve beroepen is technologie de basis. Met het boek wil ik meisjes onder meer aansporen op school wiskunde te kiezen en zich te verdiepen in de wereld van de technologie. En passant steken lezers veel op over het starten van een eigen bedrijf en alles wat daarbij komt kijken (wat doet Isabel als haar ouders, net als de app live moet, een weekeinde in de Ardennen hebben gepland, op een plek zonder Wi-Fi?). Er komt veel terug van mijn eigen ervaringen als ondernemer, maar dan vertaald naar de wereld van een 13-jarige. Haar ervaringen als ondernemer deelt Janneke overigens ook als mentor voor startups en als adviseur voor diverse bedrijven. Janneke wil dat Project Prep behalve in Nederland op papier in elk geval ook verschijnt in Duitsland, Engeland en de VS. Als e-book moet het de hele wereld over gaan, in meerdere talen. Een droom is verder dat er een verfilming komt. Dat is een wens die al lange tijd op het lijstje staat. Op de vraag wat er daarna nog te wensen valt volgt een snel en resoluut antwoord: ooit aan de basis staan van een unicorn, een bedrijf dat minimaal 1 miljard waard is. Ze heeft er alle vertrouwen in dat dat gaat lukken. Het past naadloos bij haar code voor succes die ze iedereen op het hart wil drukken: Denk groot, beperkingen leggen anderen je wel op. 20 21

Nieuws Media Interessante Apps IN SAMENWERKING MET MOBGEN, GESPECIALISEERD IN HET ONTWIKKELEN VAN MOBIELE OPLOSSINGEN, BIEDEN WIJ U EEN KORT OVERZICHT VAN INTERESSANTE APPS. VOOR ZOWEL ios ALS ANDROID TOESTELLEN EN TABLETS. mobgen.com Workflow De Workflow app is voor mensen die veel verschillende apps gebruiken. Deze app integreert je favoriete apps tot één app: Workflow! Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om vanuit deze app een Uber-taxi te bestellen zonder te switchen naar de Uber app. Er kunnen 200 apps in deze app geïnstalleerd worden alleen maar door ze naar de Workflow app te slepen. Deze app is sinds kort ook te gebruiken op de Apple Watch. Charlie App Het doel van deze app is om je snel en makkelijk voor te bereiden op meetings. Charlie informeert je in slechts enkele minuten over een afspraak en wat je allemaal moet weten. Deze app filtert wat relevant is en informeert je over de laatste nieuwtjes! Hij weet ook welke meetings er gepland staan doordat je hem kan synchroniseren met je digitale agenda, Facebook, Twitter en meer. Cucalu Cucalu is een interactief spel voor op de smartphone. De naam van de app is afkomstig van het Nederlandse woord: Koekeloeren. Het spel bestaat uit het zoeken van vormen in de omgeving, een foto ervan maken, en de foto vervolgens delen met anderen. De alledaagse omgeving wordt dan op een hele andere manier ervaren. Je traint hiermee je reactieve vaardigheden en je kunt meedoen in een interactief kunstproject. Be my Eyes Met deze app kunnen zienden blinden helpen. Een live video-connectie verbindt je met een blind persoon. Deze persoon moet dan zijn of haar smartphone-camera op een object richten en dan kan de andere persoon vertellen wat er staat. Al meer dan 80.000 mensen zijn geholpen met deze app. migarage De migarage app is een persoonlijke monteur als het gaat om het onderhouden van een auto. Iedereen weet dat het moet gebeuren maar vaak wordt het vergeten. migarage deelt je mee welke olie geschikt is voor jouw auto, wanneer de autoverzekering vernieuwd moet worden, waarop kosten bespaard kunnen worden en nog veel meer. Peak Brain Training Met deze app worden de cognitieve vaardigheden getraind. Je hersenen worden geprikkeld met workouts, mentale uitdagingen en spelletjes. Dankzij de nieuwe update is het mogelijk om de app op een Apple Watch te gebruiken. De grootste aanvulling van de update is de advanced training waarbij specifieke vaardigheden door middel van een speciale training verbetert zouden kunnen worden. Moleskine Een app die alles net even wat overzichtelijker maakt. De app presenteert bijvoorbeeld je agenda als een tijdslijn waarbij een hele week overzichtelijk weergegeven wordt. De app kan bovendien gesynchroniseerd worden met icloud, Google Calendar en Microsoft Exchange. Daarnaast kan het weer in detail bijgehouden worden in de app en nooit meer is iemand de weg naar een meeting kwijt, omdat een locatiemap geïntegreerd is. De app is ook beschikbaar op de Apple Watch. Hykoo Eenvoudig je eigengemaakte video s editen en transformeren in een verhaal dat op Instagram, Twitter en Facebook gedeeld kan worden. Maak bijvoorbeeld drie korte video s en voeg er wat tekst aan toe en vervolgens gewoon posten op social media. Strava Strava monitoort en analyseert hardloop- en fietsactiviteiten en geeft tips om prestaties te verbeteren. De app bestaat al iets langer maar deze update staat je toe om je Apple Watch ermee te synchroniseren. Daarnaast laat Strava je social fitness ervaren door je prestaties met die van anderen te vergelijken. Fietsen of rennen op vakantie? Deze app laat je zien wat de mooiste plekken zijn om dat te doen. En als laatste houdt de app de status van je fiets en van je renschoenen bij en geeft de app tips voor onderhoud. 22 23

Nieuws van onze adviseurs Dit pand voelde meteen goed MET DE VERHUIZING NAAR EEN MONUMENTALE VILLA AAN DE ALEXANDERSTRAAT BEGINT VOOR DE HAAGSE VESTIGING VAN INSINGER DE BEAUFORT EEN NIEUW HOOFDSTUK. ONZE KLANTEN GAAN ER WERKELIJK AAN ALLE KANTEN OP VOORUIT. Het was liefde op het eerste gezicht, vertelt kantoordirecteur Jelmer Siersema over zijn eerste bezoek aan het nieuwe kantoor. We waren enige tijd op zoek naar een nieuw Haags onderkomen. Het bezoek aan dit pand in de Alexanderstraat voelde meteen goed. Voor onze klanten zijn er veel voordelen: betere bereikbaarheid, parkeerruimte voor de deur, extra spreekkamers, en minder trappen. Dat maakte het afscheid van ons oude kantoor een stuk makkelijker. Ruim 15 jaar was de bank in Den Haag gevestigd aan de Korte Vijverberg 4, een statig pand met uitzicht over de Hofvijver. We hebben daar met enorm veel plezier gewerkt, maar het is nu tijd voor een volgende stap. In ons nieuwe pand hebben we voor hetzelfde budget veel meer mogelijkheden. En we blijven gewoon in de Haagse binnenstad. Stadsvilla Sinds half juni is het Haagse kantoor gevestigd in een stadsvilla in het Willemspark, tussen de Alexanderstraat en de Mauritskade. Het monumentale pand ligt op enige afstand van het drukke stadsverkeer, in het midden van een riante tuin. Brede veranda s geven het pand een koloniale uitstraling, kenmerkend voor de buurt. Qua ruimte is dit kantoor een verademing, vertelt Jelmer. Aan de Korte Vijverberg hadden we geen parkeergelegenheid. Nu kunnen cliënten via de oprijlaan tot voor de deur rijden en daar hun auto parkeren. Qua bereikbaarheid gaan we er dan ook behoorlijk op vooruit. En het openbaar vervoer stopt voor de deur. Het personeel heeft aan de Alexanderstraat aanzienlijk meer kantooroppervlak tot haar beschikking. Het pand beslaat ongeveer Dit kantoor biedt alle moderne middelen die een bank nodig heeft en toch is de oude allure intact gebleven. duizend vierkante meter, verdeeld over de begane grond en twee verdiepingen. Dat vertaalt zich in grotere werkruimtes en ruimere spreekkamers. Ook zijn er meer mogelijkheden voor het houden van bijeenkomsten voor onze clientèle. Evenementen die we tot nu toe in Amsterdam organiseerden, kunnen nu ook in Den Haag, zegt Jelmer. We hebben al plannen voor netwerkbijeenkomsten met gastsprekers rondom een bepaald thema. Een ander voordeel is dat onze cliënten in het nieuwe kantoor geen trappen meer hoeven te lopen, gaat Jelmer verder. Aan de Korte Vijverberg was dat anders. Hier hebben we alle cliëntvoorzieningen op de begane grond, zodat we ook voor oudere mensen goed toegankelijk zijn. Wilhelmina De villa aan de Alexanderstraat werd ontworpen door architect Elie Saraber en dateert uit 1852. Het pand, inmiddels een Rijksmonument, werd gebouwd in opdracht van een projectontwikkelaar die er jarenlang samen met zijn dochter woonde. In 1912 kwam het in handen van de bank Furnée & Co, de huisbank van koningin Wilhelmina. De bank verbouwde het voormalige woonhuis tot kantoor en creëerde onder meer de centrale hal met zijn ornamenten. Aan de achterkant kreeg het pand een uitbouw met daaronder een kolossale kluis die zich daar tot aan de dag van vandaag bevindt. Volgens de overlevering verscheen Wilhelmina in die jaren wekelijks met haar rijtuig op de oprijlaan van Furnée om haar bankzaken te bespreken. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog werd het pand verhuurd aan stichtingen en raakte het vervolgens in verval. In 1995 werd het overgenomen door architectenbureau Roeleveld-Sikkes, dat er zijn intrek nam. De architecten restaureerden het gebouw volledig en brachten het terug in zijn oorspronkelijke staat. Originele details zoals de houten luiken werden daarbij zoveel mogelijk gespaard. Het omliggende park kreeg een makeover en raakte in gebruik als beeldentuin. Statement Inmiddels is het pand, na ruim honderd jaar, voor de tweede keer als bank in gebruik genomen. Het bankbedrijf ziet er vandaag de dag wel iets anders uit, zegt Jelmer. Die ondergrondse kluis is een prachtig detail, maar die gebruiken we natuurlijk niet meer. Dit kantoor biedt alle moderne middelen die een bank nodig heeft en toch is de oude allure intact gebleven. Voorafgaand aan de verhuizing is het hele pand van onder tot boven opnieuw in de verf gezet, waardoor het er weer onberispelijk uitziet. Onze klanten komen straks in een spiksplinternieuw kantoor met een optimale bereikbaarheid. Los van de vele praktische voordelen betekent het nieuwe kantoor ook een bevestiging van de weg die we in Den Haag zijn ingeslagen, meent Jelmer Siersema. Ik zie dit kantoor als een statement naar onze klanten, als een bewijs van onze ambities in de Haagse regio. De komende jaren willen we onze dienstverlening nog verder optimaliseren. Met dit kantoor hebben we een ideale locatie om dat te realiseren. Het kantoor tijdens de verbouwing XXXX 24 25

Van de Adviesdesk... Roger Dayala HET TWEEDE KWARTAAL VAN 2015 STOND IN HET TEKEN VAN EEN PLOTS OPLOPENDE LANGE RENTE IN EUROPA, EEN ONVERWACHT HERSTEL VAN DE EURO EN HET MISLUKKEN VAN DE ONDERHANDELINGEN MET GRIEKENLAND. DRIE FACTOREN DIE ER TOE BIJDROEGEN DAT BIJ VRIJWEL ALLE BELEGGINGSCATEGORIEËN DE WINSTEN BEHAALD IN HET EERSTE KWARTAAL VOOR EEN DEEL, OF IN BEPAALDE GEVALLEN VOLLEDIG, VERLOREN GINGEN. PER SALDO ZIJN DAARMEE, VOOR HET EERSTE HALFJAAR GEMETEN, DE RESULTATEN VOOR DE MEER RISICOMIJDENDE BELEGGINGEN ZOALS EUROPESE STAATSOBLIGATIES EN EUROPESE BEDRIJFSOBLIGATIES VAN HOGE KWALITEIT NEGATIEF, TERWIJL RISICOVOLLERE BELEGGINGEN ZOALS AANDELEN EN HIGH YIELD & EMERGING MARKETS OBLIGATIES NOG STEEDS IN DE PLUS STAAN. SELECTIVITEIT WORDT NU BELANGRIJKER, DOCH DE ONDERLIGGENDE KRACHT IN DE ECONOMIEËN VAN DE VS EN EUROPA SLUIT IN ONZE OPTIEK AAN BIJ EEN VOORTZETTING C.Q. HERVATTING VAN DE RALLY IN DE MEESTE RISICO-ACTIVA. In het tweede kwartaal behaalde de MSCI Europe index een rendement van -3,0%, de Amerikaanse S&P 500 Index liet uitgedrukt in euro s een rendement van -3,5% optekenen en de MSCI Emerging Markets Index kwam uit op -3,0%. Uitgedrukt in euro s presteerde Japan opnieuw het beste, de MSCI Japan index wist de verliezen dit kwartaal te beperken tot -0,7%. Met uitzondering van Japan lagen de rendementen van de grote regio s dus vrij dicht bij elkaar. Wat wel opviel is dat Europa door bovengenoemde perikelen sinds 15 april behoorlijk onder druk kwam, terwijl Amerika in die fase relatief wat bijtrok. Hiermee bevestigde Amerika haar safe-haven status en haar profiel van lagere risico s en hogere kwaliteit. Emerging Markets lieten in die fase de grootste zwakte zien. Binnen obligaties zette de stijgende rente de meeste obligatiecategorieën onder druk, maar het effect op de risicopremies (zogenaamde spreads) bleef beperkt. Dit is te verklaren door verwachtingen van een licht verbeterende economie. Anderzijds zijn dergelijke spreads bij een verder stijgende rente kwetsbaar, mede door een beperkte liquiditeit in de obligatiemarkt. Aandelen Gegeven de zwakke markt stonden de meeste van onze aanbevelingen dit kwartaal onder druk. Een zeer positieve uitschieter was BG Group met een rendement van +31,4% als gevolg van een overnamebod door Royal Dutch Shell. BG Group is één van de vijf namen die wij in augustus 2014 naar voren brachten als mogelijke overnamekandidaten. AXA was een ander aandeel dat het met een rendement van +0,6% goed deed; ook afgezet tegen de performance van concurrent Allianz (-9,3%). Wij hebben al geruime tijd een voorkeur hebben voor AXA boven Allianz. Mogelijk een nog belangrijker teken van onderliggende kracht in het aandeel AXA betrof het feit dat de performance van AXA ook in het eerste kwartaal al erg goed was (+22,2%). Andere posities die het het eerste kwartaal heel goed hadden gedaan bleken kwetsbaarder: het Deutsche Invest German Equities Fund daalde met -7,6% en het UBS Biotech aandelenfonds leverde -1,3% in. Toch zijn wij hier niet bezorgd. Het Deutsche Invest German Equities Fund deed het opnieuw beter dan de DAX Index en doet het sinds onze koopaanbeveling in 2014 (+18,9%) en over de eerste zes maanden van dit jaar (+14,1%) nog steeds fors beter dan de bredere Europese markt. De correctie van -1,3% op het UBS Biotech aandelenfonds mag amper een naam hebben, zeker niet afgezet tegen de geaccumuleerde performance sinds onze koopaanbeveling in 2014 (>100%). Ook het resultaat over de eerste zes maanden van dit jaar mag er met +26,8% nog steeds zijn. SBM Offshore had met een verlies van -8,2% dit kwartaal eveneens te lijden van winstnemingen na een sterk eerste kwartaal (>20%). Yahoo! verloor dit kwartaal -14,9% en wij vinden dit een aantrekkelijk instapmoment. Het aandeel lijkt op basis van haar intrinsieke waarde nog steeds fors ondergewaardeerd en het bestuur is voornemens om voor het einde van dit jaar onder meer haar belangen in het Chinese Alibaba separaat naar de beurs te brengen. Dit kan een belangrijke katalysator zijn om de onderwaardering in het aandeel op te heffen. Sinds onze koopaanbeveling staat Yahoo! op +11,6%. De aandelen BG Group, AbbVie en Centrica waren dit kwartaal met rendementen van respectievelijk +31,4%, +11,3% en +10,1% de positieve uitschieters. Munich Re, Yahoo! en ST Microelectronics stelden met dalingen van respectievelijk -17,0%, -14,9% en -14,5% het meest teleur. Koop- en verkoopaanbevelingen die wij dit kwartaal in onze beheermodellen doorvoerden, zoals Best Buy, Stanley Black & Decker en Bed Bath & Beyond, Lennar Corp, Michelin en de tracker op de Amerikaanse S&P500 index staan beschreven in dit kwartaalblad bij de beleggingsvisie. Obligaties In het begin van het tweede kwartaal daalde de rente op Duitse staatsobligaties met een looptijd van 10 jaar tot een historisch dieptepunt van slechts 5 basispunten om zich daarna zeer drastisch te herstellen tot een vol procent. Voor velen kwam dit als een verrassing, daar zij dachten dat het kwantitatieve verruimingsprogramma dat 9 maart van start ging niet anders dan tot verder dalende rentes kon leiden. Hierbij werd het risico van het (positieve) effect van kwantitatieve verruiming op de economische groei en inflatie genegeerd. Om die reden bouwden wij vorig kwartaal onze posities naar Nederlandse staatsobligaties juist verder af en zagen in het oplopen van de rentes een gelegenheid om weer wat staatsobligaties aan onze portefeuille toe te voegen. Wij blijven verder positief op langlopende Amerikaanse staatsobligaties vanwege onze verwachtingen van een verdere verzwakking van de euro en een substantieel hoger effectief rendement dan Nederland en zelfs Italië en Spanje bieden. Door de sterkere euro dit kwartaal ondervond die positie dit kwartaal wel enige tegenwind, maar wij verwachten dat dit van tijdelijke aard zal zijn. Aan de andere kant van het risico- 26 27

Van de Adviesdesk... spectrum pakte onze aanbeveling op Europese High Yield, via het BlueBay High Yield Bond fonds en het Allianz Euro High Yield fonds, in relatieve zin positief uit. De eerste liet een nulrendement optekenen en de andere verloor -1,7%. In een context van stijgende rentes waar veilige beleggingen als Europese bedrijfsobligaties van hoge kwaliteit en Europese staatsobligaties meer dan 2,5% opgaven, is dat echter geenszins een slechte prestatie. Wel blijven wij een voorkeur houden voor Europese aandelen boven Europese High Yield. Onze aanbeveling op Noorse staatsobligaties met een hoger effectief rendement dan Nederlandse staatsobligaties tegen een hogere kredietwaardigheid toonde opnieuw veel volatiliteit. De appreciatie van de Noorse kroon zette initieel door, maar de Noorse kroon kwam mede door een herstel van de euro alsnog onder druk te staan. Deze aanbeveling heeft nog niet gebracht wat wij ervan hadden verwacht, nadat wij juist sedert eind 2012 met groot succes zeer terughoudend zijn geweest. De valutaoorlog met de ECB in combinatie met een zwakke olieprijs blijft een lastige combinatie. Tegelijk lijkt een appreciatie van de Noorse kroon op basis van historische trends nog steeds het meest voor de hand liggend. De Rabobank steepener die wij vorig kwartaal onder de aandacht brachten, bleef ook redelijk liggen met een verlies van ongeveer 2%. Ook hier blijven wij positief. De looptijd (tot 2035) is weliswaar lang, waardoor het renterisico onder bepaalde omstandigheden hoog kan zijn, maar de minimumcoupon is 2%, de kredietkwaliteit is hoog en het product biedt in beginsel bescherming tegen een stijgende lange rente. De Rabo ledencertificaten anderzijds zijn mede vanwege hun perpetuele looptijd kwetsbaar bij een stijgende rente en lieten dit kwartaal met -2,8% aan totaal rendement dan ook een veer. Wij zien dit als een koopmoment daar wij enerzijds niet uitgaan van hoge rentes en wij anderzijds het huidige couponrendement van 6,0% nog steeds aantrekkelijk vinden. Onze overige actieve aanbevelingen presteerden overwegend naar behoren. De koop- en verkoopaanbevelingen die wij dit kwartaal ook in onze beheerportefeuilles doorvoerden, waaronder de aankoop van de Nederlandse staatslening 2020, de i-shares Euro Government Bond tracker en de gedeeltelijke verkoop van verscheidene bedrijfsobligatiefondsen staan beschreven in dit kwartaalblad bij de beleggingsvisie. Alternatieven In het derde kwartaal bleven onze actieve aanbevelingen in het alternatieve segment intact. De resultaten waren gemengd en in het licht van een stijgende rente en zwakke aandelenmarkten redelijk. De beste performance kwam dit kwartaal met een rendement van +1,8% van het Marshall Wace Tops longshort aandelenfonds. Dit fonds belegt via een ingenieus systeem waar het ideeën over de hele wereld, voornamelijk van aandelenanalisten, in een model giet om zo sterktes en zwaktes van de individuen te kunnen filteren. Een analist kan bijvoorbeeld een heel sterk track record hebben op een bepaalde sub-sector, maar op andere aandelen binnen de sector niet. Het systeem kent dan alleen waarde toe aan de visie van deze analist op de desbetreffende sub-sector, of zelfs specifieke aandelen. Uiteindelijk ontstaat er een zeer breed gespreide portefeuille van longs en shorts, in wezen op basis van het getoetste en gefilterde track record van een veelheid aan analisten en portfolio managers. De beide obligatiefondsen in ons aanbod, het Julius Baer Absolute Return Bond fonds en het JPMorgan Income Opportunity fonds kwamen met rendementen van respectievelijk +1,0% en +0,3% ongeschonden het stijgende renteklimaat door. De zwakste performance kwam dit kwartaal van het IdB Real Estate Equity fonds(-4,7%), maar dit fonds behaalde het vorige kwartaal juist het beste resultaat en behoort met een +5,2% resultaat voor de eerste zes maanden van dit jaar nog steeds tot de beter presterende fondsen. Onze voorkeur blijft om in Alternatieven te beleggen middels een gespreide portefeuille van strategieën en beleggingscategorieën. Voor het derde kwartaal blijven wij aandelen als de aantrekkelijkste beleggingscategorie beschouwen. Er heerst onzekerheid over Griekenland en de eerste renteverhoging van de Fed zal naar verwachting in september aanstaande plaatsvinden. Hierdoor kan de volatiliteit hoog blijven. Toch blijft de combinatie van effectief een zeer ruim monetair beleid wereldwijd, lage rentes, lage inflatie, lichte groei en een aantrekkelijk dividendrendement vertrouwen geven voor de toekomst. Daarbij heeft in Europa reeds een correctie plaatsgevonden. Aan obligaties is nog steeds weinig eer te behalen, maar het blijft een belangrijke buffer in een gemengde portefeuille. Hierbij dient de reflex om op zoek naar rendement risico s toe te blijven voegen, onderdrukt te worden. Op termijn zijn langlopende obligaties kwetsbaar voor zowel hogere rentes als hogere risicopremies. De focus blijft hier op kapitaalsbehoud, aangevuld met selectieve beleggingen waar wij het hogere rendement wél in een positieve verhouding tot het te nemen risico vinden staan. De lage liquiditeit in bedrijfsobligaties en High Yield obligaties in het bijzonder blijft een punt van aandacht. Wij menen dat Alternatieven, juist ten opzichte van laagrenderende obligaties, een aantrekkelijke aanvulling op het risicorendementsprofiel van een gemengde portefeuille vormen. 28 29

voor staatsobligaties die wij de afgelopen maanden zagen, was volgens de statistische risicomodellen die banken gebruiken vrijwel onmogelijk. 1,00 1 1,25 2 George Raven Jan Wirken Insinger de Beaufort Beleggingsvisie juli 2015 Samenvatting Na het opmerkelijk goede eerste kwartaal van 2015, waarin veel Europese aandelenmarkten winsten wisten te boeken van soms meer dan 15%, leverden de markten in het tweede kwartaal weer een deel van deze winsten in. Werden de markten in het eerste kwartaal omhoog gestuwd door een verrassend omvangrijk verruimingsprogramma van de ECB, in het tweede kwartaal bepaalden zorgen over de toekomst van Griekenland het beeld. De ontwikkelingen in de obligatiemarkten waren nog opmerkelijker. In het eerste kwartaal (en het begin van het tweede) daalde de rente op Duitse staatsobligaties met een looptijd van 10 jaar tot een historisch dieptepunt van slechts 5 basispunten (0,05% rente per jaar, zie 1). Vervolgens herstelde deze rentevoet zich echter nog sneller dan zij gedaald was en wist zij weer op te lopen tot een vol procent. In lijn met dit herstel van de lange rente, wist ook de euro enig herstel te boeken ten opzichte van de dollar (zie 2). De extreme volatiliteit in de markt De ontwikkelingen in de Europese financiële markten waren veel volatieler dan die elders in de wereld. Zo gaven de Amerikaanse aandelenmarkten in het tweede kwartaal vrijwel geen krimp en wisten sommige indices zelfs nieuwe hoogtepunten te bereiken. De relatieve onrust in Europa kon opnieuw op het conto worden geschreven van de euro. Zowel de acties van de ECB in het eerste kwartaal, als de onverzettelijkheid van de Griekse regering in het tweede kwartaal, zijn een rechtstreeks gevolg van het vele decennia te vroeg invoeren van een eenheidsmunt voor een territorium dat daar nog lang niet aan toe was, omdat het een te verwaarlozen gemeenschappelijke schatkist heeft. Hierdoor is de euro in plaats van een eenheidsmunt verworden tot een verdeeldheidsmunt, die al ernstige schade heeft aangericht in het zuiden, maar ook al meer schade heeft aangericht in het noorden dan de meeste mensen beseffen. De meest recente Griekse crisis is naar onze mening slechts het zoveelste hoofdstuk in een crisisverslag dat nog zeer lijvig belooft te worden. 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 jan feb mrt apr mei jun Duitsland 10-jaars staatsobligatierente De ontwikkelingen in het afgelopen kwartaal hebben onze beleggingsvisie niet wezenlijk veranderd. Vorig kwartaal waren wij van mening dat het optimisme over Europa te ver leek te zijn doorgeschoten. Inmiddels is dat optimisme voor een groot gedeelte nog sneller gecorrigeerd dan wij hadden verwacht, maar wij blijven voor de tweede helft van het jaar de beste verwachtingen houden van de Amerikaanse markt en de dollar. Binnen de Amerikaanse markt behouden wij een voorkeur voor consumentgerelateerde beleggingen, en meer specifiek voor beleggingen die profiteren van een verder herstel van de huizenmarkt. Grondstofgerelateerde beleggingen, en daarmee samenhangend beleggingen in opkomende landen, blijven wij grotendeels vermijden. Binnen de beleggingscategorie aandelen hebben wij nog steeds een voorkeur voor groeiaandelen met een redelijk dividendrendement en een jaarlijks stijgend dividend van bedrijven die weinig of geen schulden hebben. Deze 1,20 1,15 1,10 1,05 jan feb mrt apr mei jun Eurodollarkoers groeiaandelen moeten het relatief goed doen in een wereld gekenmerkt door lage groei en nog steeds verder oplopende schulden. De combinatie van lage groei en hoge schulden, waarvan Griekenland slechts een extreme exponent is, zal wereldwijd leiden tot langdurig lage rente, oftewel financiële repressie, waardoor aandelen nog steeds onze voorkeur hebben boven obligaties. 30 31

Economie 3 2 1 0-1 -2-3 2012 2013 2014 2015 4 20 10 0-10 -20-30 -40 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Eurozone groei kredietverlening schot bereikt: de inkomsten van de overheid lagen hoger dan de uitgaven, althans als de rentebetalingen op de staatsschuld buiten beschouwing werden gelaten. Hierdoor had het een sterkere onderhandelingspositie verkregen, het had immers geen nieuwe leningen nodig om de lopende overheidsuitgaven te bekostigen. Door de aanhoudende crisis en onzekerheid waren meer recent de belastingontvangsten echter dermate teruggelopen dat het begrotingsoverschot weer was omgeslagen in een tekort, zodat het land niet meer in staat was om lonen en pensioenen uit te keren en weer meer was overgeleverd aan troikasteun. Het moet de moed der wanhoop zijn geweest die de re- Nederland consumentenvertrouwen gering ertoe aanzette om zich keihard op te stellen in de recente onderhandelingen met de troika, een ultieme poging om er zoveel mogelijk uit te halen, want ook de Griekse regering begreep dat het land volledig failliet was en geen enkele kans had zonder verdere Europese steun. Probleem voor de eurozone is dat de Griekse problemen gedeeltelijk op het conto moeten worden geschreven van de euro zelf, waartoe het land zich nota bene met behulp van fraude toegang had verschaft. De lage rente op de euro (veel lager dan op de vroegere drachme) heeft de Grieken (particulieren, bedrijven, banken én staat) verleid om veel te Hoewel wij begrijpen dat de gemiddelde lezer het woord Griekenland liever niet meer leest, kunnen wij het gebruik van dit woord toch niet vermijden in een terugblik op het tweede kwartaal van 2015. Het land stelde zich de afgelopen maanden ongekend hard op in de onderhandelingen met de troika (het IMF, de ECB en de Europese Commissie), over verdere steun. Deze harde opstelling kwam gek genoeg precies op het moment dat het land zijn laatste twee troefkaarten had verspeeld. Tot voor kort kon het land immers dreigen met een Grexit, het uit de euro stappen, wat hele vervelende consequenties zou hebben voor de eurozone als geheel. Beleggers zouden zich waarschijnlijk ernstig zorgen gaan maken over het verder uiteenvallen van de eurozone. Hierdoor zou vooral de rente op staatsobligaties van meer wankele euroleden als Portugal en Italië weer fors gaan oplopen, met negatieve consequenties voor de Europese economie. Deze troefkaart leek het land echter in januari te zijn ontfutseld door voorzitter Draghi van de ECB toen deze een omvangrijk kwantitatief verruimingsprogramma aankondigde. Dit geeft de ECB de mogelijkheid om de spreekwoordelijke geldkraan zo nodig volledig open te zetten, waardoor rentestijgingen in perifere obligatiemarkten kunnen worden tegengegaan. Wij achten het zeer wel mogelijk dat het tegengaan van de gevolgen van een eventuele Grexit de echte reden was voor de aankondiging van het ECB-verruimingsprogramma in januari. In onze vorige uitgave besteedden wij uitgebreid aandacht aan verruimingsprogramma s en gaven wij al aan dat het economisch nut van een verruimingsprogramma in de eurozone op zijn best twijfelachtig is (en op zijn slechtst desastreus). De andere troefkaart die het land was kwijtgeraakt was het eigen begrotingsevenwicht. Door de harde bezuinigingen van de afgelopen jaren had het land in 2014 een zogenaamd primair begrotingsoverveel schulden aan te gaan. Doordat de lonen, pensioenen en overheidsuitgaven sterker stegen dan in het noorden van de eurozone, ging de concurrentiekracht geleidelijk verloren, waardoor de werkloosheid opliep. In het verleden kon het land deze concurrentiekracht gemakkelijk herwinnen door de drachme te laten devalueren, maar dat was door de toetreding tot de euro niet meer mogelijk. Hierdoor is het land nu al jaren gedwongen intern te devalueren, wat betekent dat de lonen en pensioenen moeten dalen, of in ieder geval minder hard moeten stijgen dan in het noorden van de eurozone. Deze bezuinigingen brachten het land echter in een neerwaartse spiraal, waaruit het moeilijk is te ontsnappen. Bezuinigingen leiden immers tot een lager nationaal inkomen, wat weer leidt tot lagere belastinginkomsten, die weer meer bezuinigingen noodzakelijk maken. De voortdurende economische krimp maakt het natuurlijk ook steeds moeilijker om rente en aflossingen te betalen op bestaande schulden. Al werd het land nog overeind gehouden door de troika, het was duidelijk dat het uiteindelijk nooit aan zijn betalingsverplichtingen zou kunnen voldoen en dat een groot gedeelte van de Griekse staatsschuld moest worden beschouwd als oninbaar. De schijn van kredietwaardigheid werd opgehouden door de afbetaling van de schulden steeds verder naar de toekomst te verschuiven en de rente erop te verlagen, maar renteverlagingen en aflossingsuitstel verminderen ook de waarde van een schuld. Om het land weer een kans te geven moet zeker de helft van de schulden worden kwijtgescholden, maar de Europese politiek durft dit niet toe te geven. Zij presenteerde liever voortdurend nieuwe steunpakketten om te vermijden dat de kosten van de invoering van de euro voor de Europese belastingbetaler duidelijk werden. Inclusief interbancaire vorderingen heeft Griekenland een schuld opgebouwd van meer dan 300 miljard euro, zijnde meer dan 1.000 euro per inwoner van de EU. De vorderingen zijn vooral in handen van Griekse banken, de ECB en het Europese steunfonds EFSF, dat alleen al meer dan EUR 140 mrd heeft uitgeleend. Zowel eventuele verliezen van het EFSF als die van de ECB komen uiteindelijk terecht bij de belastingbetalers van de eurozone, daar de kapitaalsbasis van de ECB te verwaarlozen is. Waar de euro in de perifere landen veel sociale schade heeft aangericht in de vorm van hoog oplopende werkloosheid (vooral onder de jeugd) en draconische bezuinigingen, creëert zij in het hele eurogebied minder zichtbare schade in de vorm van een oplopend bedrag aan vorderingen die in de toekomst oninbaar zullen blijken te zijn. Het is op het moment van dit schrijven, eind juni, nog niet duidelijk hoe de Griekse crisis precies zal aflopen, maar het lijkt erop dat er geen overeenstemming wordt gevonden over verdere steun, zodat het land binnen korte tijd niet meer aan haar verplichtingen kan voldoen en eindelijk in een faillissementsproces terecht komt. Aangezien er in de Europese verdragen met betrekking tot de euro niets is geregeld over een vertrek uit de eurozone, brengt een faillissement nog niet automatisch een Grexit, een vertrek uit de eurozone, met zich mee. Een Grieks faillissement zal de nodige onrust met zich mee brengen in de financiële markten. Voorzichtigheidshalve hebben wij de risico s in de gemengde beheerportefeuilles in het tweede kwartaal verlaagd door de aandelenbeleggingen te reduceren. Wij verwachten dat de schade voor de obligatie- en aandelenmarkten uiteindelijk beperkt zal blijven, juist omdat de ECB door het in januari aangekondigde verruimingsprogramma ruime mogelijkheden heeft verworven om de perifere Europese obligatiemarkten te stabiliseren. Tevens moet worden bedacht dat de Griekse problemen al jaren bekend zijn, terwijl de Griekse economie slechts 2% vertegenwoordigt van de Europese economie. Correcties in de financiële markten als gevolg van de ontwikkelingen met betrekking tot Griekenland zullen wij daarom naar verwachting aangrijpen als een mogelijkheid om de risico s in de beheerportefeuilles weer te verhogen. 5 27 26 25 24 23 22 2012 2013 2014 2015 Spanje werkloosheid (%) 32 33

Economie 4 3 2 1 0-1 -2 Duitsland leading indicators Duitsland groei bbp 6 2012 2013 2014 2015 De onrust over Griekenland kwam op een moment dat het eindelijk beter leek te gaan met de Europese economie. Na afloop van de ECB stresstests voor de grote Europese banken in september 2014 begon de kredietverlening in de EU duidelijk te herstellen. In 3 is te zien dat de jarenlange krimp in de kredietverlening in de eurozone het afgelopen half jaar verbeterde en omsloeg in voorzichtige groei. Ook het vertrouwen van bedrijven en consumenten leek te herstellen, zoals bij voorbeeld is te zien in 4, die het consumentenvertrouwen in Nederland weergeeft. Zelfs in de periferie leek het ergste leed geleden gezien de krachtige daling van de werkloosheid in een land als Spanje, zij het dat de werkloosheid nog steeds zeer hoog is te noemen (zie 5). Hoewel de economische groei nog niet indrukwekkend is, wezen de vooruitlopende indicatoren wel op verbetering, zoals bij voorbeeld is te zien in 6 die de economische groei weergeeft in Duitsland en de ontwikkeling van de leading indicators. Door het opnieuw invoeren van een minimumloon in Duitsland lijken de inkomens en consumentenuitgaven daar verder aan te trekken. Dit verlicht de druk op de perifere landen om door bezuinigingen en loonsverlagingen de concurrentieachterstand met landen als Duitsland te verkleinen, zodat de loonsverhogingen in Duitsland de spanningen binnen het eurogebied doen verminderen. Economen houden nu rekening met een economische groei van circa 1,5% voor de eurozone in 2015. De inflatie viel vorig jaar sterk terug door de val van de olieprijs, maar is al weer aan het herstellen, onder andere door de koersval van de euro van het afgelopen jaar (zie 7). Een groei van 1,5% in combinatie met inflatie van circa 1,5% kan dan resulteren in nominale groei van bijna 3%, beter dan wij de afgelopen jaren hebben gezien. De Europese economie wordt geholpen door de zwakte van de euro ten opzichte de dollar, al wist de euro het afgelopen kwartaal weer wat te herstellen. Het stimulerende effect van een zwakke euro moet niet worden overschat, omdat de meeste handel in Europa binnen de eurozone zelf plaatsvindt. Daarbij komt dat de exportmotor van de eurozone, Duitsland, ongeveer 40% van zijn export kwijtraakt in opkomende landen, die de laatste jaren afzwakkende groei vertonen. Dit is ook duidelijk te merken aan de orderontvangsten van de Duitse industrie, die van binnen het eurogebied wel een gezonde groei vertonen, terwijl de orders vanuit de rest van de wereld, ondanks de zwakke euro, stagneren (zie 8). 1,40 1,35 1,30 1,25 1,20 1,15 1,10 1,05 15 10 5 0-5 -10 Eurodollarkoers 7 2014 2015 8 2014 2015 Duitsland groei industr. orders eurogebied (%) Duitsland groei industr. orders niet-eurogebied (%) Het recente herstel van de euro ten opzichte van onder andere de dollar was onzes inziens vooral het gevolg van het terugdraaien van zogenaamde shortposities (leningen) in de euro. Veel beleggers speculeerden op een verdere val van de euro, onder meer door beleggingen te financieren met leningen in euro s. Dit niet alleen omdat de munt aan het verzwakken was, maar ook omdat de korte rente op euro s rond het nulpunt lag, zodat lenen in die valuta relatief goedkoop was. Bij koersherstel worden deze leningen massaal teruggedraaid, waardoor de koers nog verder stijgt. Wij verwachten dat de trend van de afgelopen jaren naar een zwakkere euro zich nu weer zal herstellen. De problemen rond Griekenland zullen de ECB ongetwijfeld dwingen tot meer activiteit, waardoor het aanbod van liquiditeit in euro s weer zal oplopen, hetgeen de koers drukt. Een gedeelte van die liquiditeiten zal worden gebruikt om te beleggen in Amerikaanse staatsobligaties, waarop de rentevergoeding veel aantrekkelijker is, wat de dollar versterkt. De nog steeds lage rente op de euro verleidt steeds meer bedrijven van buiten het eurogebied om leningen uit te geven in euro s, waarvan de opbrengst wordt omgezet in een andere valuta (vaak de dollar), hetgeen eveneens de koers van de euro drukt. Zelfs wanneer beleggers van buiten de eurozone in de eurozone beleggen, tonen zij dit jaar sterk de neiging om deze beleggingen af te dekken met shortposities (leningen) in de euro, zodat er per saldo geen koersopdrijvende werking uitgaat van deze geldstroom. De enige factor die de koers van de euro ondersteunt, is het steeds verder oplopende overschot op de lopende rekening van de betalingsbalans. Door het exportsucces van Duitsland en de bezuinigingen in de periferie loopt dit positieve saldo steeds verder op, wat de koers van de euro steunt. Het oplopende handelsoverschot kan echter ook worden gezien als een bevestiging van economische stagnatie en een gebrek aan consumptieve uitgaven en investeringen. In de praktijk wordt een overschot op de handelsbalans ook altijd gecompenseerd door een tekort op de kapitaalbalans: de verdiende euro s worden elders belegd, bijvoorbeeld in Amerikaanse 9 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Eurodollarkoers staatsobligaties. De economische groei lijkt de komende jaren beperkt te blijven in de eurozone door demografische ontwikkelingen (zwakke bevolkingsgroei, sterke veroudering) en lage productiviteitsgroei (door een laag investeringspeil). Het ligt dan ook voor de hand dat de rente op de euro langdurig laag zal blijven, waardoor beleggers wereldwijd de euro zullen blijven zien als een aantrekkelijke funding currency, een valuta waarin leningen worden aangegaan om beleggingen te financieren. De Japanse yen vervult deze rol al decennia en de euro lijkt de yen op dit pad te volgen, zodat de trend naar een zwakkere euro in stand zal blijven (zie 9). 34 35

Economie 13 14 15 10 2500 7,5 600 10 9 8 7 6 5 4 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 VS werkloosheid (%) 11 7,00 6,50 6,00 5,50 5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 VS hypotheekrente (30 jr) 12 2500 2000 1500 1000 500 0-500 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 VS groei aantal huishoudens (x 1.000) Een zwakke euro impliceert een sterke dollar, één van de redenen waarom wij relatief positief blijven over beleggingen in de Amerikaanse markt, zowel wat betreft obligaties als aandelen. De sterke dollar is natuurlijk negatief voor de Amerikaanse export en voor de winstgevendheid van het bedrijfsleven. De grote Amerikaanse multinationals hebben het de laatste kwartalen dan ook moeilijk om hun omzet, in dollars uitgedrukt, op peil te houden. Daar staat tegenover dat de Amerikaanse economie grotendeels op zichzelf draait en weinig afhankelijk is van de export. Onze aandelenbeleggingen in de VS hebben wij het afgelopen jaar dan ook geconcentreerd in bedrijven die minder afhankelijk zijn van de export en de bulk van hun omzet realiseren in de VS. Binnen de Amerikaanse markt behouden wij een voorkeur voor consumentgerelateerde beleggingen, en meer specifiek voor beleggingen die profiteren van een verder herstel van de huizenmarkt. Het herstel van de Amerikaanse huizenmarkt is al jaren als zwak te kwalificeren, gebukt als het land gaat onder de gevolgen van de crisis in de huizenmarkt rond 2008, in combinatie met een nog steeds hoog schuldenpeil onder de bevolking en een zwakke loonontwikkeling. Na vele jaren van dalende werkloosheid (zie 10), en geholpen door een lage rente op hypotheken met een looptijd van 30 jaar (zie 11), geeft de huizenmarkt steeds sterkere tekenen van herstel. Essentieel is dat er sinds 2007 (dus al acht jaar) veel te weinig nieuwe huishoudens zijn gevormd in een land dat nog steeds een groeiende bevolking kent. Zoals 12 laat zien werden de afgelopen jaren jaarlijks slechts circa een half miljoen nieuwe huishoudens gevormd, waar vroeger het gemiddelde rond de 1,5 miljoen lag. Er lijkt zich daarom een stuwmeer te hebben gevormd van circa 4 miljoen potentiële nieuwe huishoudens. Dit stuwmeer lijkt nu eindelijk te gaan leeglopen, zoals ook is te zien in 12, daar het aantal nieuwe huishoudens sinds eind 2014 een krachtige stijging laat zien. De huizenmarkt is essentieel voor de ups en downs van een economie, daar de ontwikkelingen in de huizenmarkt een zeer brede uitstraling hebben op de economie als geheel. De huizenverkopen en het aantal nieuw in aanbouw genomen woningen ( housing starts, zie 13) ontwikkelen zich dan ook positief, terwijl de groei van het consumentenkrediet ook duidelijk aantrekt (zie 14). Na een zeer zwakke start van het jaar, onder meer door extreem koud weer en havenstakingen, blijven wij er daarom van uitgaan dat de Amerikaanse economie in de tweede helft van dit jaar, en in de daaropvolgende jaren, zal blijven meevallen. In combinatie met een zich weer versterkende dollar lijken beleggingen in de VS dan ook relatief kansrijk. Waar wij positief blijven op de dollar en consumentgerelateerde Amerikaanse aandelen, blijven wij beleggingen in grondstoffen, en in opkomende landen die in hoge mate afhankelijk zijn van de productie van grondstoffen, grotendeels vermijden. Hoewel zij elkaar soms enige jaren kunnen overlappen, gaat een bullmarkt in de dollar en in de aandelenmarkt meestal gepaard met een bearmarkt in de prijzen van grondstoffen en in beleggingen in veel opkomende landen. Na een lange bullmarkt in grondstoffen vanaf het begin van het millennium lijkt de markt voor grondstoffen in 2011 omgeslagen in een bearmarkt. In 15 is de CRB-index weergegeven, een breed mandje van grondstoffen, die sinds 2011 een dalende trend vertoont. Het laatste slachtoffer van de bearmarkt in grondstoffen lijkt de olieprijs te zijn geweest, die het afgelopen jaar ongeveer halveerde, om daarna slechts een zwak herstel te vertonen (zie 16). Begin maart 2015 heeft de olieprijs waarschijnlijk een bodem gevormd (ontwikkelingen in de termijnmarkt voor olie wijzen daarop), maar in plaats van een krachtig herstel lijkt vanaf het huidige niveau eerder een zijwaartse trend 2000 1500 1000 500 0-500 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 VS housing starts (x 1.000) waarschijnlijk. Zwakke grondstofprijzen en een sterke dollar zijn in de regel negatief voor beleggingen in veel opkomende landen. Veel opkomende landen zijn nog in hoge mate afhankelijk van de inkomsten uit grondstoffen (denk aan Rusland en Brazilië), terwijl zij de neiging hebben veel te lenen in Amerikaanse dollars. Met het oplopen van de dollarkoers, in combinatie met dalende inkomsten uit grondstoffen, krijgen bedrijven uit deze landen het steeds moeilijker om hun omzet en winst op peil te houden, of om zelfs maar aan hun verplichtingen te voldoen (denk aan Petrobras in Brazilië). Daarbij komt dat het steeds duidelijker wordt dat de grote motor van de opkomende landen, China, steeds meer problemen ondervindt om de groei op peil te houden. Na de kredietcrisis van 2008 heeft het land onwaarschijnlijk veel geïnvesteerd om de groei weer aan te zwengelen, maar daarbij is een gigantische schuld opgebouwd die steeds meer begint te knellen. De zeer dubieuze leningen van lokale autoriteiten waarmee veel kansloze onroerendgoedprojecten zijn gefinancierd, worden 7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 2012 2013 2014 2015 VS groei consumentenkrediet (%) momenteel geherfinancierd door obligaties uit te geven, die voornamelijk worden opgekocht door de staatsbanken, op last van de centrale overheid. Deze leningen geven de lokale autoriteiten enige lucht, maar het ligt voor de hand dat de Chinese staatsbanken (en dus de staat) hierop uiteindelijk veel verlies zullen moeten nemen. De voortdurende renteverlagingen van de centrale bank, en de aanhoudende daling van de reserve-eisen die worden gesteld aan de banken, geven aan dat China het moeilijker heeft dan het aan de buitenwereld toegeeft. Door het terugvallen van de vraag uit China ligt het voor de hand dat de prijzen van grondstoffen onder druk zullen blijven en dat aandelen uit veel opkomende landen verder zullen achterblijven ten opzichte van de wereldindex. In 17 is de ontwikkeling van de aandelenmarkten van opkomende landen ten opzichte van de wereldindex weergegeven. Net als de grondstoffen van 15, vertoont de lijn een top rond 2011 en daarna een sterk dalende trend, waar nog geen einde aan lijkt te zijn gekomen. 550 500 450 400 140 120 100 80 60 40 110 100 90 80 70 60 2010 2011 2012 2013 2014 2015 CRB index (in USD) Olieprijs (Brent, in USD) 16 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Opkomende landen vs wereldindex 17 2010 2011 2012 2013 2014 2015 36 37

Obligaties In de eerste helft van 2015 waren de ontwikkelingen in de Europese obligatiemarkten zeer opmerkelijk. In het eerste kwartaal (en het begin van het tweede) daalde de rente op Duitse staatsobligaties met een looptijd van 10 jaar tot een historisch dieptepunt van slechts 5 basispunten (0,05% rente per jaar, zie 1). Vervolgens herstelde deze rentevoet zich echter nog sneller dan zij gedaald was en wist zij weer op te lopen tot een vol procent. De extreme volatiliteit in de markt voor staatsobligaties die wij de afgelopen maanden zagen, was volgens de statistische risicomodellen die banken gebruiken vrijwel onmogelijk. De extreme daling van de lange rente in het eerste kwartaal werd vooral veroorzaakt door de aankondiging van de ECB in januari dat het zou beginnen met een omvangrijk programma van kwantitatieve verruiming. Bij een dergelijk programma, dat beter bekend staat als het openzetten van de geldkraan, koopt de centrale bank obligaties op uit de markt, waarvoor zij de banken betaalt met uit het niets gecreëerd nieuw geld, in de hoop dat deze het zullen gebruiken om meer krediet te verschaffen. Doordat de ECB zich aanmeldt als nieuwe koper van obligaties, moeten de prijzen van obligaties gaan stijgen, zodat de rente daalt. In de tweede helft van 2014 voelden beleggers wereldwijd een dergelijk programma al aankomen en toen het in januari 2015 werd aangekondigd was de lange rente al fors gedaald (zie 18). Interessant is dat de Duitse lange rente begin april al zijn dieptepunt bereikte, slechts een maand nadat de ECB begon met het opkopen van obligaties (9 maart). Dit wijst erop dat het niet in de eerste plaats de ECB zelf was die de rente drukte, maar beleggers die vooruitliepen op de acties van de ECB. De snelheid waarmee de lange rente vervolgens weer steeg, gaf aan dat zij moest worden veroorzaakt door de liquidatie van 18 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 2014 2015 Duitsland 10-jaars staatsobligatierente beleggingsconstructies waarmee werd gespeculeerd op verdere rentedalingen en verdere zwakte in de euro. De snelle rentestijging ging dan ook samen met een herstel van de euro, waarbij deze munt bij voorbeeld ten opzichte van de Amerikaanse dollar wist te stijgen van 1,05 tot circa 1,14 (zie 2). Om redenen die wij eerder aangaven in deze publicatie verwachten wij dat de euro de komende tijd weer verzwakt en de langetermijnstrend van verzwakking ten opzichte van de dollar zich weer herstelt. Voor de rente op Duitse en Nederlandse staatsobligaties geldt hetzelfde: na het zeer scherpe herstel van de rente ligt nu eerder weer een daling voor de hand. Een dergelijke daling zal mede in de hand worden gewerkt door de Griekse crisis: als beleggers uit onzekerheid kiezen voor veiligheid, dan daalt de rente op staatsobligaties uit veilige landen zoals Duitsland, Nederland en de VS. In onze beheerportefeuilles hebben wij ingespeeld op de ontwikkelingen door de Nederlandse staatsobligatie 2020 weer op te nemen, toen de rente in april en mei snel was gestegen. In portefeuilles waarin uitsluitend in fondsen wordt belegd, werd een Europese staatsobligatietracker aangekocht, de ishares Euro Government Bond 3-7y ETF. Posities in beleggingsfondsen die beleggen in Europese bedrijfsobligaties, zoals het Standard Life European Corporate Bond fund en het Delta Lloyd Euro Credit fonds werden hiervoor gereduceerd. In de duurzame (SRI) portefeuilles werden het Standard Life European Corporate Bond Sustainable fund, het Parvest Sustainable Bond Euro Corporate fund en het Triodos Sustainable Bond fund gedeeltelijk verkocht. Per saldo werden hierdoor de risico s in de obligatieportefeuilles uiteraard verlaagd. De extreem lage rente op Duitse staatsobligaties met een looptijd van 10 jaar van slechts 0,05% per jaar, die begin april 2015 werd bereikt, is mogelijk het dieptepunt geweest voor deze rentecyclus, maar zeker is dat niet. In Zwitserland is de 10-jaars rente al beneden het nulpunt gezakt en begin april zakte de rentevergoeding op Duitse staatsobligaties met een wat kortere looptijd dan 10 jaar ook al beneden het nulpunt. Begin april lijkt een extreem speculatief dieptepunt te zijn gevormd in de lange rente op euro s, maar er zijn verschillende omstandigheden die het mogelijk maken dat deze rentebodem nog eens wordt getest of zelfs doorbroken. De Griekse crisis kan al op korte termijn resulteren in nieuwe dieptepunten. Daarnaast blijft de ECB in ieder geval nog tot september 2016 actief koper in de obligatiemarkt, wat de rente ook drukt. Ten slotte werkt ook de nieuwe regelgeving omtrent de kapitaalseisen die worden gesteld aan verzekeraars (de zogenaamde Solvency II regelgeving) negatieve rente op staatsobligaties in de hand. Voor staatsobligaties van eurolanden geldt in principe een kapitaalseis van 0%, met andere woorden, een verzekeraar hoeft er geen kapitaal voor aan te houden. Het kan daardoor voor een verzekeraar nog steeds de moeite waard zijn om een staatsobligatie te kopen wanneer de rente is gedaald tot 0,01%. Het perverse van de nieuwe Solvency II regelgeving (die overigens niet in ieder land op hetzelfde moment wordt ingevoerd) is echter dat de kapitaalseisen negatief (!) kunnen worden wanneer de verzekeraar een gespreid mandje van Europese staatsobligaties heeft. Dit betekent dat de kapitaalseisen dalen, naarmate de verzekeraar meer belegt in bepaalde staatsobligaties! Dit lijkt absurd (iedere belegging brengt immers risico s met zich mee), en is het onzes inziens ook, maar het kan er wel toe leiden dat institutionele beleggers obligaties blijven kopen, zelfs wanneer de rentevergoeding een gegarandeerd negatief rendement oplevert. Ook de ECB heeft overigens al aangegeven dat het eventueel bereid is obligaties aan te kopen die een licht negatief rendement opleveren. Ook de rente op Amerikaanse staatsobligaties is het afgelopen kwartaal licht gestegen en bereikte een niveau van bijna 2,5% (zie 19). Ook hier verwachten wij geen verdere stijging van de rente, maar eerder weer een daling. Door de sterke dollar en de zwakke olieprijs is de officiële inflatie gedaald tot rond het nulpunt. Belangrijker is dat de kerninflatie al jaren net onder de doelstelling van de Fed ligt (2%) en nog steeds een zijwaarts patroon laat zien (zie 20). De economie draait al jaren redelijk en de werkloosheid is sterk gedaald, maar de stijging van de uurlonen blijft nog steeds beperkt tot circa 1,5%. De Fed lijkt dan ook nog niet 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 VS 10-jrs staatsobligatierente 19 2010 2011 2012 2013 2014 2015 onder druk te staan om de korte rente voor het eerst in jaren weer te verhogen, al gaat de markt ervan uit dat een eerste rentestap mogelijk is in september. Gezien de crisis in Griekenland is het natuurlijk goed mogelijk dat dit tijdstip weer verder wordt verschoven naar de toekomst. Mocht de Fed de officiële rente in september toch verhogen, dan is het natuurlijk mogelijk dat dit een opwaartse druk veroorzaakt op de lange rente. Wij zien echter veel factoren die een rentestijging tegengaan. Niet alleen de zwakke inflatieontwikkeling beperkt het potentieel voor rentestijgingen, een andere drukkende factor voor de Amerikaanse rente is natuurlijk de voortdurende activiteit van de ECB en de Bank of Japan. Een gedeelte van de liquiditeit die door deze centrale banken wordt geschapen zal ook verdwijnen naar de VS. De rente ligt daar immers veel hoger dan in Europa en Japan, terwijl de koers van de dollar waarschijnlijk verder zal stijgen, juist omdat de ECB en de BoJ erop gebrand blijven om de eigen valuta te verzwakken door het aanbieden van bijna onbeperkte liquiditeit. 4 3 2 1 0-1 VS inflatie (CPI) VS kerninflatie (core CPI) 20 2010 2011 2012 2013 2014 2015 38 39

Aandelen De markt voor bedrijfsobligaties vertoonde de afgelopen maanden een vrij stabiel beeld. De risicopremies op Europese en Amerikaanse bedrijfsobligaties van gemiddelde kwaliteit (met een baa kredietkwaliteit) stegen slechts marginaal (zie 21), terwijl die op bedrijfsobligaties van mindere kwaliteit (de high yield obligaties) zelfs daalden, vooral in de VS (zie 22). Eind vorig jaar waren de high yield premies in de VS fors opgelopen als gevolg van de dalende olieprijs, waardoor veel bedrijven in de olie-exploratiesector in problemen komen. Deze vertegenwoordigen ongeveer 15% van de Amerikaanse high yield markt. De rust lijkt hier weergekeerd, al blijft de high yield markt er een om in de gaten te houden, omdat de gemiddelde kredietkwaliteit van deze obligaties al jaren steeds verder verslechtert. Dit is natuurlijk ook voor een belangrijk gedeelte weer het gevolg van het beleid van de grote centrale banken om de rente laag te houden. Beleggers gaan hierdoor op zoek naar hogere rentes en verliezen daarbij de risico s uit het oog, zodat steeds slechtere obligaties toch hun weg naar de markt weten te vinden. Wij houden deze ontwikkeling scherp in de gaten, maar zien nog geen verontrustende stresssignalen. Wij blijven van mening dat de lage rentevergoedingen op obligaties, die onzes inziens nog vele jaren kunnen blijven bestaan, obligaties minder aantrekkelijk maken dan aandelen. Het gewicht van obligaties in gemengde beheerportefeuilles houden wij dan ook al jaren relatief beperkt. In het afgelopen kwartaal hebben wij de cash-achtige beleggingen echter tactisch wel uitgebreid, gezien de oplopende spanningen omtrent Griekenland. Deze middelen zullen weer worden belegd wanneer de spanningen over het hoogtepunt heen lijken te zijn. Hoewel aandelen wereldwijd relatief hoog gewaardeerd lijken, steekt het dividendrendement op aandelen nog steeds relatief gunstig af tegen de rentevergoeding op obligaties (zie 23). De aandelenmarkten, niet alleen in de VS, worden momenteel vooral gesteund door de bedrijven zélf die in hoog tempo aandelen blijven inkopen. Ook dit is gedeeltelijk het gevolg van het lagerentebeleid van de grote centrale banken. Veel bedrijven zien te weinig groeimogelijkheden om in te investeren, zodat zij hun kasstroom gebruiken om eigen aandelen in te kopen. Zolang zij zich daarbij beperken tot het gebruik van de eigen vrije kasstroom is er niets aan de hand. Bedrijven maken echter in toenemende mate gebruik van de obligatiemarkten om de inkoop van eigen aandelen te financieren. Dit is een meer riskante ontwikkeling, reden waarom wij de high yield markt scherp in de gaten blijven houden. Het oplopende risico in de high yield markt is een extra reden om de voorkeur te blijven geven aan de aandelenmarkten, waar zelfs aandelen van sterke bedrijven vaak nog een aantrekkelijk dividendrendement kennen dat niet veel onderdoet voor de rentevergoeding op obligaties van bedrijven van veel slechtere kwaliteit. Deze keus blijft vooralsnog eenvoudig. Na het opmerkelijk goede eerste kwartaal van 2015, waarin veel Europese aandelenmarkten winsten wisten te boeken van soms meer dan 15%, leverden de markten in het tweede kwartaal weer een deel van deze winsten in (zie 24). De ontwikkelingen in de Europese aandelenmarkten waren veel volatieler dan die 4000 3800 3600 3400 3200 2800 2600 2400 2013 2014 2015 Eurostoxx50 index 24 verhogen, nadat die in het tweede kwartaal werden beperkt door in gemengde portefeuilles het gewicht van aandelen te verlagen. De ontwikkelingen in het afgelopen kwartaal hebben onze beleggingsvisie niet wezenlijk veranderd. Vorig kwartaal waren wij al van mening dat het optimisme over Europa te ver leek te zijn doorgeschoten. Inmiddels is dat optimisme voor een groot gedeelte nog sneller gecorrigeerd dan wij hadden verwacht, maar wij blijven voor de tweede helft van het jaar de beste verwachtingen houden van de Amerikaanse markt en de dollar. Binnen de beleggingscategorie aandelen hebben wij nog steeds een voorkeur voor groeiaandelen met een redelijk dividendrendement en een jaarlijks stijgend dividend, van bedrijven die weinig of geen schulden hebben. Deze groeiaandelen moeten het relatief goed doen in een wereld gekenmerkt door lage groei en nog steeds verder oplopende schulden. Binnen de Amerikaanse markt behouden wij een voorkeur voor consumentgerelateerde beleggingen, en meer specifiek voor beleggingen die profiteren van een verder herstel van de huizenmarkt. De redenen hiervoor hebben wij eerder in deze publicatie weergegeven onder het hoofdje Economie. Daar hebben wij ook uitgelegd waarom wij grondstofgerelateerde beleggingen, en daarmee samenhangend beleggingen in veel opkomende landen, beperkt houden. 5500 5000 4500 4000 3500 3000 26 2013 2014 2015 NASDAQ index 5 4 3 2 1 0 Europa risicopremie baa obligaties 21 2010 2011 2012 2013 2014 2015 9 8 7 6 5 4 3 2010 2011 2012 2013 2014 2015 VS risicopremie high yield obligaties 22 7 6 5 4 3 2 1 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Europa rente op baa bedrijfsobligaties Europa dividendrendement 23 elders in de wereld. Zo gaven de Amerikaanse aandelenmarkten in het tweede kwartaal vrijwel geen krimp en wisten sommige indices, waaronder de technologie-index Nasdaq, zelfs nieuwe hoogtepunten te bereiken (zie en 25 en 26). De invloed van de Griekse crisis was duidelijk en deze zal naar verwachting ook in het derde kwartaal voor relatief veel volatiliteit zorgen in de Europese markten. Zoals wij eerder in deze publicatie schreven, verwachten wij dat de schade voor de aandelenmarkten uiteindelijk beperkt zal blijven. Correcties in de aandelenmarkten als gevolg van de ontwikkelingen met betrekking tot Griekenland zullen wij daarom naar verwachting aangrijpen als een mogelijkheid om de risico s in de beheerportefeuilles weer te 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 2013 2014 2015 S&P500 index 25 40 41