Inhoud Samenvatting... 2 1. Voorwoord... 4 2. Toelichting... 5... 5 Indeling in categorieën... 5 Doorstroming... 6 3. kantoren... 7 Planontwikkelingen kantoren... 8 van grotere kantoorgebouwen... 8 Doorstroming kantoren... 9 3.1 percentage kantoren... 11 kantoren per gemeente... 12 3.2 bedrijfsruimten... 18 Planontwikkelingen bedrijfsruimten... 19 van grote bedrijfsruimten... 19 bedrijfsruimten per gemeente... 20 3.3 detailhandel... 23 3.4 detailhandel per gemeente... 24 Doorstroming detailhandel... 25 3.5 horecazaken... 26 3.6 agrarische objecten... 28 3.7 kavels bouwgrond... 28 4. Conclusie... 30 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 1
Samenvatting Het aanbod van beschikbaar bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden is in 2011 voor het derde achtereenvolgende jaar toegenomen. Die toename was voor kantoorruimte wel minder groot dan in 2010. Het aanbod van bedrijfsruimte en van winkel is juist sterker toegenomen. Op 1 januari 2011 bedroeg het kantooraanbod ruim 1.029.000. Dit aanbod groeide naar ruim 1.109.000 per 31 december 2011. Dit betekent een toename in 2011 van ongeveer 80.000 oftewel ongeveer 8%. In 2010 was deze toename nog 14%. Op 1 januari 2011 bedroeg het bedrijfsruimteaanbod ongeveer 368.000. Dit aanbod groeide naar ruim 430.000 per 31 december 2011. Dit betekent een toename in 2011 van ruim 62.000 oftewel bijna 17%. In 2010 bedroeg deze toename nog 9%. Op 1 januari 2011 bedroeg het winkelruimteaanbod ruim 81.000 Dit aanbod groeide naar 94.000 per 31 december 2011. Dit betekent een toename in 2011 van bijna 13.000 oftewel bijna 16%. Dit is het dubbele ten opzichte van 2010, toen bedroeg deze toename nog 8%. De doorstroming van alle drie de bovengenoemde ruimtesoorten was lager dan in 2010. In 2010 lag de doorstroming nog op hetzelfde niveau als in 2009. Het aanbod van horecazaken is in 2011 gegroeid van 133 naar 150 objecten, een toename van 17. Deze groei was minder dan de toename van 21 zaken die in 2010 te zien was. Het aanbod van agrarische objecten, waaronder glastuinbouwbedrijven, is in 2011 gestegen van 35 naar 37. In 2010 was dit juist van 50 naar 35 gedaald. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2
Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 3
1. Voorwoord Voor u ligt de Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 2011. Steenworp maakt deze monitor inmiddels voor het achtste jaar. Hiermee krijgt u een gedetailleerd inzicht in de veranderingen op de bedrijfsonroerendgoedmarkt in Haaglanden over het afgelopen jaar en de voorgaande acht jaren. Alle feiten en cijfers in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS), de database van Steenworp. De analyse van de gegevens is uitgevoerd door Steenworp. Wanneer u vragen heeft over deze monitor, of behoefte heeft aan meer informatie, dan kunt u contact opnemen met Steenworp via www.steenworp.nl of 070-3141516. Voor actuele informatie over het huidige aanbod, zoals specifieke gegevens over bepaalde bedrijfs, kunt u ook zelf terecht in het BIS van Steenworp. Deze is toegankelijk via de website van Steenworp. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 4
2. Toelichting De gegevens in deze monitor zijn afkomstig uit het Bedrijfs Informatie Systeem (BIS) van Steenworp. Deze database bevat nagenoeg het totale aanbod van bedrijfsonroerend goed (BOG) in de regio Haaglanden. Steenworp onderhoudt contact met bijna vierhonderd makelaars en andere vastgoedaanbieders om de database continu up to date te houden. Bij de verwerking van de gegevens voor deze monitor heeft Steenworp de volgende uitgangspunten gehanteerd: Waar over aanbod gesproken wordt bedoelen we het BOG dat beschikbaar is op de commerciële markt. BOG dat in opdracht is gebouwd van de gebruiker, bijvoorbeeld een ministerie, telt dus niet mee. Hetzelfde geldt voor leegstaande die door de eigenaren niet te huur of te koop zijn gezet. Andersom telt een aangeboden pand altijd mee als aanbod, ook als het nog niet leegstaat. Dit komt bijvoorbeeld voor als een ondernemer zijn huurcontract al heeft opgezegd maar zijn bedrijfspand nog niet heeft verlaten. Het aanbod is dus niet gelijk aan de leegstand, maar geeft er wel een indicatie van. Nieuwbouw wordt vaak al aangeboden als het gebouw alleen nog op papier bestaat. Steenworp registreert dit aanbod dan als planontwikkeling in BIS. In deze monitor tellen we het geplande BOG mee als nieuw aanbod als het binnen een jaar wordt opgeleverd. BOG dat pas op langere termijn beschikbaar komt wordt nog niet in het aanbod opgenomen. Wel besteedt deze monitor apart aandacht aan de planontwikkelingen in de regio. dat van de markt is genomen staat in de tabellen aangemerkt als vervallen aanbod. Het gaat dan namelijk niet alleen om de die opgenomen zijn (verhuurd dan wel verkocht) maar ook om die vanwege allerlei andere redenen niet meer beschikbaar zijn op de commerciële markt. Dan moet u denken aan plannen voor sloop, renovatie of herbestemming. Indeling in categorieën Panden worden in BIS ingedeeld naar gelang hun hoofdbestemming. Een bedrijfsruimte met een eigen kantoor geldt als een bedrijfsruimte. Alleen als het kantoorgedeelte ook zelfstandig aangeboden wordt geldt het als een apart kantoor. Panden met een dubbele bestemming tellen mee bij het aanbod van beide categorieën. Een winkel-/kantoorruimte bijvoorbeeld telt een keer mee bij detailhandel en een keer bij kantoren. Het BIS van Steenworp is in 2011 ingrijpend vernieuwd. Een van de verbeteringen voor deze monitor is dat de oppervlaktecategorieën flexibeler en daardoor meer accuraat zijn geworden. Een kantoor van 7.000 bleef vroeger ingedeeld in de categorie > 5.000, ook als het voor de helft verhuurd werd. Dit jaar wordt een dergelijk kantoor verplaatst naar de categorie 1.000-5.000, omdat het daadwerkelijk aanbod dan nog maar 3.500 bedraagt. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 5
Net als vorig jaar zijn ook de kavels bouwgrond opgenomen in de monitor. De indeling in oppervlaktecategorieën is als volgt: Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel Kavels bouwgrond 0-200 0-200 0-100 < 2.000 200-500 200-500 100-200 2.000-5.000 500-1.000 500-1.000 200-400 5.000-10.000 1.000-5.000 1.000-5.000 400-800 10.000-20.000 > 5.000 > 5.000 > 800 > 20.000 Doorstroming Naast het absolute aanbod is ook de doorstroming van het BOG een belangrijke economische indicator. Veel aanbod, gekoppeld aan een hoge opname, betekent meer dynamiek in de economie dan weinig aanbod gekoppeld aan een lage opname. Steenworp gebruikt in deze monitor het opnamepercentage (het deel van het oorspronkelijke aanbod dat opgenomen is) om aan te geven hoe hoog of laag de doorstroming is. Ter illustratie een voorbeeld: Het aanbod van kantoor daalt van 10.000 op 1 januari 2011 tot 9.000 op 1 januari 2012. Stel dat dit veroorzaakt is door een opname van 1.000, zonder nieuw aanbod. Het doorstromingspercentage is dan 10%. Precies dezelfde daling van het aanbod had ook kunnen plaatsvinden door een opname van 6.000, terwijl er 5.000 nieuw aanbod is bijgekomen in 2011. In dat geval is het opnamepercentage, of doorstromingspercentage, 60%. Zes keer zo hoog dus, wat duidt op meer beweging in de BOG-markt. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 6
3. kantoren In 2010 kwam het aanbod van kantoorruimte in Haaglanden voor het eerst boven de miljoen vierkante meters uit. In 2011 lag het aanbod weer hoger, net iets boven de 1,1 miljoen. Wel steeg het aanbod een stuk minder hard dan het jaar ervoor. In procenten uitgedrukt was de toename van het aanbod 7,8% over 2011, minder dus dan de 14,0% van 2010. Wat opvalt aan de cijfers van 2011 is dat het aanbod van kleinschalige kantoorruimte juist daalt met 3%. De toename van het aanbod komt dus alleen voor rekening van de grote en middelgrote kantoorruimtes van meer dan 200. Dit zou een lichtpuntje kunnen zijn voor de toekomst van de kantorenmarkt in Haaglanden. Starters en kleine ondernemingen hebben doorgroeimogelijkheden, misschien zijn zij in de komende jaren toe aan een grotere kantoorruimte. Het totale kantorenaanbod van Haaglanden in 2011: Kantoren Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 Nieuw aanbod in 2011 Vervallen aanbod in 2011 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 Verschil Verschil in percentage Oppervlaktecategorie l 0-200 487 52.743 368 41.523 373 43.100 482 51.166-5 -1.577-1,0% -3,0% 200-500 245 77.952 130 43.833 103 32.119 272 89.666 27 11.714 11,0% 15,0% 500-1.000 145 96.224 49 38.222 48 30.093 146 104.353 1 8.129 0,7% 8,4% 1.000-5.000 161 357.548 45 100.184 29 77.731 177 380.001 16 22.453 9,9% 6,3% > 5.000 44 444.640 5 62.011 1 22.372 48 484.279 4 39.639 9,1% 8,9% Totaal 1.082 1.029.107 597 285.773 554 205.415 1.125 1.109.465 45 80.358 4,0% 7,8% De fluctuaties in het kantorenaanbod voor de regio over de afgelopen acht jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: 1.200.000 1.100.000 1.000.000 1.029.107 1.109.465 900.000 902.534 800.000 767.947 775.712 763.300 700.000 700.512 688.076 689.621 600.000 500.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 7
Planontwikkelingen kantoren Naast het bovenstaande aanbod stond er eind 2011 in totaal ongeveer 125.000 kantoorruimte aangekondigd als planontwikkeling. Het gaat om een negental projecten in Delft en Den Haag, die alle negen al aangeboden worden op de commerciële markt. Er zijn in 2011 geen nieuwe planontwikkelingen voor kantoren aangekondigd. De aangekondigde planontwikkelingen kantoren: Project Vestigingsplaats Opp. () Cyclotronweg 'Lawrence Center' Delft 2.755 Heertjeslaan 'DEP gebouw' Delft 8.300 Spoorzone Delft-Zuid 'Discovery' Delft 4.302 Spoorzone Delft-Zuid 'Intercity' Delft 11.960 Spoorzone Delft-Zuid 'Oriënt Express' Delft 17.500 Donau - terrein ADO stadion Den Haag 12.129 Waldorpstraat Den Haag 15.000 Ypenburgse Stationsweg 'Plas van Reef' Den Haag 45.000 Zoetermeerse Rijweg 'Attacus' Den Haag 8.000 De volgende planontwikkelingen, met een gezamenlijk oppervlakte van iets meer dan 60.000, zijn in 2011 definitief geschrapt: Project Vestigingsplaats Opp. () Zoetermeerse Rijweg 's Gravendreef Den Haag 22.000 Prins Clauslaan 'Grotius Toren' Den Haag 26.074 Laan van Haamstede, Paviljoen Bleriot, Fokker, Lindbergh, Plesman, Wright Den Haag 13.116 Het onderstaande project wordt op korte termijn opgeleverd en geldt dus niet meer als planontwikkeling. Het is in 2011 als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen: Project Vestigingsplaats Opp. () Laan van Deelen gebouw A tot en met E Den Haag 4.946 van grotere kantoorgebouwen In 2011 werden er 48 kantoorgebouwen aangeboden met een oppervlakte van meer dan 5.000. In totaal ging het hier om een aanbod van iets meer dan 480.000 (zie ook de tabel aan het begin van dit hoofdstuk). Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 8
Acht van de 48 kantoren zijn voor een gedeelte verhuurd, het aanbod dat nog beschikbaar is in deze bedraagt 18.207. Zes kantoren zijn in 2011 nieuw op de markt gekomen, deze noemen we hieronder: Adres Vestigingsplaats Opp. () Johanna Westerdijkplein 1 (uitbreiding beschikbare metrage) Den Haag 12.685 Oude Middenweg 11-19 Den Haag 10.517 Floris Grijpstraat 2 (uitbreiding beschikbare metrage) Den Haag 5.796 Lange Vijverberg 3 Den Haag 5.392 Wassenaarseweg 220, ANWB complex, bouwdelen C, D, E, F Den Haag 9.754 Wilhelmina van Pruisenweg 104 Den Haag 9.390! Het totale oppervlakte van dit nieuwe aanbod is 53.534. Doorstroming kantoren De doorstroming op de kantorenmarkt is in 2011 verder afgenomen. Een opnamepercentage van 20% is laag, zeker vergeleken met de topjaren 2006 en 2007 dat de gemiddelde opname rond de 50% lag. De lage doorstroming doet zich vooral voor bij de kantoren groter dan 5.000 (een opname van 5%). Ook bij de middelgrote kantoren daalde het opnamepercentage licht. Alleen bij de kantoorruimtes kleiner dan 200 zien we dat de doorstroming hoog blijft en zelfs weer iets toeneemt ten opzichte van 2010. Kantoren Opp. categorie % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 0-200 77% 85% 115% 118% 117% 88% 73% 82% 200-500 57% 72% 78% 84% 84% 50% 48% 41% 500-1.000 43% 49% 66% 70% 51% 35% 35% 31% 1.000-5.000 23% 31% 46% 46% 31% 28% 26% 22% > 5.000 17% 24% 38% 37% 30% 6% 15% 5% Totaal 27% 35% 49% 51% 41% 24% 26% 20% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 9
De totaalcijfers uit bovenstaande tabel uitgedrukt in een grafiek: 60% 50% 49% 51% 40% 35% 41% 30% 27% 24% 26% 20% 20% 10% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaren Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 10
3.1 percentage kantoren Het percentage van de totale kantorenvoorraad dat aangeboden wordt op de markt is licht gestegen in 2011. In 2010 was het aanbodpercentage nog 15,0%, dit jaar lag het op 15,9 %. Binnen de regio Haaglanden zijn er grote verschillen als het gaat om het aanbodpercentage kantoorruimte. In Rijswijk werd een kwart van de kantorenvoorraad aangeboden op de markt, in Wassenaar is dat slechts drie procent. De kantorenvoorraad in Rijswijk is dan ook meer dan tien keer zo groot is als die in Wassenaar. Om een goede vergelijking te maken tussen de gemeenten onderling, ook in vergelijking met het voorgaande jaar, zie onderstaande tabel. De cijfers met betrekking tot de kantorenvoorraad zijn aangeleverd door de afzonderlijke gemeenten. De peildatum van deze cijfers is 1 januari, een geringe afwijking met het eind van het jaar is dus mogelijk. De aanbodcijfers zijn wel gemeten op 31 december. percentage kantoren: Gemeente Kantorenvoorraad () 2010 () 2010 percentage 2010 Kantorenvoorraad () 2011 () 2011 percentage 2011 Verschil 2011 t.o.v. 2010 Delft 346.300 51.425 14,8% 357.300 48.789 13,7% -1,2% Den Haag 4.295.000 494.576 11,5% 4.354.900 560.550 12,9% 1,4% Leidschendam-Voorburg 416.500 75.649 18,2% 416.500 74.876 18,0% -0,2% Midden Delfland 24.000 2.995 12,5% 24.000 2.777 11,6% -0,9% Pijnacker-Nootdorp 30.300 7.912 26,1% 30.300 5.309 17,5% -8,6% Rijswijk 876.600 206.602 23,6% 909.000 228.343 25,1% 1,6% Wassenaar 84.700 3.466 4,1% 84.700 2.675 3,2% -0,9% Westland 141.800 21.356 15,1% 143.300 24.196 16,9% 1,8% Zoetermeer 644.000 165.126 25,6% 643.900 161.950 25,2% -0,5% Totaal Haaglanden 6.859.200 1.029.107 15,0% 6.963.900 1.109.465 15,9% 0,9% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 11
kantoren per gemeente Na Den Haag zijn Rijswijk, Zoetermeer, Leidschendam-Voorburg en Delft de gemeenten met de grootste kantorenvoorraad. De andere regiogemeenten hebben ieder een kantorenvoorraad van minder dan 150.000. Voor de eerstgenoemde gemeenten heeft Steenworp daarom aparte overzichten gemaakt. Delft Delft heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan 350.000. Tegen de regionale tendens in, is in Delft het aanbod van vierkante meters kantoorruimte juist met 5% gedaald: Kantoren per 01-01-2011 91 51.425 per 31-12-2012 80 48.789 Verschil -11-2.636 Verschil in percentage -12,1% -5,1% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Delft over de afgelopen acht jaar: 80.000 70.000 69.215 60.000 50.000 51.960 53.657 47.022 51.425 48.789 42.683 40.000 31.977 30.000 25.983 20.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar De grootste drie van de aangeboden kantoren zijn samen goed voor 37,6% van het aanbod. Het gaat hier in totaal om 18.334 : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Poortweg 2-8 'Whitepark' 10.984 2009 Tanthofdreef 3 3.846 2008 Kalfjeslaan 2 3.504 2009 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 12
Leidschendam-Voorburg Leidschendam-Voorburg heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan 400.000. Net als in Delft is het aanbod, tegen de regionale tendens in, licht gedaald in 2011: Kantoren per 01-01-2011 46 75.649 per 31-12-2011 41 74.876 Verschil -5-773 Verschil in percentage -10,9% -1,0% De fluctuaties in het aanbod in Leidschendam-Voorburg over de afgelopen acht jaar: 80.000 70.000 72.088 69.944 75.649 74.876 60.000 50.000 50.626 49.470 42.158 40.000 37.827 30.000 20.000 21.660 10.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar De grootste vijf van de aangeboden kantoor zijn samen goed voor 70,9% van het aanbod. Het gaat hier in totaal om 53.069 : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Dokter van Zeelandstraat 1; Leidschendam 15.328 2008 Oosteinde 208 'Damsigt - hoogbouw'; Voorburg 14.076 2006 Duindoorn 30 'Leidsenhage'; Leidschendam 13.510 2003 Stationsplein 6, Kantoorgebouw 'Voorhaghe'; Voorburg 5.279 2009 Veurse Achterweg 26; Leidschendam 4.876 2001 Nota bene: het voormalige CBS-gebouw, met een oppervlakte van 30.000, is niet in deze cijfers opgenomen. Deze kantoorruimte werd niet aangeboden op de markt, er wordt op dit moment nagedacht over een mogelijke herbestemming van het pand. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 13
Zoetermeer Zoetermeer heeft een kantorenvoorraad van bijna 650.000. Het aanbod over 2011 is, tegen de regionale tendens in, licht gedaald: Kantoren per 01-01-2011 209 165.126 per 31-12-2011 201 161.950 Verschil -8-3.176 Verschil in percentage -3,8% -1,9% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Zoetermeer over de afgelopen acht jaar: 170.000 160.000 165.126 161.950 150.000 140.000 138.225 138.125 130.000 120.000 113.472 118.829 121.906 130.516 110.000 100.000 90.000 90.058 80.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar De grootste tien aangeboden kantoor maken samen 42,1% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om 68.195 : Adres Oppervlakte in Aangeboden sinds Bredewater 8 9.000 2006 Afrikaweg 52-198 'De Afrikaanse Leeuw' 8.632 2005 Louis Braillelaan 42-60 'Sorbonne' en 'Strasbourg' 8.412 2008 Boerhaavelaan 7 'Terra Nova' gebouw 'Azie' 8.316 2004 Houtsingel 5 'Lightline' 8.232 2008 Bredewater 16 6.877 2006 Boerhaavelaan 3 'Terra Nova' gebouw 'Afrika' 5.646 2007 Ierlandlaan 45 'Ierse Poort' 4.641 2008 Italiëlaan 33 4.316 2007 Buitenom 243-265 Spazio Office Space 4.123 2002 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 14
Rijswijk Rijswijk heeft een kantorenvoorraad van iets meer dan 900.000. Het aanbod daarvan was al vrij groot, en is verder gestegen met ruim 10% in 2011: Kantoren per 01-01-2011 131 206.602 per 31-12-2011 149 228.343 Verschil 18 21.741 Verschil in percentage 13,7% 10,5% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Rijswijk over de afgelopen acht jaar: 240.000 228.343 220.000 200.000 214.051 206.602 180.000 175.136 160.000 150.884 140.000 120.000 131.889 121.363 122.744 125.821 100.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar De grootste drie van de aangeboden kantoor maken samen 23,6% van het aanbod uit. Het gaat hier in totaal om 53.903 : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Lange Kleiweg 'Da Vinci' 29.744 2009 Van Benthemlaan 11, voormalige 'Haagsche Courant' 13.655 2004 Laan van Vredenoord 56-70 10.504 2002 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 15
Den Haag Den Haag heeft de grootste kantorenvoorraad in de regio, in totaal meer dan 4,3 miljoen. In 2010 lag het aanbod daarvan nog net onder het half miljoen, dit jaar steeg het aanbod met 66.000 daar ruim boven. In procenten uitgedrukt is het aanbod in Den Haag met 13,3% toegenomen: Kantoren per 01-01-2011 466 494.576 per 31-12-2012 517 560.550 Verschil 51 65.974 Verschil in percentage 10,9% 13,3% De fluctuaties in het kantorenaanbod in Den Haag over de afgelopen acht jaar: 600.000 550.000 560.550 500.000 494.576 450.000 400.000 417.470 412.293 398.069 350.000 300.000 358.009 323.935 302.830 327.383 250.000 200.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 16
De en complexen die meer dan 10.000 kantooroppervlakte aanbieden maken 38,9% uit van het totale aanbod. Het gaat in totaal om 217.938 : Adres Oppervlakte () Aangeboden sinds Maanplein, gebouw 1, 2, 3, 4, 8, 13 22.039 2010 Johanna Westerdijkplein 1 17.532 2010 Koningin Julianaplein, New Babylon (Nieuwbouw) 15.280 2008 Koningin Julianaplein 10 'Stichthage' 15.057 2009 Koningin Julianaplein, New Babylon (Renovatie) 15.050 2008 Stationsplein 75 'Terminus' 13.920 2009 Groenhovenstraat 2 'Gebouw Berlage' 13.899 2008 Kortenaerkade 1 'De Kortenaer' 13.297 2009 Regulusweg 5 'Haagse Veste III' 13.072 2010 Regulusweg 11 'Haagse Veste II' 12.869 2008 Binckhorstlaan 180-184 12.485 2003 Floris Grijpstraat 2 'De Parkkantoren' 12.313 2010 Oude Middenweg 11-19 10.517 2011 Schenkkade 50 'De Haagsche Zwaan' 10.384 2005 Oostduinlaan 2 'O 2 Building' 10.155 2010 Zuid-Hollandlaan 7 'De Rode Olifant'* 10.069 2007 * Zuid-Hollandlaan 7 De Rode Olifant is in januari 2012 in zijn geheel verhuurd. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 17
3.2 bedrijfsruimten Het aanbod van beschikbare bedrijfsruimte is in 2011 gestegen van ongeveer 370.000 naar ongeveer 430.000. De toename van het aanbod in vierkante meters bedroeg 16,8%, in 2010 was deze toename nog 9,4%. De grote toename komt vooral voor rekening van een klein aantal grote bedrijfsruimten in de regio. Veertig procent van het aanbod werd gevormd door bedrijfsruimten groter dan 5.000. Dit soort bedrijfsruimte is vaak speciaal op maat gemaakt voor een specifieke onderneming. Als een dergelijk bedrijf dan vertrekt is een nieuwe gebruiker vinden lastig. Bij de kleinere bedrijfsruimten, van 200 tot 500, zien we in 2011 dat de vraag het aanbod juist overtreft. Het aantal aangeboden vierkante meters in die categorie daalde met 9,1%. In absolute aantallen gemeten is het aantal aangeboden bedrijfs gestegen van 631 tot 674. Een groot deel daarvan is nieuw aanbod, terwijl eerder aangeboden vaak opgenomen werden of om andere redenen van de markt gehaald zijn. Het totale bedrijfsruimteaanbod van Haaglanden in 2011: Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 Nieuw aanbod periode 2011 Vervallen aanbod periode 2011 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2011 Verschil in percentage vanaf 01-01- 2011 Oppervlaktecategorie 0-200 286 34.331 321 35.963 289 33.568 318 36.726 32 2.395 11,2 7,0 200-500 196 63.875 102 33.054 116 38.859 182 58.070-14 -5.805-7,1-9,1 500-1.000 68 47.047 50 35.631 35 24.277 83 58.401 15 11.354 22,1 24,1 1.000-5.000 70 142.703 35 75.097 28 53.130 77 164.670 7 21.967 10,0 15,4 > 5.000 11 80.806 6 48.519 3 16.311 14 113.014 3 32.208 27,3 39,9 Totaal 631 368.762 514 228.264 471 166.145 674 430.881 43 62.119 6,8 16,8 De fluctuaties in het aanbod over de afgelopen acht jaar. De peildatum voor ieder jaar is 31 december: 490.000 440.000 430.881 Oppervlakte () 390.000 340.000 320.568 377.030 408.723 337.057 368.762 290.000 283.075 270.487 268.750 240.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 18
Planontwikkelingen bedrijfsruimten Naast het bovenstaande aanbod stonden er in 2011 een viertal planontwikkelingen aangekondigd die werden aangeboden op de commerciële markt. Bij alle vier projecten gaat het om kleine bedrijfsunits, een aanbod dat aansluit op de vraag in de markt. Van het DEP gebouw is de indeling in bedrijfsunits nog niet bekend (n.t.b. = nader te bepalen). Flight Park Ypenburg is een planontwikkeling die in 2011 nieuw werd aangekondigd. Het gezamenlijke oppervlakte van de vier projecten bedraagt 17.883 : Project Vestigingsplaats units Opp. () Heertjeslaan 'DEP gebouw' Delft n.t.b. 5.450 Laan van Waalhaven 'Flight Park Ypenburg' (nieuw) Den Haag 17 5.590 Vrij Harnasch Fase II Den Hoorn 37 5.328 Bovendijk Project Heuldijk Fase 2 Kwintsheul 27 1.515 De volgende planontwikkeling is in 2011 definitief geschrapt: Project Vestigingsplaats units Opp. () Stoelmatter / Klopperman Kavel 54 Wateringen 16 1.889 De onderstaande ontwikkelingen worden gerealiseerd en zijn in 2011 als nieuw aanbod in het actuele aanbod opgenomen. Zij gelden dus niet meer als planontwikkeling. Het gezamenlijke oppervlakte van deze projecten is 10.384. Project Vestigingsplaats units Opp. () Laan van Deelen Den Haag 22 2.357 Laan van Haamstede Het Platform Den Haag 24 2.715 Lulofsstraat / Van der Kunstraat 'Keypoint' Den Haag 32 5.312 van grote bedrijfsruimten Eind 2011 werden er veertien bedrijfsruimten met een oppervlakte van meer dan 5.000 aangeboden. Zeven van deze bedrijfsruimten zijn dat jaar nieuw op de markt gekomen, hun gezamenlijke oppervlakte bedroeg 55.274 : Adres Vestigingsplaats Opp. () Laan van Waalhaven 213 Den Haag 5.899 Herenlaan 27 Maasland 19.707 ABC Westland 374 Poeldijk 6.316 Limpergstraat 8 Rijswijk 5.545 Westlandseweg 11 Wateringen 5.602 Goudstraat 65 Zoetermeer 6.755 Stephensonstraat 39 Zoetermeer 5.450 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 19
De volgende vijf bedrijfsruimten zijn vervallen als aanbod (gezamenlijke oppervlakte 28.066 ): Adres Vestigingsplaats Opp. () Nieuwe Tuinen De Lier 5.000 Kerketuinenweg 70 Den Haag 5.209 Aartsdijkweg 35 Maasdijk 5.500 Westlandseweg 11 Wateringen 5.602 Goudstraat 65 Zoetermeer 6.755 bedrijfsruimten per gemeente Westland, Den Haag en Zoetermeer zijn de gemeenten met het grootste aanbod van bedrijfsruimte in de regio (tegen de 20% van het totale aanbod of meer). Voor deze drie gemeenten zijn daarom afzonderlijke overzichten opgenomen: Zoetermeer In Zoetermeer is het aanbod van bedrijfsruimte met meer dan een kwart toegenomen in 2011: Bedrijfsruimten per 01-01-2011 80 62.379 per 31-12-2012 94 79.443 Verschil 14 17.064 Verschil in percentage 17,5% 27,4% De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Zoetermeer over de afgelopen acht jaar: 100.000 90.000 92.653 80.000 70.000 60.000 50.000 52.815 77.034 71.215 68.733 69.111 74.072 62.379 79.443 40.000 30.000 20.000 10.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 20
Den Haag In Den Haag is het aantal vierkante meters beschikbare bedrijfsruimte met ruim 14% toegenomen: Bedrijfsruimten per 01-01-2011 192 76.319 per 31-12-2012 202 87.156 Verschil 10 10.837 Verschil in percentage 5,2% 14,2% De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Den Haag over de afgelopen acht jaar: 160.000 140.000 129.449 132.638 144.301 120.000 100.000 80.000 99.172 78.906 76.319 87.156 60.000 65.353 63.688 40.000 20.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Westland In de gemeente Westland is het aanbod van bedrijfsruimte eigenlijk nauwelijks veranderd: Bedrijfsruimten per 01-01-2011 228 133.198 per 31-12-2012 228 134.625 Verschil 0 1.427 Verschil in percentage 0,0% 1,1% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 21
De fluctuaties in het bedrijfsruimteaanbod in Westland over de afgelopen acht jaar: 160.000 140.000 133.198 134.625 120.000 106.814 100.000 86.104 80.000 60.000 64.212 71.120 57.804 57.615 70.935 40.000 20.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Doorstroming bedrijfsruimten De doorstroming op de markt voor bedrijfsruimten is gedaald van 58% in 2010 tot 45% in 2011. Toch ligt het opnamepercentage daarmee nog altijd hoger dan in 2004 en 2005. Net als bij kantoren zien we dat de doorstroming het sterkst afneemt bij de grotere bedrijfsruimten. De doorstroming van bedrijfsruimten tot 500 is juist met enkele procenten gestegen: Bedrijfsruimten % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 Opp. categorie 0-200 72% 92% 134% 156% 120% 92% 94% 98% 200-500 66% 66% 88% 111% 88% 69% 54% 61% 500-1.000 62% 63% 58% 90% 96% 60% 88% 52% 1.000-5.000 46% 36% 59% 49% 84% 74% 48% 37% > 5.000 15% 4% 56% 59% 34% 20% 45% 20% Totaal 40% 34% 66% 78% 80% 58% 58% 45% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 22
90% 80% 78% 80% 70% 66% 60% 58% 58% 50% 40% 40% 34% 45% 30% 20% 10% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaren 3.3 detailhandel Het aanbod van winkelruimte in vierkante meters steeg fors in 2011, met 15,7%. Die stijging komt vooral voor rekening van een klein aantal winkelruimten groter dan 800. Het aanbod van kleinere winkel is ook toegenomen, maar slechts met enkele procenten. De winkeldichtheid in de regio Haaglanden ligt lager dan in andere regio s, zo n 70 tot 80% van het landelijk gemiddelde. Een contrast met Rotterdam en omgeving, waar de winkeldichtheid juist hoger ligt dan in de rest van het land. Een landelijke trend is dat het winkelen via internet sterk aan het toenemen is. Dat heeft ook zijn weerslag op de regio Haaglanden. Het aanbod detailhandel in Haaglanden in 2011: Detailhandel Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 Nieuw aanbod periode 2011 Vervallen aanbod periode 2011 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 Verschil in aanbod Verschil in percentage Oppervlaktecategorie pande n pande n pande n pande n pande n pande n 0-100 194 14.173 202 14.624 193 13.999 203 14.798 9 625 4,6% 4,4% 100-200 162 22.907 144 20.469 141 19.663 165 23.713 3 806 1,9% 3,5% 200-400 75 19.671 48 13.486 44 11.486 79 21.671 4 2.000 5,3% 10,2% 400-800 30 15.421 19 11.285 17 8.586 32 18.120 2 2.699 6,7% 17,5% > 800 8 9.104 5 8.513 2 1.923 11 15.694 3 6.590 37,5% 72,4% Totaal 469 81.276 418 68.377 397 55.657 490 93.996 21 12.720 4,5% 15,7% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 23
Het aanbod detailhandel in Haaglanden over de afgelopen acht jaar: 100.000 95.000 93.996 90.000 85.000 80.000 81.276 75.000 70.000 70.953 72.925 75.446 65.000 64.474 62.730 62.821 60.000 55.000 50.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar 56.960 3.4 detailhandel per gemeente De helft van het totale aanbod detailhandel in de regio Haaglanden bevindt zich in gemeente Den Haag. Daarom is voor deze gemeente een afzonderlijk overzicht gemaakt. Het verschil met de rest van de regio is niet erg groot, ook in de stad Den Haag is het aanbod in vierkante meters flink toegenomen. Detailhandel per 01-01-2011 277 44.598 per 31-12-2011 273 50.200 Verschil -4 5.602 Verschil in percentage -1,4% 12,6% De fluctuaties in het aanbod detailhandel in Den Haag over de afgelopen acht jaar: Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 24
Opperv 55.000 50.000 48.143 50.200 45.000 43.118 45.817 44.598 41.617 40.000 39.523 39.506 35.000 34.908 30.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Doorstroming detailhandel De doorstroming in de detailhandel is nog steeds hoger dan bij kantoor of bedrijfsruimten, maar wel met 8% gedaald ten opzichte van 2010. De doorstroming is het laagst bij de allergrootste winkelruimten, en het hoogst bij de kleinere ruimten. Detailhandel % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2009 % 2010 % 2011 Opp. categorie 0-100 110% 113% 136% 160% 161% 123% 112% 99% 100-200 119% 100% 144% 142% 106% 86% 86% 86% 200-400 72% 74% 110% 105% 105% 71% 59% 58% 400-800 48% 64% 76% 52% 56% 46% 45% 56% > 800 31% 56% 70% 35% 105% 36% 78% 21% Totaal 70% 76% 99% 89% 102% 74% 76% 68% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 25
De fluctuaties in het opnamepercentage in een grafiek: 120% 100% 99% 102% 89% 80% 70% 76% 74% 76% 68% 60% 40% 20% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaren 3.5 horecazaken Het aanbod van horecazaken is gering in vergelijking met het aanbod van kantoren, bedrijfsruimten of detailhandel. Het is wel sterk gestegen de afgelopen jaren. Sinds Steenworp begon met inventariseren is het aanbod van horecazaken in Haaglanden bijna verdrievoudigd: van 55 zaken in 2003 tot 150 in 2011 Horecaruimten worden vaak inclusief een zaak aangeboden, vandaar dat het horeca-aanbod in BIS wordt bijgehouden als het aantal aangeboden horecazaken. Het komt wel eens voor dat een horecaruimte casco wordt aangeboden maar meestal is er naast het huur- of koopcontract sprake van een overnamesom voor goodwill, inventaris, etcetera. Vaak is geen oppervlakte bekend omdat de aangeboden zaak belangrijker is dan de grootte van de ruimte. Daarom registreert Steenworp alleen het aantal aangeboden horecazaken, niet de vierkante meters. Hotels worden zelden aangeboden, de meeste horecazaken in het aanbod zijn cafés en restaurants. Sommige vormen van daghoreca, zoals een bakkerszaak waar een broodje met een kopje koffie genuttigd kan worden, tellen niet mee in het horeca-aanbod. Dit soort zaken staan vaak als detailhandel aangemerkt in de gemeentelijke bestemmingsplannen. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 26
160 150 140 133 120 112 100 80 60 55 58 58 73 68 85 40 20 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar Den Haag heeft het grootste aanbod van horecazaken, 91 van de 150. Dat is een toename van veertien aangeboden horecazaken ten opzichte van 2010. Gedeeltelijk is deze toename te verklaren doordat meer locaties in het havengebied van Den Haag een horecabestemming hebben gekregen. In Leidschendam-Voorburg is het aanbod gedaald met acht horecazaken. (Of dit een toevallige uitschieter in de opname is of dat de daling een andere oorzaak heeft, valt op basis van de huidige gegevens niet te zeggen.) Van één horecazaak is om redenen van discretie de plaatsnaam niet opgegeven door de aanbieder. De cijfers per gemeente in een tabel: Gemeente Beschikbaar 01-01-2011 Beschikbaar 31-12-2011 Delft 20 21 Den Haag 77 91 Leidschendam-Voorburg 15 7 Midden Delfland 1 1 Pijnacker-Nootdorp 3 4 Rijswijk 2 3 Wassenaar 5 4 Westland 4 7 Zoetermeer 2 11 Plaatsnaam onbekend 4 1 Totaal Haaglanden 133 150 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 27
3.6 agrarische objecten Sinds 2004 inventariseert Steenworp het aanbod van agrarische objecten in een aparte database. Hierbij gaat het om glastuinbouwbedrijven of kavels grond met een agrarische bestemming die te huur of te koop worden aangeboden. Er zijn twee gebieden in Haaglanden waar de agrarische sector geconcentreerd is: het Westland (gemeenten Westland en Midden-Delfland) en het Oostland (rondom Pijnacker-Nootdorp). Het aanbod van agrarische objecten in Haaglanden sinds 2004: 60 50 50 42 40 34 35 37 30 20 27 23 19 10 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Jaar 3.7 kavels bouwgrond Sinds 2010 inventariseert Steenworp ook de kavels bouwgrond die beschikbaar zijn voor bedrijfshuisvesting. Deze kavels liggen meestal op bedrijventerreinen. Het aanbod van bouwgrond is in 2011 gestegen van 64 kavels tot 71 kavels. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 28
Het aanbod van bouwgrond in de gehele regio Haaglanden in 2011: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 Oppervlaktecategorie kavels kavels < 2.000 18 20.387 20 20.829 2.000-5.000 28 79.220 31 87.937 5.000-10.000 7 52.158 9 71.112 10.000-20.000 6 81.474 5 70.401 > 20.000 5 230.291 6 330.291 Totaal 64 463.530 71 580.570 Het aanbod per gemeente: Kavels bouwgrond Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 Beschikbaar aanbod per 31-12-2012 Gemeente kavels kavels Delft 3 7.304 4 8.304 Den Haag 5 15.800 6 16.818 Leidschendam-V. 0 0 0 0 Midden Delfland 30 219.983 29 204.017 Pijnacker-Nootdorp 16 38.991 16 38.991 Rijswijk 0 0 0 0 Wassenaar 0 0 0 0 Westland 8 176.322 12 196.840 Zoetermeer 2 5.130 4 115.600 Totaal Haaglanden 64 463.530 71 580.570 De onevenredige spreiding over de gemeenten komt doordat het aanbod van bouwgrond zich concentreert op specifieke bedrijventerreinen. Midden-Delfland heeft 29 kavels beschikbaar in de Harnaschpolder. Deze worden aangeboden door het bedrijvenschap HarnaschPolder, een samenwerkingsverband van de gemeenten Midden-Delfland, Delft en Den Haag. De tien kavels op het grondgebied van Delft en Den Haag werden aangeboden door commerciële marktpartijen (makelaars of projectontwikkelaars). De gemeente Pijnacker-Nootdorp bood zestien kavels aan op bedrijventerrein Boezem 2. Het aanbod van twaalf kavels in de gemeente Westland bevindt zich op een aantal verschillende bedrijventerreinen. Voor meer specifieke informatie over de bedrijventerreinen of de verschillende kavels bouwgrond verwijzen wij u naar de website van Steenworp of van de desbetreffende gemeente. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 29
4. Conclusie Een totaaloverzicht van de toename van het aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden over de afgelopen acht jaar vindt u in de onderstaande tabel. (Een minteken in de tabel duidt op een afname). Soort pand 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kantoren 8,8% 1,0% -11,3% 0,2% 10,7% 18,2% 14,0% 7,8% Bedrijfsruimten 17,6% 8,4% -30,7% -4,4% -0,6% 25,4% 9,4% 16,8% Detailhandel 9,1% 2,7% -14,0% 0,2% -9,3% 32,5% 7,7% 15,7% In de onderstaande figuur zijn de cijfers grafisch weergegeven: 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% -10,0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-20,0% -30,0% -40,0% Jaren Kantoren Bedrijfsruimten Detailhandel In de grafiek is duidelijk te zien dat het aanbod van bedrijfsonroerend goed in de regio Haaglanden voor het derde achtereenvolgende jaar is toegenomen. Die toename was voor kantoorruimte wel minder groot (blauwe lijn), maar de toename in het aanbod van bedrijfsruimte (rood) en van winkel (groen) is juist weer hoger dan de toename in 2010. De doorstroming lag in 2011 voor alle drie de ruimtesoorten op een lager niveau dan in 2010. In 2010 was deze op hetzelfde niveau gebleven ten opzichte van 2009. Ook het aanbod van horecazaken, agrarische objecten en kavels bouwgrond is toegenomen in 2011. Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 30
Bijlage 1: kantoorruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 0-200 47 4.730 200 21.193 19 2.118 2 180 28 2.841 29 2.852 8 1.014 46 5.632 108 12.183 487 52.743 200-500 23 8.391 104 32.695 9 2.593 3 953 6 1.756 27 9.159 5 1.551 20 5.641 48 15.213 245 77.952 500-1.000 11 7.558 68 44.904 6 4.792 1 262 0 0 32 20.937 0 0 10 5.784 17 11.987 145 96.224 1.000-5.000 9 19.659 73 171.630 8 17.953 1 1.600 4 3.315 33 72.626 1 901 4 4.299 28 65.565 161 357.548 > 5.000 1 11.087 21 224.154 4 48.193 0 0 0 0 10 101.028 0 0 0 0 8 60.178 44 444.640 Totaal 91 51.425 466 494.576 46 75.649 7 2.995 38 7.912 131 206.602 14 3.466 80 21.356 209 165.126 1.082 1.029.107 Nieuw aanbod periode 2011 0-200 29 3.241 201 23.395 15 1.711 1 155 15 1.270 22 2.419 7 592 37 4.082 41 4.658 368 41.523 200-500 7 2.431 64 21.429 8 2.348 1 312 4 1.068 17 6.082 1 255 12 3.816 16 6.092 130 43.833 500-1.000 5 3.550 28 22.464 0 0 0 0 1 560 6 5.085 0 0 0 0 9 6.563 49 38.222 1.000-5.000 3 4.496 26 55.390 1 2.922 0 0 0 0 7 24.263 0 0 2 2.973 6 10.140 45 100.184 > 5.000 0 0 4 54.899 0 0 0 0 0 0 1 7.112 0 0 0 0 0 0 5 62.011 Totaal 44 13.718 323 177.577 24 6.981 2 467 20 2.898 53 44.961 8 847 51 10.871 72 27.453 597 285.773 Vervallen aanbod periode 2011 0-200 37 4.021 186 22.178 21 2.265 2 180 12 1.034 17 2.173 5 655 37 4.496 56 6.098 373 43.100 200-500 13 5.080 46 13.771 7 2.088 1 243 7 1.803 6 2.135 3 882 8 2.151 12 3.966 103 32.119 500-1.000 3 2.058 22 14.047 0 0 1 262 1 560 10 6.133 0 0 2 660 9 6.373 48 30.093 1.000-5.000 2 5.092 18 47.004 1 3.401 0 0 3 2.104 2 10.176 0 101 1 724 2 9.129 29 77.731 > 5.000 0 103 0 14.603 0 0 0 0 0 0 0 2.603 0 0 0 0 1 5.063 1 22.372 Totaal 55 16.354 272 111.603 29 7.754 4 685 23 5.501 35 23.220 8 1.638 48 8.031 80 30.629 554 205.415 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 0-200 39 3.950 215 22.410 13 1.564 1 155 31 3.077 34 3.098 10 951 46 5.218 93 10.743 482 51.166 200-500 17 5.742 122 40.353 10 2.853 3 1.022 3 1.021 38 13.106 3 924 24 7.306 52 17.339 272 89.666 500-1.000 13 9.050 74 53.321 6 4.792 0 0 0 0 28 19.889 0 0 8 5.124 17 12.177 146 104.353 1.000-5.000 10 19.063 81 180.016 8 17.474 1 1.600 1 1.211 38 86.713 1 800 5 6.548 32 66.576 177 380.001 > 5.000 1 10.984 25 264.450 4 48.193 0 0 0 0 11 105.537 0 0 0 0 7 55.115 48 484.279 Totaal 80 48.789 517 560.550 41 74.876 5 2.777 35 5.309 149 228.343 14 2.675 83 24.196 201 161.950 1.125 1.109.465 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 31
Bijlage 2: Toe- en afname kantoorruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Kantoren Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 0-200 47 4.730 200 21.193 19 2.118 2 180 28 2.841 29 2.852 8 1.014 46 5.632 108 12.183 487 52.743 200-500 23 8.391 104 32.695 9 2.593 3 953 6 1.756 27 9.159 5 1.551 20 5.641 48 15.213 245 77.952 500-1.000 11 7.558 68 44.904 6 4.792 1 262 0 0 32 20.937 0 0 10 5.784 17 11.987 145 96.224 1.000-5.000 9 19.659 73 171.630 8 17.953 1 1.600 4 3.315 33 72.626 1 901 4 4.299 28 65.565 161 357.548 > 5.000 1 11.087 21 224.154 4 48.193 0 0 0 0 10 101.028 0 0 0 0 8 60.178 44 444.640 Totaal 91 51.425 466 494.576 46 75.649 7 2.995 38 7.912 131 206.602 14 3.466 80 21.356 209 165.126 1.082 1.029.107 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 0-200 39 3.950 215 22.410 13 1.564 1 155 31 3.077 34 3.098 10 951 46 5.218 93 10.743 482 51.166 200-500 17 5.742 122 40.353 10 2.853 3 1.022 3 1.021 38 13.106 3 924 24 7.306 52 17.339 272 89.666 500-1.000 13 9.050 74 53.321 6 4.792 0 0 0 0 28 19.889 0 0 8 5.124 17 12.177 146 104.353 1.000-5.000 10 19.063 81 180.016 8 17.474 1 1.600 1 1.211 38 86.713 1 800 5 6.548 32 66.576 177 380.001 > 5.000 1 10.984 25 264.450 4 48.193 0 0 0 0 11 105.537 0 0 0 0 7 55.115 48 484.279 Totaal 80 48.789 517 560.550 41 74.876 5 2.777 35 5.309 149 228.343 14 2.675 83 24.196 201 161.950 1.125 1.109.465 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2011 0-200 -8-780 15 1.217-6 -554-1 -25 3 236 5 246 2-63 0-414 -15-1.440-5 -1.577 200-500 -6-2.649 18 7.658 1 260 0 69-3 -735 11 3.947-2 -627 4 1.665 4 2.126 27 11.714 500-1.000 2 1.492 6 8.417 0 0-1 -262 0 0-4 -1.048 0 0-2 -660 0 190 1 8.129 1.000-5.000 1-596 8 8.386 0-479 0 0-3 -2.104 5 14.087 0-101 1 2.249 4 1.011 16 22.453 > 5.000 0-103 4 40.296 0 0 0 0 0 0 1 4.509 0 0 0 0-1 -5.063 4 39.639 Totaal -11-2.636 51 65.974-5 -773-2 -218-3 -2.603 18 21.741 0-791 3 2.840-8 -3.176 43 80.358 Verschil in percentage va 01-01-2011 0-200 -17,0% -16,5% 7,5% 5,7% -31,6% -26,2% -50,0% -13,9% 10,7% 8,3% 17,2% 8,6% 25,0% -6,2% 0,0% -7,4% -13,9% -11,8% -1,0% -3,0% 200-500 -26,1% -31,6% 17,3% 23,4% 11,1% 10,0% 0,0% 7,2% -50,0% -41,9% 40,7% 43,1% -40,0% -40,4% 20,0% 29,5% 8,3% 14,0% 11,0% 15,0% 500-1.000 18,2% 19,7% 8,8% 18,7% 0,0% 0,0% -100,0% -100,0% -12,5% -5,0% -20,0% -11,4% 0,0% 1,6% 0,7% 8,4% 1.000-5.000 11,1% -3,0% 11,0% 4,9% 0,0% -2,7% 0,0% 0,0% -75,0% -63,5% 15,2% 19,4% 0,0% -11,2% 25,0% 52,3% 14,3% 1,5% 9,9% 6,3% > 5.000 0,0% -0,9% 19,0% 18,0% 0,0% 0,0% 10,0% 4,5% -12,5% -8,4% 9,1% 8,9% Totaal -12,1% -5,1% 10,9% 13,3% -10,9% -1,0% -28,6% -7,3% -7,9% -32,9% 13,7% 10,5% 0,0% -22,8% 3,8% 13,3% -3,8% -1,9% 4,0% 7,8% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 32
Bijlage 3: kantoorruimte vanaf 2006 per gemeente 600.000 500.000 400.000 Oppervlakte () 300.000 200.000 100.000 0 Delft Den Haag Leidschendam- V. Midden Delfland Pijnacker- Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer gemeente Beschikbaar aanbod per 31-12-2006 Beschikbaar aanbod per 31-12-2007 Beschikbaar aanbod per 31-12-2008 Beschikbaar aanbod per 31-12-2009 Beschikbaar aanbod per 31-12-2010 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 33
Bijlage 4: kantoorruimte vanaf 2006 per oppervlaktecategorie 600.000 500.000 400.000 Oppervlakte () 300.000 200.000 100.000 0 0-200 200-500 500-1.000 1.000-5.000 > 5.000 oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per 31-12-2006 Beschikbaar aanbod per 31-12-2007 Beschikbaar aanbod per 31-12-2008 Beschikbaar aanbod per 31-12-2009 Beschikbaar aanbod per 31-12-2010 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 34
Bijlage 5: bedrijfsruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsruimten Beschikbaar aanbod per 01-01-2010 0-200 18 2.364 105 13.035 3 302 5 742 19 2.040 6 527 3 380 82 9.455 31 3.335 272 32.180 200-500 10 3.229 34 10.310 3 965 15 4.293 10 3.275 1 375 7 2.287 60 20.472 33 10.075 173 55.281 500-1.000 4 3.093 16 10.889 0 0 4 2.515 7 5.015 4 2.609 0 0 23 14.575 11 7.656 69 46.352 1.000-5.000 3 4.800 10 17.811 2 3.531 2 2.041 3 6.755 5 11.706 1 1.043 35 62.312 9 18.211 70 128.210 > 5.000 1 14.800 3 11.643 0 0 0 0 1 8.085 1 5.711 0 0 0 0 3 34.795 9 75.034 Totaal 36 28.286 168 63.688 8 4.798 26 9.591 40 25.170 17 20.928 11 3.710 200 106.814 87 74.072 593 337.057 Nieuw aanbod periode 2010 0-200 12 1.439 95 11.722 5 681 1 177 14 1.149 5 779 3 405 111 14.099 18 2.006 264 32.457 200-500 7 2.550 40 12.670 1 326 4 1.335 7 1.645 3 723 4 1.642 28 9.242 24 8.146 118 38.279 500-1.000 3 2.343 9 6.242 2 1.047 0 0 2 1.220 4 3.884 0 0 11 8.216 7 18.465 38 41.417 1.000-5.000 1 2.150 7 12.846 0 0 3 8.497 5 7.947 4 7.357 0 0 9 22.604 7 14.978 36 76.379 > 5.000 1 6.275 1 5.209 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 21.564 1 6.782 6 39.830 Totaal 24 14.757 152 48.689 8 2.054 8 10.009 28 11.961 16 12.743 7 2.047 162 75.725 57 50.377 462 228.362 Vervallen aanbod periode 2010 0-200 16 1.880 89 11.262 7 928 3 457 12 1.489 8 850 3 389 85 10.141 27 2.910 250 30.306 200-500 4 1.265 22 7.033 3 931 5 1.585 5 1.310 2 640 5 1.684 26 7.679 23 7.558 95 29.685 500-1.000 4 3.078 9 6.130 1 537 1 696 4 2.825 3 2.827 0 0 9 5.539 8 19.090 39 40.722 1.000-5.000 3 4.800 6 8.370 0 0 1 604 3 5.255 4 8.065 1 1.043 14 25.982 4 7.767 36 61.886 > 5.000 0 6.050 2 3.263 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 24.745 4 34.058 Totaal 27 17.073 128 36.058 11 2.396 10 3.342 24 10.879 17 12.382 9 3.116 134 49.341 64 62.070 424 196.657 Beschikbaar aanbod per 31-12-2010 0-200 14 1.923 111 13.495 1 55 3 462 21 1.700 3 456 3 396 108 13.413 22 2.431 286 34.331 200-500 13 4.514 52 15.947 1 360 14 4.043 12 3.610 2 458 6 2.245 62 22.035 34 10.663 196 63.875 500-1.000 3 2.358 16 11.001 1 510 3 1.819 5 3.410 5 3.666 0 0 25 17.252 10 7.031 68 47.047 1.000-5.000 1 2.150 11 22.287 2 3.531 4 9.934 5 9.447 5 10.998 0 0 30 58.934 12 25.422 70 142.703 > 5.000 2 15.025 2 13.589 0 0 0 0 1 8.085 1 5.711 0 0 3 21.564 2 16.832 11 80.806 Totaal 33 25.970 192 76.319 5 4.456 24 16.258 44 26.252 16 21.289 9 2.641 228 133.198 80 62.379 631 368.762 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 35
Bijlage 6: Toe- en afname bedrijfsruimte 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Bedrijfsr. Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 0-200 14 1.923 111 13.495 1 55 3 462 21 1.700 3 456 3 396 108 13.413 22 2.431 286 34.331 200-500 13 4.514 52 15.947 1 360 14 4.043 12 3.610 2 458 6 2.245 62 22.035 34 10.663 196 63.875 500-1.000 3 2.358 16 11.001 1 510 3 1.819 5 3.410 5 3.666 0 0 25 17.252 10 7.031 68 47.047 1.000-5.000 1 2.150 11 22.287 2 3.531 4 9.934 5 9.447 5 10.998 0 0 30 58.934 12 25.422 70 142.703 > 5.000 2 15.025 2 13.589 0 0 0 0 1 8.085 1 5.711 0 0 3 21.564 2 16.832 11 80.806 Totaal 33 25.970 192 76.319 5 4.456 24 16.258 44 26.252 16 21.289 9 2.641 228 133.198 80 62.379 631 368.762 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 0-200 21 2.549 115 14.786 7 555 2 354 28 2.661 5 466 2 267 110 11.628 28 3.460 318 36.726 200-500 8 2.100 46 14.122 1 360 15 4.632 6 1.657 2 543 5 1.482 63 22.287 36 10.887 182 58.070 500-1.000 3 2.600 29 19.945 2 1.047 3 1.970 6 3.875 5 4.016 1 885 23 16.478 11 7.585 83 58.401 1.000-5.000 3 4.503 10 24.024 2 3.531 5 11.294 5 8.782 7 15.455 0 0 29 61.852 16 35.229 77 164.670 > 5.000 2 15.025 2 14.279 0 0 1 19.707 1 8.085 2 11.256 0 0 3 22.380 3 22.282 14 113.014 Totaal 37 26.777 202 87.156 12 5.493 26 37.957 46 25.060 21 31.736 8 2.634 228 134.625 94 79.443 674 430.881 Verschil in aanbod vanaf 01-01-2011 0-200 7 626 4 1.291 6 500-1 -108 7 961 2 10-1 -129 2-1.785 6 1.029 32 2.395 200-500 -5-2.414-6 -1.825 0 0 1 589-6 -1.953 0 85-1 -763 1 252 2 224-14 -5.805 500-1.000 0 242 13 8.944 1 537 0 151 1 465 0 350 1 885-2 -774 1 554 15 11.354 1.000-5.000 2 2.353-1 1.737 0 0 1 1.360 0-665 2 4.457 0 0-1 2.918 4 9.807 7 21.967 > 5.000 0 0 0 690 0 0 1 19.707 0 0 1 5.545 0 0 0 816 1 5.450 3 32.208 Totaal 4 807 10 10.837 7 1.037 2 21.699 2-1.192 5 10.447-1 -7 0 1.427 14 17.064 43 62.119 Verschil in percentage va 01-01-2011 0-200 50,0% 32,6% 3,6% 9,6% 600,0% 909,1% -33,3% -23,4% 33,3% 56,5% 66,7% 2,2% -33,3% -32,6% 1,9% -13,3% 27,3% 42,3% 11,2% 7,0% 200-500 -38,5% -53,5% -11,5% -11,4% 0,0% 0,0% 7,1% 14,6% -50,0% -54,1% 0,0% 18,6% -16,7% -34,0% 1,6% 1,1% 5,9% 2,1% -7,1% -9,1% 500-1.000 0,0% 10,3% 81,3% 81,3% 100,0% 105,3% 0,0% 8,3% 20,0% 13,6% 0,0% 9,5% -8,0% -4,5% 10,0% 7,9% 22,1% 24,1% 1.000-5.000 200,0% 109,4% -9,1% 7,8% 0,0% 0,0% 25,0% 13,7% 0,0% -7,0% 40,0% 40,5% -3,3% 5,0% 33,3% 38,6% 10,0% 15,4% > 5.000 0,0% 0,0% 0,0% 5,1% 0,0% 0,0% 100,0% 97,1% 0,0% 3,8% 50,0% 32,4% 27,3% 39,9% Totaal 12,1% 3,1% 5,2% 14,2% 140,0% 23,3% 8,3% 133,5% 4,5% -4,5% 31,3% 49,1% -11,1% -0,3% 0,0% 1,1% 17,5% 27,4% 6,8% 16,8% Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 36
Bijlage 7: bedrijfsruimte vanaf 2006 per gemeente 160.000 140.000 120.000 Oppervlakte () 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 Delft Den Haag Leidschendam- V. Midden Delfland Pijnacker- Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer gemeente Beschikbaar aanbod per 31-12-2006 Beschikbaar aanbod per 31-12-2007 Beschikbaar aanbod per 31-12-2008 Beschikbaar aanbod per 31-12-2009 Beschikbaar aanbod per 31-12-2010 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 37
Bijlage 8: bedrijfsruimte vanaf 2006 per oppervlaktecategorie 180.000 160.000 140.000 120.000 Oppervlakte () 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 0-200 200-500 500-1.000 1.000-5.000 > 5.000 oppervlaktecategorie Beschikbaar aanbod per 31-12-2006 Beschikbaar aanbod per 31-12-2007 Beschikbaar aanbod per 31-12-2008 Beschikbaar aanbod per 31-12-2009 Beschikbaar aanbod per 31-12-2010 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 38
Bijlage 9: detailhandel 2011 per gemeente Gemeente Delft Den Haag Leidschendam-V. Midden Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Wassenaar Westland Zoetermeer Totaal Haaglanden Jaaroverzicht Detailhandel Beschikbaar aanbod per 01-01-2011 0-100 20 1.375 122 8.870 11 805 0 0 5 403 9 729 3 215 15 1.063 9 713 194 14.173 100-200 13 1.876 92 12.586 11 1.603 0 0 12 1.683 7 1.064 5 867 18 2.608 4 620 162 22.907 200-400 8 2.234 43 11.158 6 1.471 0 0 3 783 3 746 4 1.132 6 1.732 2 415 75 19.671 400-800 6 3.164 16 8.120 1 422 0 0 0 0 4 1.907 0 0 1 750 2 1.058 30 15.421 > 800 1 973 4 3.864 2 3.092 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1.175 0 0 8 9.104 Totaal 48 9.622 277 44.598 31 7.393 0 0 20 2.869 23 4.446 12 2.214 41 7.328 17 2.806 469 81.276 Nieuw aanbod periode 2011 0-100 21 1.443 126 9.084 17 1.332 1 45 2 127 7 547 8 570 7 499 13 977 202 14.624 100-200 16 2.361 77 10.850 14 1.964 0 0 4 541 9 1.277 6 765 8 1.026 10 1.685 144 20.469 200-400 4 1.080 25 6.821 3 683 0 0 1 340 3 720 1 355 9 2.900 2 587 48 13.486 400-800 4 2.400 6 3.571 1 410 0 0 1 610 1 616 1 800 3 1.650 2 1.228 19 11.285 > 800 0 0 4 7.274 0 0 0 0 0 0 1 1.239 0 0 0 0 0 0 5 8.513 Totaal 45 7.284 238 37.600 35 4.389 1 45 8 1.618 21 4.399 16 2.490 27 6.075 27 4.477 418 68.377 Vervallen aanbod periode 2011 0-100 21 1.501 128 9.237 15 1.073 0 0 3 257 4 356 1 65 13 853 8 657 193 13.999 100-200 14 1.963 78 10.704 18 2.557 0 0 5 650 8 1.194 5 771 10 1.432 3 392 141 19.663 200-400 5 1.375 26 6.680 4 902 0 0 1 272 2 451 1 280 5 1.526 0 0 44 11.486 400-800 5 2.754 8 3.454 0 0 0 0 0 0 3 1.578 1 800 0 0 0 0 17 8.586 > 800 0 0 2 1.923 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 1.923 Totaal 45 7.593 242 31.998 37 4.532 0 0 9 1.179 17 3.579 8 1.916 28 3.811 11 1.049 397 55.657 Beschikbaar aanbod per 31-12-2011 0-100 20 1.317 120 8.717 13 1.064 1 45 4 273 12 920 10 720 9 709 14 1.033 203 14.798 100-200 15 2.274 91 12.732 7 1.010 0 0 11 1.574 8 1.147 6 861 16 2.202 11 1.913 165 23.713 200-400 7 1.939 42 11.299 5 1.252 0 0 3 851 4 1.015 4 1.207 10 3.106 4 1.002 79 21.671 400-800 5 2.810 14 8.237 2 832 0 0 1 610 2 945 0 0 4 2.400 4 2.286 32 18.120 > 800 1 973 6 9.215 2 3.092 0 0 0 0 1 1.239 0 0 1 1.175 0 0 11 15.694 Totaal 48 9.313 273 50.200 29 7.250 1 45 19 3.308 27 5.266 20 2.788 40 9.592 33 6.234 490 93.996 Monitor aanbod bedrijfsonroerend goed Haaglanden 39