Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update september drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, september 2013
ISBN : 978-90-371-1084-5 Rapportnummer : A201347 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box 7001 2715 CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer 079 322 22 00 The Netherlands www.panteia.nl +31 79 322 22 00 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/EIM. Panteia/EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 2 The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/EIM. Panteia/EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Voorzichtig herstel afzet MKB in 2014 Voor het Nederlandse MKB is 2013 een ongunstig jaar. De afzet neemt in 2013 af met 2,75%, nadat de afzet een jaar eerder al met 1,75% is afgenomen. Het MKB blijft hiermee sterk achter bij het grootbedrijf. Dankzij de sterke exportoriëntatie van het grootbedrijf, blijft de afzetdaling in het grootschalige Nederlandse bedrijfsleven in 2013 beperkt tot 1,75%. Het MKB heeft vooral veel last van de achterblijvende binnenlandse bestedingen. Een sterke daling van het reëel beschikbaar inkomen, noopt consumenten om hun uitgaven te beperken. Het jaar 2014 zal in het teken staan van voorzichtig herstel. Dit herstel zal vooral gedragen worden door een aantrekkende Europese economie, waardoor de export van het Nederlandse bedrijfsleven kan aantrekken. Het MKB kan hierdoor in 2014 een beperkte afzetafzetgroei realiseren van 0,75%. Het internationaal georiënteerde bedrijfsleven, waaronder de industrie en groothandel, zal in 2014 afzetgroei kunnen realiseren. De bouwsector zal in de loop van 2014 een voorzichtig herstel kunnen laten zien. Het aantrekken van de woningmarkt is hiervoor de belangrijke aanjager. De verwachting dat de woningprijzen een bodem bereikt hebben en de lage hypotheekrente zijn belangrijke factoren achter het voorzichtig herstel van de woningmarkt. De bestedingen van consumenten zullen in 2014 nog steeds onder druk staan. De koopkracht neemt ook in 2014 af, na een sterke daling van het reëel beschikbaar inkomen van gezinnen in de voorgaande jaren. Een verdere daling van de particuliere consumptie in 2014 mag daarom verwacht worden. De detailhandel zal hiervan de gevolgen ondervinden met een verdere daling van de afzet. Het lichte herstel van de afzetgroei in het MKB in 2014 zal onvoldoende zijn om een einde te maken aan de krimp van werkgelegenheid. Verwacht wordt dat het aantal banen in het MKB van 20 duizend zal krimpen. 3
1 Algemeen beeld van de marktsector in 2013 en 2014 MKB blijft achter bij grootbedrijf In 2013 neemt de afzet van het MKB in de Nederlandse marktsector met 2,75% sterk af. De teruglopende investeringen en een stevige daling van de consumptie zijn hiervoor belangrijke redenen. De consument is in 2013 zeer terughoudend als gevolg van een sterke daling van het reëel beschikbaar inkomen van gezinnen. Deze daling is onder meer het gevolg van hogere BTW en accijns, toename van de werkloosheid en pensioenen die onder druk staan. Het MKB is sterk op de binnenlandse markt georiënteerd. Een terughoudende consument heeft hiermee relatief veel invloed op het MKB. In de detailhandel wordt aan woninginrichting en doe-het-zelfartikelen belangrijk minder uitgegeven. Ook kledinguitgaven staan onder druk. Daarnaast worden speciaalzaken geconfronteerd met fors lagere consumentenbestedingen. Uit prijs- en budgetoverwegingen wordt vaker uitgeweken naar de supermarkt. Detailhandelszaken die sterk zijn gericht op internetverkopen, maken daarentegen in 2013 een sterke groei door. De afzet van de autosector, horeca en persoonlijke diensten blijven belangrijk achter. Ook de bouw laat met name in de eerste helft van 2013 nog een sterke afzetterugval zien. Per saldo zal de afzet van het MKB in 2013 afnemen met 2,75%. Hiermee blijft het MKB achter bij het grootbedrijf dat door een sterkere exportoriëntatie met een lichte afzetdaling van 0,75% zal worden geconfronteerd. In 2014 zal er een licht herstel te zien zijn voor het MKB in de marktsector. Het aantrekken van de Europese economie is hiervoor een belangrijke reden. Bovendien laat de woningmarkt voorzichtig tekenen van herstel zien. De afzet zal met 0,75% toenemen. Het grootbedrijf zal, door een grotere internationale oriëntatie, sterker groeien. 4
Figuur 1 Economische ontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* 2012-2014, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 2,00 1,50 1,00 0,75 1,50 - -1,00 2012 2013 2014-0,75-2,00-2,50-1,75-1,75-3,00-2,75 MKB grootbedrijf MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Bescheiden krimp van de buitenlandse afzet in 2013 De buitenlandse afzet van het MKB in 2013 zal een fractionele krimp laten zien van 0,25%. Dit komt vooral door een tegenvallende uitvoerontwikkeling in de eerste helft van 2013. Vooral de uitvoer van investeringsgoederen viel sterk tegen. Herstel van de buitenlandse afzetgroei wordt in de tweede helft van 2013 verwacht. Het herstel zal zich in 2014 verder voortzetten, waardoor de buitenlandse afzet met 2,5% zal groeien. Deze plus is mede een gevolg van de groei in belangrijke afzetmarkten zoals Groot-Brittannië en Duitsland. Duitsland is voor het Nederlandse bedrijfsleven een belangrijke afzetmarkt. Duitsland kan door haar sterke industriële oriëntatie goed profiteren van de groei in Azië. Het Nederlandse bedrijfsleven kan indirect hiervan profiteren door haar sterke verwevenheid met de Duitse economie. De tegenvallende groei als gevolg van sterke overheidsbezuinigingen in veel EU-landen heeft een sterk drukkend effect op de buitenlandse afzetontwikkeling van het Nederlandse MKB. 5
Figuur 2 Binnenlandse en buitenlandse afzetontwikkeling van het MKB in de totale marktsector* in 2013 en 2014, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % afzet -2,75 0,75 waarvan: buitenlandse afzet 2,50 binnenlandse afzet -3,75 0,25-5,0-4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 2013 2014 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Door de combinatie van een sterke daling van de binnenlandse afzet en een weinig positieve ontwikkeling van de buitenlandse afzet, zijn er maar weinig sectoren die zich aan de economische krimp in 2013 kunnen onttrekken. Bij het aantrekken van de economie in 2014 zal dit beeld veranderen. Dan zullen vooral de sectoren met een exportoriëntatie kunnen groeien. Dit zijn dan onder andere de industrie en groothandel. Ook de transportsector kan weer groeien. De belangrijke krimper in afzet zal in 2014 de detailhandel zijn. Dit is het gevolg van een verder dalende particuliere consumptie onder invloed van een dalende koopkracht onder consumenten. Voor veel andere sectoren zal sprake zijn van een stabilisatie of een zeer kleine groei. Zo kan de bouwsector mogelijk fractioneel groeien onder invloed van een kleine verbetering van de woningmarkt. Dit onder invloed van een voorzichtig toenemend aantal verkopen van woningen en een lage hypotheekrente. Ook de verwachting dat de huizenprijzen op een relatief laag niveau zijn aangeland, kan consumenten helpen om de stap te nemen een woning aan te schaffen. 6
Tabel 1 Niveau en volumeontwikkeling van de afzet in 2012-2014, naar grootteklasse 2012 2012 2013 2014 niveau (x mld. euro) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % MKB 508-1,75-2,75 0,75 - kleinbedrijf (<50) 311-2,00-2,75 0,75 waarvan <10 158-2,00-2,75 - middenbedrijf (50-249) 197-2,50 1,00 grootbedrijf ( 250) 423-0,75-1,75 1,50 totale marktsector* 931-2,25 1,00 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Figuur 3 Afzetontwikkeling van het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -11,50-3,00-5,75-4,50-2,00-2,25-0,75-2,75-2,00-2,75-1,25-1,50 2,50 0,75 1,00 totale marktsector -2,75 0,75-14,0-12,0-10,0-8,0-6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4,0 2013 2014 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Crisis in de bouw houdt aan De eurocrisis en de daaruit volgende recessie hebben grote gevolgen voor de bouwsector in 2013. Na een flinke daling met 8,5% in 2012, wordt de bouwsector in 2013 opnieuw met een forse productiedaling geconfronteerd (5,75%). Vooral de nieuwbouw, zowel woningbouw als kantorenbouw, ondervindt de gevolgen van de economische recessie. De kantorenmarkt kampt met een forse leegstand. De woningmarkt heeft last van een laag consumentenvertrouwen en sterk aangetrokken financieringsnormen van banken. De investeringen in wegen- en waterbouw liggen op een relatief hoog peil. 7
Onder invloed van een licht herstellende woningmarkt, kan de bouwsector in de loop van 2014 een zeer voorzichtig herstel laten zien. De stijging van de verkoop van bestaande woningen, kan zich in 2014 verder doorzetten. De huizenprijzen hebben inmiddels een aantrekkelijk niveau bereikt. Bovendien is de hypotheekrente relatief laag. Dit samen heeft de betaalbaarheid van woningen sterk verbeterd. Wel heeft de invoering van de verhuurderheffing voor woningbouwverenigingen een belangrijk negatief effect op de investeringsbereidheid van deze verenigingen. De tijdelijke btw-verlaging op renovatie, herstel en tuinonderhoud van woningen, een maatregel uit het woonakkoord, zal tot extra bouwactiviteiten leiden. Ook de afzet van de zakelijke dienstverlening zal zich in 2014 stabiliseren. Alle deelsectoren in de zakelijke dienstverlening ondervinden de gevolgen van de economische crisis. Bedrijven zijn uiterst kritisch op de inkoop van zakelijke diensten. Architecten- en ingenieursbureaus zijn sterk afhankelijk van de ontwikkelingen in de bouwsector en de investeringsbereidheid van overheid en bedrijfsleven. Mogelijk dat zij kunnen profiteren van een voorzichtig herstel in de bouwsector. Veel bedrijven blijven hun behoefte aan zakelijke diensten, ook bij het aantrekken van de economie, kritisch tegen het licht houden. Consumentenbestedingen nemen af in 2013 en 2014 De consumptieve bestedingen nemen in 2013 af. De vaste lasten nemen toe (hogere uitgaven aan energie en hogere zorgpremies). Daarnaast hebben de verhoging van accijnzen en BTW de bestedingen van consumenten sterk beperkt. Gecorrigeerd voor de vaste lasten is er sprake van een sterke afname van de consumentenbestedingen. Onzekerheid over de nabije economische situatie speelt een belangrijke rol bij de terughoudende opstelling van consumenten. De koopkracht staat onder druk en de werkgelegenheid neemt af. Dit maakt dat de consument voorzichtig is met het doen van luxe of duurzame bestedingen. Ook de afgenomen vermogens, door onder andere gedaalde huizenprijzen, maken dat de consumentenbestedingen weinig uitbundig zullen zijn. Ook in 2014 zullen consumentenbestedingen onder druk blijven staan, maar zal de daling duidelijk beperkter zijn dan in 2013. Onder invloed van een licht aantrekkende economie is er iets meer loonruimte voor werknemers beschikbaar. De inflatie zal in 2014 lager zijn dan in 2013. Bovendien zal de huizenmarkt voorzichtig kunnen aantrekken. Ook aan de daling van de werkgelegenheid zwakt af. De daling van de consumentenbestedingen zal vooral in de detailhandel zijn weerslag hebben in een verdere afname van de afzet. In de horeca zal sprake zijn van een stabilisatie van de omzet. Deze sector heeft zich goed kunnen aanpassen aan veranderende wensen van consumenten. Zo heeft deze sector sterk op de kosten gelet en haar prijzen herschikt. Zo is de prijsontwikkeling in de horeca achter gebleven bij de inflatie. Dit heeft de sector relatief aantrekkelijker gemaakt voor consumenten. Bovendien kan het hotelwezen dat zich richt op de internationale zakenreiziger of consument, profiteren van het aantrekken van de (internationale) economie. Ook de autosector kan in 2014 iets meer verkopen, nadat de verkoop in 2013 op een extreem laag niveau is aangeland. Bestedingen aan woninginrichting en doe-het-zelf kunnen in 2014 mogelijk weer een kleine plus laten zien, na diverse jaren van krimp. Dit hangt samen met een verwacht licht aantrekken van de woningmarkt, waardoor het aantal verhuisbewegingen weer iets gaat toenemen. 8
2 Winstdaling Winstdaling in 2013 In alle sectoren neemt in 2013 de winst af. Dit is een direct gevolg van de daling van de afzet. Bovendien staan de tarieven en prijzen die ondernemers in rekening kunnen brengen sterk onder druk. De winstdalingen zullen bedrijven ertoe nopen om sterk te gaan letten op beheersing van hun kosten. Zo wordt het personeelsbestand kritisch onder de loep genomen. Voor het MKB in de marktsector neemt de winst in 2013 af met gemiddeld 7%. De aantrekkende economie biedt in 2014 ruimte voor een bescheiden winsttoename in het MKB van 2,5%. Figuur 4 Nominale winstontwikkeling in het MKB in de totale marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector -88,25 horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -11,75-13,25-1,75-15,00-12,50-3,25-4,50-4,75-1 -1-3,25-1 -1 9,25 3,50 3,00 4,25 1,00 4,25 3,75 1,50 74,50 totale marktsector -7,00 2,50-100 -80-60 -40-20 0 20 40 60 80 100 2013 2014 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 9
3 Werkgelegenheid afname aantal banen werknemers blijft in 2014 beperkt Nadat de werkgelegenheid in het MKB in 2012 al iets afnam, neemt de werkgelegenheid in 2013 met 1,5% zeer sterk af. Onzekerheid over de toekomst en dalende winstmarges brengen bedrijven ertoe om te besparen op personeelskosten. De verwachting dat de markt langduriger weinig groei zal laten zien, maakt dat bedrijven minder hun best zullen doen in het vasthouden van personeel. Door een voorzichtig economisch herstel vanaf de tweede helft van 2013, kan een verdere daling van het personeelsbestand beperkt blijven. Het economisch herstel is nog onvoldoende om de daling van de werkgelegenheid in het MKB in 2014 volledig tot staan te brengen. Figuur 5 Werkgelegenheidsontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* 2011-2014, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 1,00 0,75 0,25 0,75 - -0,75-1,00 2011 2012 2013 2014 - - -0,75-1,25-1,75 MKB Grootbedrijf MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. 10
Tabel 2 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen, arbeidsvolume) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in 2012-2014, mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in % omvang 2012 (x 1.000) 2012 2013 2014 MKB - aantal personen 4.162,9 - - arbeidsvolume 3.453,7 - -1,75 - Grootbedrijf - aantal personen 1.810,6-0,75 - - arbeidsvolume 1.329,7 - -1,25 - totale marktsector - aantal personen 5.973,5 - - - arbeidsvolume 4.783,4 - - MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Tabel 3 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in 2011-2014 2012 2011 2012 2013 2014 niveau (x 1.000) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in personen x 1.000 MKB 4.162,9 22,8-15,6-65,1-20,3 grootbedrijf 1.810,6 15,6-15,3-25,9-7,8 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. In 2013 neemt de werkgelegenheid in het MKB af met ruim 65 duizend personen. In alle sectoren staat de werkgelegenheid onder druk. Zo is de bouw bezig met een aanpassingsproces in de richting van een structureel lager bouwproductieniveau. Hierbij past een vermindering van het personeelsbestand. Ook in de financiële dienstverlening verdwijnt door reorganisaties een groot aantal banen. In 2014 zal de werkgelegenheid met 20 duizend personen verder afnemen. 11
Figuur 6 Werkgelegenheidsontwikkeling (personen) in het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw -3,50 groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -2,75-1,75 - -2,00 - -1,00 - -1,00-1,75-1,25-2,75-2,25-1,25-2,25 totale marktsector - -4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 2013 2014 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Groei van het aantal zelfstandigen Het aantal zelfstandigen is in de afgelopen jaren voortdurend toegenomen. De jaren 2013 en 2014 zullen hier geen uitzondering op zijn. In 2013 zullen relatief veel personen als zelfstandige beginnen, omdat er voor hen geen perspectieven als werknemer zijn. Zij worden geconfronteerd met ontslag of zijn betrokken bij een reorganisatie. Deze mensen zullen zoeken naar mogelijkheden om toch aan het werk te blijven, bijvoorbeeld als ondernemer. In 2013 zal per saldo de in- en uitstroom van zelfstandigen met 2% toenemen. Groei komt in de afgelopen jaren vooral voor rekening van de groep zelfstandigen zonder personeel (zzp), die primair zijn arbeid aanbiedt en werkt met weinig kapitaal. Dit is een groep werkenden die veelal ruime ervaring heeft als werknemer, maar vervolgens als zelfstandige aan het werk is gegaan. Een stimulerend overheidsbeleid, met onder andere belangrijke fiscale voordelen, is een stimulans geweest voor de groei van het aantal zzp-'ers. De toegenomen maatschappelijke waardering voor het ondernemerschap is een belangrijke stimulans geweest. Het aantal zelfstandigen zal ook in 2014 iets toenemen. De moeilijke arbeidsmarkt voor werknemers, maakt dat in toenemende mate gekozen wordt voor het zelfstandig ondernemerschap. 12
Figuur 7 Ontwikkeling werkgelegenheid naar werknemers en zelfstandigen (personen) in het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % aantal werkenden - werknemers -2,50-1,00 zelfstandigen 1,50 2,00-3,0-2,5-2,0-1,5-1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 2013 2014 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. De sterkste groei van het aantal zelfstandigen vindt plaats in de zakelijke en persoonlijke dienstverlening. Dit zijn sectoren waar relatief eenvoudig gestart kan worden met een eigen bedrijf. Ook in de bouw is nog een behoorlijke stijging van het aantal zelfstandigen. In deze sector beginnen relatief veel voormalig werknemers noodgedwongen als zelfstandig ondernemer. 13
Figuur 8 Ontwikkeling van het aantal zelfstandigen in het MKB in de marktsector* in 2013 en 2014 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -3,00-1,00-0,75-2,00 0,25 1,00 0,25 1,50 2,50 3,00 4,00 4,00 4,00 5,00 5,00 totale marktsector 2,00 1,50-4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 2013 2014 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 14
Samenvattende tabel Tabel 4 Ontwikkeling afzet, werkgelegenheid en winst van het MKB in de marktsector*, 2012-2014 2012 2013 2014 niveau (mld. euro) volumemutatie in % Afzet Industrie 124,9-3,00 1,50 Bouw 59,2-5,75 Groothandel 55,2 2,50 Detailhandel 18,0-4,50-2,00 Autosector 13,4-11,50 Horeca 15,3-2,25 transport en communicatie 60,2-1,75 0,25 financiële en zakelijke diensten 105,7-2,50 0,25 persoonlijke diensten 21,4-1,25 - overige marktsectoren 34,9 1,00 totaal marktsector 508,2-2,75 0,75 werkgelegenheid (aantal personen) niveau (1.000 personen) Industrie 514,5-2,75-1,75 Bouw 389,5-3,50 - Groothandel 426,8 Detailhandel 463,7-2,00 - Autosector 121,7-1,00 - Horeca 290,2-1,00 transport en communicatie 402,9-0,75 - financiële en zakelijke diensten 1.025,3-1,75 persoonlijke diensten 321,3 overige marktsectoren 207,0-1,25-2,25 totaal marktsector 4.162,9 - winst (nominaal) niveau (mld. euro) Industrie 8,3-11,75 9,25 Bouw 5,1-13,25 Groothandel 11,6-1,75 3,50 Detailhandel 1,9-15,00-12,50 Autosector 0,6-88,25 74,50 Horeca 2,1-3,25 3,00 transport en communicatie 3,9-4,75-5,00 financiële en zakelijke diensten 13,1-4,50 4,00 persoonlijke diensten 2,0-3,25 1,50 overige marktsectoren 0,6 24,50-31,25 totaal marktsector 49,2-7,00 2,50 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 15
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update juli 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201337 Marina Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201333 02-07-2013 Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A201332 02-07-2013 Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A201331 04-07-2013 Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A201330 25-06-2013 Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A201329 18-06-2013 Monitor Inkomens Ondernemers A201328 27-06-2013 Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A201327 16-07-2013 Innoveren achter de schermen A201326 19-07-2013 De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A201325 9-07-2013 Minirapportage biomaterialen A201324 5-06-2013 Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A201323 06-06-2013 Kleinschalig ondernemen 2013 A201322 13-06-2013 Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A201321 21-05-2013 Administratieve lasten MKB A201320 04-06-2013 Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A201319 11-06-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling A201317 16-05-2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A201316 31-05-2013 Intellectueel eigendom topsectoren A201315 07-05-2013 MKB verdeeld over kabinetsbeleid A201314 02-05-2013 Topsectoren in beeld A201313 28-03-2013 Concurrentie in het MKB A201312 25-03-2013 Alles flex, is dat een mismatch? A201311 09-04-2013 Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A201310 04-04-2013 Wie wordt werkgever? A201309 16-04-2013 Oudedagsvoorziening in het MKB A201308 11-04-2013 Benchmark klanten Qredits A201306 21-02-2013 De waarde van sociaal ondernemerschap A201305 24-01-2013 Grondstofschaarste? A201304 02-04-2013 Gezocht: werklocatie 3.0 A201303 24-01-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december A201302 08-01-2013 Financiering van innovatie in het MKB A201218 15-01-2013 Samen starten A201217 17-01-2013 Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A201216 9-1-2013 Financieringsmonitor topsectoren 2012 A201215 19-12-2012 Ondernemen zonder personeel 16
A201214 7-12-2012 Meer innovatie door buitenlanders?! A201213 4-12-2012 Meerwaarde van studentbedrijven A201212 4-12-2012 Duurzaam ondernemen in het MKB A201211 12-11-2012 Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A201210 19-11-2012 Gebruikers en communities A201209 8-8-2012 Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A201208 6-7-2012 Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A201207 20-6-2012 Monitor Inkomens Ondernemers A201206 20-6-2012 Een typologie van ondernemers met lage inkomens A201205 28-6-2012 Kleinschalig Ondernemen 2012 A201204 30-5-2012 Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A201203 22-5-2012 Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A201202 16-4-2012 Vergrijzing en ondernemerschap A201201 4-4-2012 Hoe werken bedrijven samen in projecten? A201113 22-11-2011 Ondernemen in de Sectoren 2011 A201112 22-11-2011 Zelfbewust een Zelfstandige Positie A201111 21-9-2011 Kerngegevens MKB 2011 A201110 25-8-2011 Financieringsmonitor 2011 A201109 22-8-2011 Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf 1995-2015 A201108 14-7-2011 Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A201107 19-5-2011 Ondernemen voor de toekomst A201106 27-4-2011 Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A201105 20-4-2011 Uitvinders in Nederland A201104 28-4-2011 Kleinschalig Ondernemen 2010 A201103 10-3-2011 Trendstudie MKB en Ondernemerschap A201102 8-3-2011 Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 A201101 5-1-2011 Startende ondernemers A201012 8-12-2010 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A201011 16-11-2010 Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands A201010 9-11-2010 Ondernemen in de sectoren 2010 10 brochures A201009 14-10-2010 De arbeidsmarkt van Midden-Nederland A201008 14-10-2010 Monitor Inkomens Ondernemers A201007 30-9-2010 Stand van Zaken Zonder Personeel A201006 23-6-2010 Internationale benchmark ondernemerschap 2010 A201005 31-5-2010 Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf A201004 april 2010 Octrooien in Nederland A201003 12-4-2010 Ondernemen voor anderen! A201002 15-2-2010 Een kwestie van ondernemen A201001 11-1-2010 Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en ambacht A200918 1-12-2009 Slim en gezond afslanken A200917 2-11-2009 Ondernemen in de Sectoren A200916 30-10-2009 Springen over de Grens A200915 17-8-2009 Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven A200914 16-6-2009 Global Entrepreneurship Monitor 2008 The Netherlands A200913 15-5-2009 Internationale benchmark ondernemerschap 2009 A200912 20-5-2009 Kleinschalig Ondernemen 2009 A200911 3-4-2009 Kopstaartbedrijven A200910 1-4-2009 Ondernemerschap in de wijk 17