Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen in de periode A. Ruis
|
|
- Franciscus Jonker
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode A. Ruis Zoetermeer, oktober 2013
2 ISBN : Rapportnummer : A / C10193 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2
3 Innovativiteit in het MKB gedaald Het aandeel innovatieve MKB-bedrijven is in 2013 sterk afgenomen in vergelijking met het jaar ervoor. Aan de opleving in 2012 is geen vervolg gegeven. Het aandeel is teruggezakt van 58 procent naar 51 procent en ligt daarmee nog ver onder het langjarig gemiddelde. De daling heeft vooral plaatsgevonden binnen het kleinbedrijf (bedrijven met minder dan 10 werkzame personen). In het middenbedrijf is slechts sprake van een beperkte daling. In vrijwel alle sectoren is het aandeel innovatieve bedrijven afgenomen, maar vooral in de horeca, de autosector, de transportsector, de overige dienstverlening en de voedings- en genotmiddelenindustrie is het aandeel sterk teruggelopen. In tijden waarin de economische groei tegenvalt verwachten ondernemers duidelijk minder aan innovatie uit te geven dan in tijden van hoge economische groei. Afgaande op de voornemens van ondernemers mogen we voor komend jaar vooral een sterke toename van de uitgaven aan innovatie verwachten in de chemische, rubber- en kunststofindustrie, de communicatiesector en de financiële dienstverlening. In met name de horeca en de overige dienstverlening zijn de vooruitzichten somber. Panteia doet al meer dan tien jaar jaarlijks onderzoek naar de mate waarin ondernemers in het midden- en kleinbedrijf (MKB) innoveren. De beschikbare gegevens bieden de mogelijkheid om de ontwikkeling in de innovatieve activiteiten van ondernemers door de tijd te volgen. In deze rapportage gaan we achtereenvolgens in op realisatie van innovaties, innovatieve inspanningen en innovatieve voornemens van MKB-ondernemers in de periode Daarnaast staan we kort stil bij sectorale verschillen en verschillen tussen kleine en middelgrote bedrijven voor wat betreft de mate van innovativiteit. Nieuw ten opzichte van eerdere rapportages is dat nu ook specifiek aandacht wordt besteed aan het groot middenbedrijf ( werkzame personen). 1 1 Het MKB is in dit onderzoek gedefinieerd als alle bedrijven tot 100 werkzame personen, in tegenstelling tot de steeds meer gebruikte definitie van 250 werkzame personen. Dit omdat de metingen tot en met 2010 alleen zijn verricht onder bedrijven tot 100 werkzame personen. Wanneer de resultaten betrekking hebben op bedrijven met 100 tot 250 werkzame personen, wordt dit expliciet vermeld ( groot middenbedrijf ). 3
4 4
5 1 Realisatie van innovatie Om te bepalen in welke mate MKB-bedrijven innovaties realiseren en hoe zich dit over de tijd ontwikkelt, presenteren we in figuur 1 de ontwikkeling sinds 2002 aan de hand van vier indicatoren: het percentage MKB-bedrijven dat in de afgelopen drie jaar ten minste één innovatie heeft gerealiseerd; 1 het percentage MKB-bedrijven met productinnovaties in de afgelopen drie jaar, ofwel de introductie van nieuwe producten of diensten; het percentage MKB-bedrijven met productinnovaties nieuw voor de bedrijfstak (dus producten of diensten die niet alleen nieuw zijn voor het eigen bedrijf) in de afgelopen drie jaar; het percentage MKB-bedrijven met procesinnovaties in de afgelopen drie jaar, ofwel vernieuwing of verbetering van de gehanteerde werkmethoden of productieprocessen (bijv. automatisering van de boekhouding, invoering van flexibele werkplekken, thuiswerken). Figuur 1 Realisaties van innovaties in de afgelopen drie jaar door bedrijven in het MKB (in procenten), % 65% 67% 68% 65% 66% 60% 58% 60% 59% 55% 59% 52% 58% 50% 54% 56% 48% 58% 51% 40% 20% 33% 34% 34% 36% 31% 35% 38% 28% 44% 45% 31% 31% 39% 24% 48% 31% 42% 26% 15% 17% 14% 15% 15% 16% 14% 15% 15% 12% 16% 12% 0% innovatieve bedrijven (ten minste één innovatie) procesinnovatie nieuwe producten/diensten producten/diensten nieuw voor de bedrijfstak Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, Terugval aandeel innovatieve bedrijven Na de opleving van het aandeel innovatieve MKB-bedrijven in 2012 is in 2013 sprake van een flinke daling. Het aandeel is teruggezakt naar 51 procent en ligt daarmee nog altijd ver onder het langjarig gemiddelde. 1 Deze definitie is een samenstelling van de indicatoren over product- en procesinnovatie. Een bedrijf beschouwen we als innovatief als ten minste een van beide typen innovaties is gerealiseerd in de afgelopen drie jaar. Deze definitie is identiek aan de manier waarop in Europees verband de innovativiteit van een bedrijf wordt gemeten. Zie OECD, 2005, Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3rd Edition. 5
6 Het afgelopen decennium is een dalende trend van het aandeel innovatieve bedrijven waarneembaar. In 2002 lag het aandeel innovatieve MKBbedrijven nog op 65 procent. In de jaren daarna bleef het aandeel innovatieve MKB-bedrijven redelijk constant. In 2005/2006 was er weliswaar sprake van een teruggang, maar hier stond een sterke toename in 2007 tegenover. De impact van de in 2007 ontstane kredietcrisis en de daaropvolgende economische crisis is duidelijk terug te zien. In 2008 daalde het aandeel innovatieve MKB-bedrijven van maar liefst 66 procent naar 50 procent; een kwart minder innovatieve bedrijven. In 2009 en 2010 steeg het aandeel innovatieve MKB-bedrijven licht. In samenhang met de verslechterde economische situatie in 2011 daalde het aandeel echter wederom, nu tot onder de 50 procent. Dit is het laagste niveau in tien jaar. In 2012 was sprake van een flinke opleving, gevolgd door een daling in Voor wat betreft procesinnovaties en productinnovaties (al dan niet nieuw voor de bedrijfstak) zien we een vergelijkbare ontwikkeling over de tijd. Bij productinnovaties gaat het in circa de helft van de gevallen om producten die nieuw zijn voor de bedrijfstak. Innovatie en conjunctuur gaan de laatste jaren hand in hand Gelet op de ontwikkeling van de innovatieresultaten over een langere periode, lijkt er (vooral vanaf 2006) een positieve relatie te zijn met de conjunctuur (zie ook figuur 2). Dit impliceert dat in perioden van laagconjunctuur minder innovatie is te verwachten. In situaties van een opgaande conjunctuur geldt het omgekeerde. Ook uit eerder onderzoek blijkt dat MKBondernemers rekening houden met de conjuncturele situatie bij het nemen van beslissingen. 1 Zij kunnen verschillend reageren op een situatie van laagconjunctuur: 2 een afwachtende houding aannemen ('niets doen'); streven naar efficiëntie ('zo veel mogelijk bezuinigen'); streven naar een ondernemende oplossing ('dingen anders doen', bijvoorbeeld door nieuwe producten of diensten te introduceren). Laatstgenoemde vorm is het meest gunstig voor innovatie in het MKB. Uit het onderzoek bleek echter dat een meerderheid kiest voor meer efficiëntie om tegenvallende economische situaties het hoofd te bieden. Toch zien ondernemers ook in economisch mindere tijden kansen en worden zij juist gestimuleerd tot innovatie. Bedrijven zoeken naar nieuwe afzetmarkten, of breiden hun producten- of dienstenaanbod uit. 1 Zie Bosma, N., J. Hessels en M. Overweel, 2003, Hoe reageren MKB-ondernemers op veranderingen in de conjunctuur?, Zoetermeer: EIM. 2 Pearce, J.A. en D.K. Robbins, 1994, Entrepreneurial Recovery Strategies of Small Market Share Manufacturers, Journal of Business Venturing, 9 (2):
7 Figuur 2 Aandeel innovatieve bedrijven (ten minste één innovatie) versus conjunctuur, % 4,00 aandeel innovatieve bedrijven 70% 60% 50% 40% aandeel innovatieve bedrijven Economische groei 3,00 2,00 1,00 0,00-1,00 Groei BBP (3-jaars voortschrijdend gemiddelde) 30% ,00 Bron: CBS, CPB en Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,
8 8
9 2 Innovatieve activiteiten Innovatieve activiteiten van bedrijven in het MKB zijn er enerzijds op gericht om innovatiekansen te herkennen en anderzijds om de ontwikkeling van innovaties te bewerkstelligen. Om een beeld te krijgen van de innovatieve activiteiten van MKB-bedrijven in de periode zijn drie indicatoren beschikbaar: het percentage MKB-bedrijven dat externe netwerken (met andere bedrijven en/of met kennisinstellingen) gebruikt om kennis uit te wisselen; het percentage MKB-bedrijven dat samenwerkt om vernieuwingen te ontwikkelen; het percentage MKB-bedrijven met gespecialiseerde innovatiemedewerkers, ofwel medewerkers (inclusief directeuren/eigenaren) die in hun dagelijkse werk betrokken zijn bij vernieuwingsinspanningen. De ontwikkeling van deze indicatoren is weergegeven in figuur 3. Gebruik van externe kennisnetwerken iets afgenomen in 2013 Het inschakelen van een extern netwerk is voor MKB-bedrijven waardevol, omdat het de eigen beperkingen kan compenseren. Contact onderhouden met externe partijen (klanten, toeleveranciers, concurrenten, kennisinstellingen, etc.) biedt kansen om trends en ontwikkelingen uit de omgeving op te pikken. Hiervan kan het bedrijf gebruikmaken om te vernieuwen en te verbeteren. Uit figuur 3 blijkt dat het gebruik van kennisnetwerken na 2002 is afgenomen en in de jaren daarna op een redelijk constant niveau is gebleven. In 2012 steeg het aandeel echter sterk, gevolgd door een daling in Wel ligt het aandeel nog boven het gemiddelde van de totale periode. Figuur 3 Innovatieve activiteiten van bedrijven in het MKB (in procenten), % 53% 52% 53% 54% 51% 50% 40% 30% 50% 35% 42% 33% 46% 46% 36% 34% 45% 41% 32% 43% 42% 34% 42% 40% 39% 40% 32% 32% 31% 29% 31% 29% 29% 46% 35% 35% 33% 32% 20% 19% 10% 0% gebruik van externe kennisnetwerken samenwerking om te vernieuwen speciale medewerkers voor innovatie Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,
10 Samenwerking om te innoveren stabiel Een goede relatie met toeleveranciers en andere partijen in de bedrijfsomgeving kan resulteren in daadwerkelijke participatie van deze partijen in de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten. Samenwerking met andere partijen kan uitkomst bieden om een tekort aan middelen te ondervangen en de risico's van het mislukken van een innovatieproject te verkleinen. Tot 2010 bleef de mate waarin werd samengewerkt op een vrij stabiel niveau. In 2011 was sprake van een forse daling van het aandeel MKB-bedrijven dat aangaf samen te werken om te innoveren, maar in 2012 en ook in 2013 lag dit weer op het 'normale' niveau. Inzet van innovatieve medewerkers afgelopen 5 jaar licht gestegen De inzet van menskracht en financiële middelen is een vereiste om te kunnen innoveren. Door hun geringe omvang hebben MKB-bedrijven veelal beperkte personele, materiële en financiële middelen voor innovatie beschikbaar. Ook de mogelijkheden voor risicospreiding zijn beperkter dan in het grootbedrijf, omdat simpelweg minder innovatieprojecten tegelijk kunnen worden uitgevoerd. Gelet op het percentage bedrijven dat medewerkers in dienst heeft die zich in hun dagelijks werk met innovatie bezighouden, is een dalende trend waarneembaar in de periode tot 2008 (waarbij de afname vooral plaatsvond in de periode ). Na 2008 was sprake van een omslag; sindsdien is het aandeel dan ook niet meer verder gedaald en zelfs licht gestegen. We benadrukken dat de gepresenteerde indicatoren geen volledig beeld geven van de mate waarin bedrijven innoveren. Voor de concrete innovatieuitgaven van bedrijven zijn bijvoorbeeld geen gegevens beschikbaar. 10
11 3 Innovatieve voornemens 3.1 Uitgaven aan innovatie Ieder jaar worden ondernemers gevraagd of ze het komende jaar meer of minder aan innovatie willen gaan uitgeven. Informatie hierover is beschikbaar vanaf Het saldo van de bedrijven die meer willen gaan uitgeven, minus de bedrijven die minder willen gaan uitgeven, is weergegeven in figuur 4. In 2013 zegt circa één op de vier ondernemers meer te zullen gaan uitgeven aan innovatie, tegenover ongeveer één op de zes ondernemers die aangeven minder te zullen gaan uitgeven. In het groot middenbedrijf gaat het om respectievelijk ruim één op de drie (meer uitgeven) en één op de zes ondernemers (minder uitgeven). Het saldo ligt daarmee hoger dan bij de bedrijven met minder dan 100 werkzame personen. Verwachte uitgaven aan innovatie bewegen mee met de conjunctuur Uit onderstaand figuur blijkt een duidelijk relatie tussen de verwachte uitgaven aan innovatie en de conjunctuur. In tijden waarin de economische groei tegenvalt (2003, ), verwachten ondernemers duidelijk minder aan innovatie uit te geven dan in tijden van hoge economische groei ( ). Niettemin is het aandeel ondernemers dat aangeeft meer aan innovatie uit te zullen geven ieder jaar groter dan het aandeel ondernemers dat minder aan innovatie zal besteden. Figuur 4 Verwachtingen over uitgaven aan innovatie versus conjunctuur, % 6,0 25% 4,0 uitgaven aan innovatie 20% 15% 10% Economische groei 2,0 0,0 groei BBP (%) 5% 0% uitgaven aan innovatie (saldo meer en minder) ,0-4,0 Bron: CBS, CPB en Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, De piek in 2011 voor wat betreft de uitgaven aan innovatie wordt vooral veroorzaakt doordat relatief weinig bedrijven aangaven minder aan innovatie te zullen uitgeven. Vermoedelijk is in de jaren daarvoor al flink bezuinigd op innovatie 1, waardoor veel bedrijven in 2011 voornemens waren in ieder geval niet nóg minder aan innovatie uit te geven. 1 Getuige ook het lage aandeel innovatieve bedrijven (zie hoofdstuk 1) en het relatief grote aandeel bedrijven dat in 2009 en 2010 heeft aangegeven minder aan innovatie te zullen gaan uitgeven. 11
12 3.2 Investeringen in innovatie Hoe innovatie in het MKB zich in de nabije toekomst zal ontwikkelen, wordt in kaart gebracht aan de hand van de volgende indicatoren: het percentage MKB-bedrijven dat komend jaar zeker gaat investeren in nieuwe producten of diensten; het percentage MKB-bedrijven dat komend jaar zeker gaat investeren in procesinnovatie. Informatie over bovenstaande indicatoren is beschikbaar vanaf Anno 2013 verwacht ruim een kwart van de MKB-ondernemers volgend jaar zeker te investeren in productinnovaties. Iets minder dan een derde van de ondernemers gaat volgend jaar zeker investeren in procesinnovaties. In het groot middenbedrijf ligt het aandeel ondernemers dat aangeeft zeker te gaan investeren in product- en procesinnovaties beduidend hoger (respectievelijk twee derde en drie kwart van de ondernemers). De verwachtingen van ondernemers over product- en procesinnovaties in een bepaald jaar zijn afgezet tegen de realisaties in dat jaar (zie figuur 5). Het aandeel MKB-bedrijven dat zeker gaat investeren in nieuwe producten/diensten is redelijk in lijn met het daadwerkelijke aandeel MKBbedrijven dat aan productinnovatie heeft gedaan. Voor wat betreft procesinnovaties liggen de verwachtingen en de realisaties ver uit elkaar. Met uitzondering van het jaar 2008 liggen de realisaties elk jaar een stuk hoger dan de verwachtingen over dat jaar. Let wel, bij de verwachtingen gaat het alleen om bedrijven die aangeven zeker te gaan investeren in product- dan wel procesinnovaties. Figuur 5 Verwachtingen en realisaties m.b.t. product- en procesinnovaties, % 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% zeker investeren in nieuwe producten/diensten zeker investeren in procesinnovatie productinnovatie (realisatie) procesinnovatie (realisatie) Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,
13 4 Sectorale verschillen Industrie, groothandel en communicatiesector aan kop De prestaties van ondernemers voor wat betreft innovatieve resultaten, innovatieve inspanningen en innovatieve voornemens kennen sectorale verschillen (tabel 1). MKB-bedrijven in de industrie, groothandel en communicatiesector zijn het meest innovatief. Binnen de industrie is de chemische, rubber- en kunststofindustrie traditiegetrouw koploper. In de bouw en de transportsector is de innovativiteit naar verhouding het laagst. Deze sectoren kennen echter hun eigen dynamiek. Innovatie draait hier vaker om de adoptie van toepassingen die elders in het bedrijfsleven zijn ontwikkeld. Tabel 1 Innovatie in MKB-bedrijven naar sector (in procenten), 2013 Realisatie van innovaties Innov. activiteiten Voornemens Sector Industrie Ten minste één innovatie Productinnovatie Producten nieuw voor bedrijfstak Procesinnovatie Externe kennisnetwerken Samenwerking Gespecialiseerde medewerkers Uitgaven aan innovatie (saldo) Zeker investeren in productinnovatie Zeker investeren in procesinnovatie - v&g industrie chemische ind metaalindustrie overige industrie Bouwnijverheid Diensten - autosector groothandel detailhandel horeca transport communicatie fin. diensten onroerend goed zakelijke diensten overige diensten MKB totaal Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, In vergelijking met 2012 is de innovativiteit in nagenoeg alle sectoren gedaald. De daling is vooral groot geweest in de horeca, de autosector, de transportsector, de overige dienstverlening en de voedings- en genotmidde- 13
14 lenindustrie. Dit zijn vooral consumentgerichte sectoren. De consumentenbestedingen staan de laatste jaren onder druk, doordat de koopkracht en het reële inkomen is afgenomen. De consumentgerichte sectoren hebben daardoor meer dan andere sectoren te maken met een dalende afzet. Een groot deel van de bedrijven is vooral bezig met overleven en minder met innoveren. Procesinnovatie komt vaker voor dan productinnovatie (zie ook hoofdstuk 1). Als we kijken naar de innovatieve bedrijven in iedere sector, dan richten de industriële sectoren (met uitzondering van de overige industrie), de autosector en de communicatiesector zich naar verhouding vaak op productinnovaties. In de chemische, rubber- en kunststofindustrie en de metaalindustrie gaat het hierbij bovendien vaak om producten die nieuw zijn voor de bedrijfstak. Procesinnovatie vindt relatief veel plaats onder innovatieve bedrijven in de metaal- en overige industrie, de bouw, de autosector, de transportsector en de sector onroerend goed. Kennisuitwisseling door het gebruik van externe kennisnetwerken vindt vooral plaats in de chemische, rubber- en kunststofindustrie, de communicatiesector en de financiële en zakelijke dienstverlening. De eerste twee sectoren scoren bovendien hoog op het aandeel bedrijven dat samenwerkt om nieuwe producten te ontwikkelen en de inzet van gespecialiseerde innovatiemedewerkers. Dit laatste geldt ook voor de metaal- en de overige industrie. Afgaande op de voornemens van ondernemers mogen we vooral een sterke toename van de uitgaven aan innovatie verwachten in de chemische, rubber- en kunststofindustrie, de communicatiesector en de financiële dienstverlening. In met name de horeca en de overige dienstverlening zijn de vooruitzichten somber. Dit terwijl de innovativiteit in deze sectoren ook al sterk is afgenomen ten opzichte van vorig jaar. Zoals eerder genoemd, zijn deze sectoren sterk afhankelijk van de consumentenbestedingen, die ook volgend jaar nog onder druk zullen staan. 14
15 5 Innovatie naar grootteklasse Tot slot wordt ingegaan op de verschillen in innovativiteit tussen het kleinbedrijf (1 tot 10 werkzame personen), het middenbedrijf (10 tot 100 werkzame personen) en het groot middenbedrijf (100 tot 250 werkzame personen). In figuur 6 is het aandeel innovatieve bedrijven naar grootteklasse weergegeven voor de periode Voor het groot middenbedrijf is het alleen mogelijk om het aandeel innovatieve bedrijven van de laatste drie jaar weer te geven. Veel innovatie in het groot middenbedrijf De innovativiteit in het groot middenbedrijf ligt beduidend hoger dan bij de bedrijven met minder dan 100 werkzame personen. Ruim negen op de tien bedrijven hebben in de afgelopen drie jaar aan enige vorm van innovatie gedaan (product- dan wel procesinnovatie). Innovaties worden bovendien veelal op eigen kracht ontwikkeld. Het groot middenbedrijf heeft over het algemeen ook meer middelen (zowel financiële middelen als de inzet van specifieke medewerkers) beschikbaar voor innovatie dan het kleinere MKB. Daarnaast kan er aan verschillende projecten tegelijk worden gewerkt, waardoor er meer mogelijkheden voor risicospreiding zijn. Het verloop tussen kleine en middelgrote bedrijven is vergelijkbaar, maar de schommelingen in het kleinbedrijf zijn wat groter. Het figuur laat zien dat het aandeel innovatieve bedrijven in de loop der jaren in het kleinbedrijf sterker is afgenomen dan in het middenbedrijf. Bovendien geldt dat het aandeel innovatieve bedrijven in het middenbedrijf de laatste twee jaar ligt op het niveau van vlak voor de crisis, terwijl het aandeel van het kleinbedrijf nog altijd lager ligt en sinds 2008 per saldo nauwelijks is toegenomen. Figuur 6 Innovatieve bedrijven (ten minste één innovatie) in het MKB en het groot middenbedrijf (in procenten), naar grootteklasse, % 75% 50% 90% 88% 87% 65% 67% 68% 63% 65% 65% 88% 65% 62% 79% 59% 54% 82% 66% 62% 72% 50% 45% 75% 75% 54% 56% 50% 52% 90% 73% 47% 42% 93% 91% 81% 80% 58% 51% 54% 47% 25% 0% Kleinbedrijf (1-10 wp) Middenbedrijf ( wp) MKB (1-100 wp) Groot middenbedrijf ( wp) Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,
16 Hiervoor is reeds opgemerkt dat het MKB minder innovatief is dan het groot middenbedrijf (onder andere door beperkte beschikbaarheid van personele, materiële en financiële middelen voor innovatie en minder mogelijkheden voor risicospreiding). Dezelfde redenering kan worden toegepast op de bedrijven binnen het MKB. Dit verklaart voor een deel het verschil in innovativiteit tussen kleine en middelgrote bedrijven. Daarnaast kan het verschil worden verklaard door te kijken naar de sectorstructuur. Het middenbedrijf is vergeleken met het kleinbedrijf sterk vertegenwoordigd in de industrie, de groothandel en de transportsector. Het kleinbedrijf is daarentegen relatief sterker vertegenwoordigd in de detailhandel, horeca en overige dienstverlening. Dit in combinatie met de uitkomsten uit het vorige hoofdstuk, biedt eveneens een verklaring voor het verschil in innovativiteit tussen het kleinbedrijf en het middenbedrijf. Meer innovatieve activiteiten in het groot middenbedrijf dan in het kleinere MKB Tabel 2 laat zien dat het groot middenbedrijf aanmerkelijk innovatiever is dan het kleinere MKB. Het groot middenbedrijf is zeer actief als het gaat om het gebruik van externe netwerken en de samenwerking met andere bedrijven om te innoveren. Ook wordt, veel vaker dan bij de bedrijven met minder dan 100 werkzame personen, gebruikgemaakt van de inzet speciale medewerkers voor innovatie. Binnen het MKB is het middenbedrijf op haar beurt weer innovatiever dan het kleinbedrijf. Bij de kleine bedrijven is onderscheid gemaakt tussen bedrijven met 1 werkzame persoon en bedrijven met 2 t/m 9 werkzame personen. De eerste groep bestaat voor een groot deel uit zzp'ers. Het blijkt dat de groep bedrijven met 1 werkzame persoon minder innovatief is dan de overige bedrijven uit het kleinbedrijf. Toch kan hierbij een kanttekening worden geplaatst. Uit onderzoek komt naar voren dat zzp'ers vaker dan MKB-bedrijven fungeren als toepasser van vernieuwingen. Zij innoveren door het combineren en toepassen van elders beproefde kennis en methoden. Dit komt goed tot zijn recht als zzp'ers worden ingeschakeld voor innovatietrajecten van andere partijen. 1 1 De Vries, N.E. en P.J.M. Vroonhof, 2011, Ondernemen voor de toekomst: Innovatie en pensioenen van zzp'ers, Zoetermeer: Panteia/EIM. 16
17 Tabel 2 Innovatie in het MKB en het groot middenbedrijf naar grootteklasse (in procenten), 2013 Realisatie van innovaties Innov. activiteiten Voornemens Sector Ten minste één innovatie Productinnovatie Producten nieuw voor bedrijfstak Procesinnovatie Externe kennisnetwerken Samenwerking Gespecialiseerde medewerkers Uitgaven aan innovatie (saldo) Zeker investeren in productinnovatie Zeker investeren in procesinnovatie Kleinbedrijf wp t/m 9 wp Middenbedrijf MKB totaal Groot middenbedrijf Bron: Panteia, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,
18 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A De overheid als klant van het MKB A De innovativiteit van het MKB in 2013 A Monitor buitenlandse investeringen MKB A Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid. Najaar 2013 A Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A Exportindex MKB. Ontwikkelingen A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update juli 2013 A Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A Monitor Inkomens Ondernemers A Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A Innoveren achter de schermen A De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A Minirapportage biomaterialen A Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A Kleinschalig ondernemen 2013 A Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A Administratieve lasten MKB A Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A Topsectoren: beeld en ontwikkeling A Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A Intellectueel eigendom topsectoren A MKB verdeeld over kabinetsbeleid A Topsectoren in beeld A Concurrentie in het MKB A Alles flex, is dat een mismatch? A Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A Wie wordt werkgever? A Oudedagsvoorziening in het MKB A Benchmark klanten Qredits A De waarde van sociaal ondernemerschap 18
19 A Grondstofschaarste? A Gezocht: werklocatie 3.0 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en Update december A Financiering van innovatie in het MKB A Samen starten A Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A Financieringsmonitor topsectoren 2012 A Ondernemen zonder personeel A Meer innovatie door buitenlanders?! A Meerwaarde van studentbedrijven A Duurzaam ondernemen in het MKB A Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A Gebruikers en communities A Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A Nieuwe financieringsvormen voor het MKB A Monitor Inkomens Ondernemers A Een typologie van ondernemers met lage inkomens A Kleinschalig Ondernemen 2012 A Hoe ondernemend zijn zzp'ers? A Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB A Vergrijzing en ondernemerschap A Hoe werken bedrijven samen in projecten? A Ondernemen in de Sectoren 2011 A Zelfbewust een Zelfstandige Positie A Kerngegevens MKB 2011 A Financieringsmonitor 2011 A Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf A Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A Ondernemen voor de toekomst A Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A Uitvinders in Nederland A Kleinschalig Ondernemen 2010 A Trendstudie MKB en Ondernemerschap A Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 A Startende ondernemers A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands A Ondernemen in de sectoren brochures A De arbeidsmarkt van Midden-Nederland A Monitor Inkomens Ondernemers A Stand van Zaken Zonder Personeel A Internationale benchmark ondernemerschap 2010 A Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf A april 2010 Octrooien in Nederland A Ondernemen voor anderen! 19
M201219. Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen in de periode 2002-2012. A. Ruis MSc.
M201219 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2012 A. Ruis MSc. Zoetermeer, november 2012 Toename innovativiteit in het MKB Na een scherpe daling van de innovativiteit in het MKB in 2011,
Nadere informatieM201115. Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen 1999-2011. A. Ruis
M201115 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen 1999-2011 A. Ruis Zoetermeer, oktober 2011 Crisis drukt innovativiteit De economische crisis heeft zijn weerslag op de innovativiteit in het midden- en kleinbedrijf
Nadere informatieBijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus
Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1096-8 Rapportnummer : A201363 Dit onderzoek is gefinancierd
Nadere informatieVertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen
Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Bram van der Linden Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1107-1 Rapportnummer : A201373 Dit onderzoek is gefinancierd
Nadere informatieMKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven
MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Lia Smit, Ro Braaksma, Pieter Fris Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1108-8 Rapportnummer : A201374
Nadere informatieStemming onder ondernemers in het MKB
Stemming onder ondernemers in het MKB ISBN : 978-90-371-1130-9 Rapportnummer : A201424 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia
Nadere informatieInnovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2014
Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2014 ISBN : 978-90-371-1133-0 Rapportnummer : A201427 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)
Nadere informatieBedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012
Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, 5 juli 2013 Rapportnummer : A201337 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek
Nadere informatieBenchmark klanten Qredits
Benchmark klanten Qredits Lia Smit Zoetermeer, maart 2013 Rapportnummer: A201308 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl). Voor alle
Nadere informatieFinancieringsproblemen in de binnenvaart
Financieringsproblemen in de binnenvaart Drs. M.J. Overweel Drs. P.Th. van der Zeijden Zoetermeer, 26 maart 2014 ISBN : 978-90-371-1120-0 Rapportnummer : A201414 Dit onderzoek is gefinancierd door het
Nadere informatieM Innovatie in het MKB. drs. J.P.J. de Jong. Zoetermeer, september 2006
M200607 Innovatie in het MKB 2006 drs. J.P.J. de Jong Zoetermeer, september 2006 Komend jaar meer innovatieinvesteringen in MKB Ondernemers in het midden- en kleinbedrijf (MKB) investeren komend jaar meer
Nadere informatieMKB-index april 2017
MKB-index april 2017 Zoetermeer, 4 mei 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en
Nadere informatieInnovatie in het MKB in Noord-Nederland
Innovatie in het MKB in C10978 Petra Gibcus en Yvonne Prince Zoetermeer, 16 juli 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of
Nadere informatieWat drijft MKB-ondernemers?
Wat drijft MKB-ondernemers? Ontwikkeling doelstellingen 2004-2013 ISBN : 978-90-371-1109-5 Rapportnummer : A201403 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)
Nadere informatieInnovatie en internationalisering in het MKB
Innovatie en internationalisering in het MKB A. Ruis Zoetermeer, oktober 2013 ISBN : 978-90-371-1087-6 Rapportnummer : A201351 / C10449 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB
Nadere informatieAlgemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en Update september
Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update september drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, september 2013 ISBN : 978-90-371-1084-5 Rapportnummer : A201347 Dit onderzoek is
Nadere informatieISBN :
MKB regionaal bekeken 2014 ISBN : 978-90-371-1137-8 Rapportnummer : A201432 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia
Nadere informatieDe Watersector Exportindex (WEX)
De Watersector Exportindex (WEX) prognose 2006 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2007 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid
Nadere informatieM200709. Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen 1999-2007. drs. J.P.J. de Jong drs. B.H.G. Jansen
M200709 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen 1999-2007 drs. J.P.J. de Jong drs. B.H.G. Jansen Zoetermeer, augustus 2007 Toenemende innovatie in het MKB Ondernemers in het midden- en kleinbedrijf (MKB)
Nadere informatieDe Watersector Exportindex (WEX)
De Watersector Exportindex (WEX) Prognose 2005 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2006 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatieM200406. Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen sinds 1999. drs. J.P.J. de Jong
M200406 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen sinds 1999 drs. J.P.J. de Jong Zoetermeer, 16 september 2004 Innovatie in het MKB Circa twee op de drie MKB-bedrijven hebben in de afgelopen drie jaar een innovatie
Nadere informatieKunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid
Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Peter Brouwer Zoetermeer, april 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat
Nadere informatiePersoneelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland
Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, oktober 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatieEen innovatieve blik op de toekomst. Verwachtingen van het innovatieve mkb
Een innovatieve blik op de toekomst Verwachtingen van het innovatieve mkb ISBN : 978-90-371-2135-3 Rapportnummer : A201429 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap
Nadere informatieBNA Conjunctuurmeting
BNA Conjunctuurmeting September 2011 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36
Nadere informatieTopsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren
Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren 2012-2014 ISBN : 978-90-371-1135-4 Rapportnummer : A201430 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en
Nadere informatieConjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015
Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar René Vogels Zoetermeer, 10 april De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen,
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Heliomare
Tevredenheidsonderzoek Heliomare Naar Werk Meetjaar 2017/2018 Zoetermeer, 4-5-2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatieDe innovativiteit van het MKB in 2013
De innovativiteit van het MKB in 2013 S.T. Doove MSc, dr. Y.M. Prince Zoetermeer, september 2013 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)
Nadere informatieConcurrentie in het MKB Hoe concurrentie het MKB scherp houdt
Concurrentie in het MKB Hoe concurrentie het MKB scherp houdt drs. W.V.M. van Rijt-Veltman drs. J. Snoei Zoetermeer, maart 2013 Rapportnummer: A201313 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek
Nadere informatieErgernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage
Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage drs. C.M. Wiggers Zoetermeer, augustus 2003 Nummer: M200304 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT
Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Universiteit van Amsterdam, INTT De verantwoordelijkheid voor de inhoud
Nadere informatieExportontwikkeling van het industriële MKB
Exportontwikkeling van het industriële MKB Ro Braaksma Zoetermeer, 3 september 2003 Bestelnummer: M200305 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als
Nadere informatieVergrijzing MKB-ondernemers zet bedrijfsprestaties onder druk
M201210 Vergrijzing MKB-ondernemers zet bedrijfsprestaties onder druk Arjan Ruis Zoetermeer, september 2012 Vergrijzing MKB-ondernemers zet bedrijfsprestaties onder druk De leeftijd van de ondernemer blijkt
Nadere informatieDe oudere starter in Nederland Quick Service
De oudere starter in Nederland Quick Service Heleen Stigter Zoetermeer, januari 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Heliomare
Tevredenheidsonderzoek Heliomare Werkfit maken Meetjaar 207/208 Zoetermeer, 4-5-208 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatieOmvang en prestaties van het MKB in de topsectoren
Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren drs. P. Fris Zoetermeer, april 2014 ISBN : 978-90-371-1122-4 Rapportnummer : A201416 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en
Nadere informatieGebruik van datasets programmaonderzoek in 2012
Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 S.P. Meppelink Zoetermeer, april 2013 Rapportnummer: R201302 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl).
Nadere informatieAanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting
Aanscherpingen glijdende schaal Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen Samenvatting WODC, Ministerie van Veiligheid en Justitie 2014 Drs. Zosja Berdowski; Ir. Alexandra Vennekens
Nadere informatieKostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016
Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Uitgave januari 2016 Rapport uitgebracht aan: Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart W. van der Geest C11540/2016/0188 Zoetermeer, 29 januari 2016
Nadere informatieBouwers en hun gemeente
Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 1 2 Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 drs. Pim van
Nadere informatieKengetallen ondernemerschap
Kengetallen ondernemerschap Tabellenboek drs. N.G.L. Timmermans R. in 't Hout K. Bakker drs. W. H.J. Verhoeven Zoetermeer, 14 augustus 2009 Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Economische
Nadere informatieBelasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse
Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse Minirapportage ir. C.C. van de Graaff drs. W.H.J. Verhoeven drs. P. Vroonhof K. Bakker Zoetermeer, 18 september 2002 Dit onderzoek is uitgevoerd
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv
Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Studiecentrum Talen Eindhoven bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen
Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen De verantwoordelijkheid voor
Nadere informatieDe stand van Mediation in Nederland
De stand van Mediation in Nederland drs. R.J.M. Vogels Zoetermeer, 17 november 2011 In opdracht van het Nederlands Mediation Instituut (NMI). De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus.
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering
Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Accessio Inburgering Zoetermeer, woensdag 5 augustus 2015 In opdracht van Accessio Inburgering De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik
Nadere informatieUitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies
Uitgevoerd in opdracht van Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Zoetermeer, 17 september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht
Tevredenheidsonderzoek 2012 Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Zoetermeer, maandag 4 februari 2013 In opdracht van Jobcoach organisatie Trace Daelzicht De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij
Nadere informatieGlobal Entrepreneurship Monitor 2002
Global Entrepreneurship Monitor 2002 Niels Bosma Zoetermeer, 14 november 2002 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie
Nadere informatieAlgemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015
Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, mei 2014 ISBN : 978-90-371-1126-2 Rapportnummer : A201420 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek
Nadere informatieZoetermeer, 28 februari 2018
Cliëntenaudit BWRI Zoetermeer, 28 februari 2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties
Nadere informatieConjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels
Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2014 René Vogels Zoetermeer, 22 april 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Fox AOB
Tevredenheidsonderzoek 2015 Fox AOB Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Fox AOB De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting
Nadere informatieCliëntenaudit Bureau ABC
Cliëntenaudit Bureau ABC 2014 Zoetermeer 17 april 2015 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties
Nadere informatieBrancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten
Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting oktober 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl
Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Zoetermeer, vrijdag 13 november 2015 In opdracht van Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl De verantwoordelijkheid
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever
Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 De Nieuwe Werkgever Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van De Nieuwe Werkgever De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam
Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Hogeschool van Amsterdam Zoetermeer, woensdag 9 november 2016 In opdracht van Hogeschool van Amsterdam De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het
Nadere informatieTopsectoren in beeld Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013
Topsectoren in beeld Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013 S.T. Doove MSc en dr. Y.M. Prince Zoetermeer, januari 2014 Dit onderzoek is gefinancierd door het
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners
Tevredenheidsonderzoek 2012 / 2013 A&P Partners Zoetermeer, zaterdag 3 augustus 2013 In opdracht van A&P Partners De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of
Nadere informatieM200704. Markt- en klantgerichtheid in het MKB. drs. S.C. Oudmaijer
M200704 Markt- en klantgerichtheid in het MKB drs. S.C. Oudmaijer Zoetermeer, februari 2007 Markt- en klantgerichtheid in het MKB In de rapportage beschrijft EIM drie indicatoren om de klant- en marktgerichtheid
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015. AM Werk Reïntegratie BV
Tevredenheidsonderzoek 2015 AM Werk Reïntegratie BV Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van AM Werk Reïntegratie BV De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van
Nadere informatieMKB-ondernemers met oog voor de toekomst
M200803 MKB-ondernemers met oog voor de toekomst Bedrijfsstrategieën in het MKB drs. M. Mooibroek Zoetermeer, juli 2008 MKB-ondernemers met oog voor de toekomst Ongeveer de helft van de MKB-ondernemers
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok
Tevredenheidsonderzoek 2014-2015 De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Zoetermeer, maandag 3 augustus 2015 In opdracht van De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok De verantwoordelijkheid voor de
Nadere informatieHoe goed ligt de gemeente bij het MKB?
Hoe goed ligt de gemeente bij het MKB? drs. W.V.M. van Rijt-Veltman Zoetermeer, juni 2013 Rapportnummer : A201330 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum
Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust
Nadere informatieOndernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013
Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 Ro Braaksma Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1093-7 Rapportnummer : A201360 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V.
Tevredenheidsonderzoek 2015 Wajong Talenten B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Wajong Talenten B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers
Nadere informatieAlgemeen beeld van het MKB in 2015
Algemeen beeld van het MKB in 2015 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Drs. K.L. Bangma Drs. D. Snel Zoetermeer, 9 februari 2015 De
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport
Tevredenheidsonderzoek ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport In opdracht van ROC Drenthe College Zoetermeer, donderdag 22 maart 2018 De verantwoordelijkheid
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf
Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC De Leijgraaf Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC De Leijgraaf De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of
Nadere informatieAlgemeen beeld van het MKB in de. marktsector in 2013 en Update juni. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel
Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2013 Rapportnummer : A201335 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek
Nadere informatieCorporate Venturing in het MKB
M200920 Corporate Venturing in het MKB Ruimte voor vernieuwing, durf en kansen C. van Essen MSc Zoetermeer, 10 december 2009 Corporate venturing in het MKB Corporate venturing is onder grote, multinationale
Nadere informatieStarters zien door de wolken toch de zon
M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische
Nadere informatieOndernemen in de metalektro 2013
Ondernemen in de metalektro 2013 Ro Braaksma Zoetermeer, december 2013 1 ISBN : 978-90-371-1094-4 Rapportnummer : A201361 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Onderneme rschap
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2010 / Olympia uitzendbureau
Tevredenheidsonderzoek 2010 / 2011 Olympia uitzendbureau Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2011 In opdracht van Olympia uitzendbureau De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Jobcoach Company
Tevredenheidsonderzoek 2014 Jobcoach Company Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Jobcoach Company De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of
Nadere informatieVan goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds
Van goede naar betere dienstverlening Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Inge van den Ende, Mandy Goes en Roxanne de Vreede Zoetermeer, 26 april 2018 De
Nadere informatieExport- en Importindex MKB
Export- en Importindex MKB Ontwikkelingen 2008-2012 ISBN : 978-90-371-1139-2 Rapportnummer : A201434 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)
Nadere informatieOpen innovatie in MKB vooral door samenwerking bedrijven
M201217 Open innovatie in MKB vooral door samenwerking bedrijven drs. B. van der Linden drs. P. Gibcus Zoetermeer, 30 oktober 2012 Open innovatie in MKB vooral door samenwerking bedrijven Open innovatie
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Nieuwland Opleidingen B.V.
Tevredenheidsonderzoek 2015 Nieuwland Opleidingen B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Nieuwland Opleidingen B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015 / Pappenheim Re-integratie en Outplacement
Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Pappenheim Re-integratie en Outplacement Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Pappenheim Re-integratie en Outplacement De verantwoordelijkheid voor de inhoud
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015. Stap.nu Reïntegratie & Counseling
Tevredenheidsonderzoek 2015 Stap.nu Reïntegratie & Counseling Zoetermeer, zaterdag 27 februari 2016 In opdracht van Stap.nu Reïntegratie & Counseling De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia.
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12
Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12 Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC A12 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2014. STE Languages
Tevredenheidsonderzoek 2014 STE Languages Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van STE Languages De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL
Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van BABEL De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek Twintaal Trainingen
Tevredenheidsonderzoek 2015 Twintaal Trainingen Zoetermeer, woensdag 17 februari 2016 In opdracht van Twintaal Trainingen De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek totaal inburgering bv
Tevredenheidsonderzoek 2015 totaal inburgering bv Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van totaal inburgering bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers
Nadere informatieDit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (
Algemeen beeld van het MKB in 2015 ISBN : 978-90-371-2143-8 Rapportnummer : A201437 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2014 / Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland
Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland Zoetermeer, donderdag 13 augustus 2015 In opdracht van Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland De verantwoordelijkheid
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015 / TAMA TalentCentrum
Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 TAMA TalentCentrum Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van TAMA TalentCentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van
Nadere informatieTevredenheidsonderzoek 2015 / Fontys Hogescholen - Talencentrum
Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij
Nadere informatie