Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015

Transcriptie

1 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, mei 2014

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 2 The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Positieve vooruitzichten voor het MKB in 2014 en 2015 De vooruitzichten voor het Nederlandse MKB zien er in 2014 met een verwachte afzetgroei van % duidelijk positiever uit dan de stevige krimp van 1,5% in De belangrijkste redenen voor het aantrekken van de afzetgroei zijn het aantrekken van de export, een toename van investeringen en een positievere consument. De exportgroei neemt toe als gevolg van het aantrekken van de Europese economie. De investeringsbereidheid van het Nederlandse MKB neemt toe door het verbeterende afzetperspectief. De omslag in de Nederlandse woningmarkt zal leiden tot een positieve impuls van de consumentenbestedingen. De groei in het MKB blijft in 2014 wel achter bij de groei in het grootbedrijf. Het grootbedrijf kan dit jaar groeien met 1,75%. Het grootbedrijf kan sterker profiteren van de aantrekkende exportgroei dan het MKB. Het MKB in de marktsector zal in 2015 met een groei van 2% verder herstellen, als ook de consumptieve bestedingen weer gaan groeien. Het zijn de exportgeoriënteerde sectoren die herstel van afzet zullen realiseren. De sterkste groeiers in het MKB worden de metaalindustrie (+3,25%) en de groothandel (+2,25%). Hierbij kan de industrie profiteren van de aantrekkende investeringen en de groothandel van de aantrekkende handel. Veel sectoren zullen in 2014 slechts bescheiden groeien. Zo kan de omzetontwikkeling in de bouw licht groeien (1,5%) dankzij de aantrekkende woningmarkt en een gestage vraag naar onderhoud en renovatie. De zakelijke dienstverlening kan dankzij het aantrekken van de economie met circa % groeien. Met name de uitzendbureaus zullen een flinke omzetgroei kunnen laten zien door een aantrekkende vraag naar uitzendkrachten. Het vertrouwen van consumenten neemt toe. De inflatie zal in 2014 flink lager zijn dan in Mede hierdoor zal de koopkracht van consumenten licht stijgen. In 2014 zal vooral nog veel gespaard worden, in 2015 zullen de bestedingen weer toenemen. De verbetering van de woningmarkt zal leiden tot een groei van woninggerelateerde consumentenbestedingen, waardoor onder andere doe-het-zelfzaken dit jaar weer groei kunnen laten zien. Ook de supermarkten zien hun afzet toenemen. Bovendien zullen de internetverkopen in 2014 met 8% krachtig verder stijgen. Dit gaat echter wel ten koste van besteding in fysieke winkels. Per saldo zal de detailhandel in 2014 nog licht krimpen met 0,5%, maar kan volgend jaar groeien met %. De horeca kan in 2014 een groei verwachten van 0,5%. Zo kunnen de restaurants zich verheugen op een groei van het aantal consumenten. Ook hotels zien het aantal boekingen toenemen. Cafés nemen daarentegen in populariteit af. Het sterk verbeterd afzetperspectief vormt een belangrijke basis voor een toename van de MKB-investeringen in De verbeterde afzetmogelijkheden zullen op korte termijn nog niet leiden tot groei in de werkgelegenheid in het MKB. Wel zal het herstel van de groei de vraag naar diensten van zelfstandigen sterk doen toenemen. Per saldo zal de werkgelegenheid in het MKB, na een flinke daling in 2013, in 2014 vrijwel gelijk blijven. In 2015 zal de werkgelegenheid in het MKB in de marktsector weer een groei tonen met ruim 30 duizend. 3

4 1 Algemeen beeld van de marktsector in 2014 en 2015 Herstel afzet MKB in 2014 en 2015, maar blijft iets achter bij grootbedrijf In 2014 zal er een duidelijk afzetherstel te zien zijn voor het MKB in de marktsector met circa %. Het aantrekken van de handel met andere Europese landen is hiervoor een belangrijke reden. Daarnaast nemen investeringen toe en zijn consumenten optimistischer geworden. Het aantrekken van de woningbouw draagt belangrijk bij aan het consumentenoptimisme. Bovendien zien bedrijven het afzetperspectief toenemen, wat bedrijven ertoe aanzet hun investeringen te vergroten. In 2013 is de afzet van het MKB in de Nederlandse marktsector nog met 1,5% afgenomen. In 2014 zal het sterkste herstel plaatsvinden in de meer internationaal georiënteerde sectoren zoals de industrie en groothandel. De binnenlands georiënteerde sectoren zullen slechts fractioneel groeien. Alleen de detailhandel zal nog iets krimpen. Het zijn vooral de iets grotere bedrijven die de sterkste afzetgroei kunnen realiseren. Dit komt omdat grotere bedrijven veelal een sterkere internationale oriëntatie hebben en daardoor sterker kunnen profiteren van de groei van de buitenlandse afzet. Ook de aantrekkende groei van de investeringen (o.a. machines) zullen vooral voor de grotere bedrijven leiden tot een extra groei van de afzet. Verwacht wordt dat de afzet van middelgrote bedrijven (50 tot 250 werkenden) en de grote bedrijven (meer dan 250 werkenden) een gemiddelde afzetgroei in 2014 kunnen laten zien van respectievelijk 1,5% en 1,75%. De groei van de kleinere bedrijven (tot 50 werkenden) zal beperkt blijven tot %. In 2015 zal het herstel doorzetten. De afzet van het MKB in de marktsector zal met 2% verder toenemen, als ook de consumptieve bestedingen weer gaan groeien. Het grootbedrijf zal, door een grotere internationale oriëntatie, iets sterker groeien. 4

5 Figuur 1 Economische ontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 2,50 2,00 1,75 2,00 2,25 1,50 1, ,00-1,50-2,00-1,50 - MKB grootbedrijf MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Groei vooral voor rekening van buitenlandse afzet De buitenlandse afzet van het MKB zal in 2014 weer een groei laten zien van 2,75%. Vooral het (voorzichtige) herstel van de Europese economie vormt de basis voor het aantrekken van de buitenlandse afzet. Hierbij heeft Nederland ook een voordeel van de relatief sterke groei van de Duitse economie. De Nederlandse uitvoer is nauw verweven met de economische ontwikkeling in Duitsland. Duitsland is voor het Nederlandse bedrijfsleven een belangrijke afzetmarkt. Duitsland kan door haar sterke industriële oriëntatie goed profiteren van de groei in Azië. Het Nederlandse bedrijfsleven profiteert hier ook indirect van. Met een verder aantrekkende wereldhandel zal de uitvoer van het Nederlandse MKB in 2015 groeien met 3,5%. De economische groei zal, wat beperkter in 2014, ook gedragen worden door een herstel van de binnenlandse afzet. Dit is voor een belangrijk deel toe te rekenen aan een groei van de investeringen. 5

6 Figuur 2 Binnenlandse en buitenlandse afzetontwikkeling van het MKB in de totale marktsector* in 2014 en 2015, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % afzet 2,00 waarvan: buitenlandse afzet 2,75 3,50 binnenlandse afzet 1,50 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het aantrekken van de economie laat voor vrijwel alle sectoren een positieve ontwikkeling zien. In 2014 zullen vooral de sectoren met een exportoriëntatie kunnen groeien. Dit zijn dan onder andere de industrie en groothandel. Binnen de industrie zijn het vooral de metaalindustrie en de voedings- en genotmiddelenindustrie die het sterkst kunnen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. Doordat de metaalindustrie relatief veel investeringsgoederen maakt en veel basisproducten, staat deze sector vooraan in de rij om te kunnen profiteren van economisch herstel. De chemische industrie heeft veel last van de schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten. Hierdoor liggen de energieprijzen in de Verenigde Staten op een structureel lager niveau dan in Nederland en Europa. Dit ontmoedigt chemische bedrijven om in Nederland te investeren en leidt tot een geleidelijke verschuiving van productie van Europa richting de Verenigde Staten. Voor de meeste andere sectoren zal sprake zijn van een lichte groei. Zo kan de bouwsector fractioneel groeien onder invloed van het aantrekken van de woningmarkt. Dit onder invloed van een toenemend aantal verkopen van woningen en een lage hypotheekrente. Ook de verwachting dat de huizenprijzen op een relatief laag niveau zijn aangeland, kan consumenten helpen om de stap te nemen een woning aan te schaffen. De detailhandel zal in 2014 echter nog iets achterblijven, maar kan wel profiteren van een toename van bestedingen die gerelateerd zijn aan de stijging van het aantal verhuisbewegingen. In 2015 zal voor alle sectoren een verder herstel plaatsvinden. 6

7 Tabel 1 Niveau en volumeontwikkeling van de afzet in , naar grootteklasse niveau (x mld. euro) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % MKB 504-1,50 2,00 - kleinbedrijf (<50) 310-1,75 2,00 waarvan < ,50 1,00 1,75 - middenbedrijf (50-249) 194-1,50 1,50 2,25 grootbedrijf ( 250) 420-1,75 2,25 totale marktsector* 924-1,50 1,50 2,25 delfstoffenwinning, de verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Het MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Figuur 3 Afzetontwikkeling van het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren - 1,50 1,00 1,00 1,00 2,25 2,25 2,25 2,50 3,25 4,00 totale marktsector 2,00-2,0 0,0 2,0 4,0 6, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Eerste herstel in bouw in 2014 De economische crisis heeft grote gevolgen gehad voor de bouwsector. Vooral de nieuwbouw, zowel woningbouw als kantorenbouw, hebben de gevolgen van de ongunstige economische ontwikkeling ondervonden. Vanaf de tweede helft van 2013 lijkt de woningmarkt weer iets te herstellen, met een stijging van het aantal verkopen en een toenemend aantal hypotheekaanvragen. Met een licht aantrekkende economie zal de bouw in 2014 beginnen aan een voorzichtig herstel. Naast de positieve invloed van een herstellende economie speelt ook het gunstige winterweer een belangrijke rol. 7

8 In eerste instantie zal de groei zich voordoen in de utiliteitsbouw, in 2015 ook gestimuleerd door groei in de woningbouw. Enerzijds is de bouwsector conjunctuurgevoelig en profiteert, vertraagd, van een herstel van de economische crisis. Met betere winst- en afzetperspectieven zullen bedrijven weer gaan investeren. Ook de lage hypotheekrente maakt het aantrekkelijk om een woning te kopen. De woningmarkt is inmiddels duidelijk in beweging gekomen. De verwachting dat de woningprijzen niet meer verder dalen, maakt dat potentiële kopers minder terughoudend zijn geworden. De invoering van de verhuurderheffing voor woningbouwverenigingen heeft echter een belangrijk negatief effect op de investeringsbereidheid van deze verenigingen. Op de kantorenmarkt is nog steeds sprake van veel leegstand. Als gevolg van het aantrekken van de economie beginnen investeringen van kleine bouwwerken van de grond te komen. De Grond-, Weg en Waterbouw (GWW) heeft te maken met bezuinigingen door overheid en gemeenten. Groei van de uitgaven aan onderhoud houdt de productie in deze sector in evenwicht. Met een verder aantrekkende economie zal de bouwproductie in 2015 door toenemende bedrijfsinvesteringen en een toenemende vraag naar nieuwbouwwoningen flink toenemen. De afzet van de zakelijke dienstverlening zal in 2014 met % weer bescheiden toenemen. Deze sector is in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen in andere sectoren. Architecten- en ingenieursbureaus zijn bijvoorbeeld sterk afhankelijk van de ontwikkelingen in de bouwsector en de investeringsbereidheid van overheid en bedrijfsleven. Zij kunnen in 2014 weer profiteren van een voorzichtig herstel in de bouwsector. Uitzendbedrijven zullen naar verwachting weer meer personeel kunnen aanbieden, omdat bedrijven uiterst terughoudend zijn met het aannemen van eigen personeel. Veel bedrijven blijven hun behoefte aan zakelijke diensten, ook bij het aa n- trekken van de economie, kritisch tegen het licht houden. De sector kan in 2015 profiteren van het verdere herstel in andere sectoren met een afzetgroei van 2,5%. Consumentenvertrouwen verder omhoog De inflatie zal in 2014 flink lager zijn dan in Mede hierdoor zal de koopkracht van consumenten licht stijgen. In 2014 zal vooral nog veel gespaard worden, in 2015 zullen de bestedingen weer toenemen. Het beschikbaar inkomen neemt onder andere toe door een verlaging van de pensioenpremie. Gunstig voor de consumentenbestedingen is het aantrekken van de woningmarkt. Hierdoor zullen de woninggerelateerde bestedingen kunnen toenemen. Vooral de internetverkopen zullen in 2014 met 8% krachtig kunnen groeien. Dit zal wel ten koste gaan van de bestedingen in de winkelverkopen (non-food). Eveneens zullen de verkopen in supermarkten kunnen toenemen. Dit zal ten koste gaan van het marktaandeel van de gespecialiseerde detailhandel. Per saldo zal de detailhandel in 2014 nog licht krimpen met 0,5%. In de horeca zal sprake zijn van een bescheiden groei van de afzet. Deze sector heeft zich goed kunnen aanpassen aan veranderende wensen van consumenten. Zo heeft deze sector sterk op de kosten gelet en haar prijzen herschikt. Zo is de prijsontwikkeling in de horeca achtergebleven bij de inflatie. Dit heeft de sector relatief aantrekkelijker gemaakt voor consumenten. Bovendien kan het hotelwezen dat zich richt op de internationale zakenreiziger of consument, profiteren van het aantrekken van de (internationale) economie. Het restaurantwezen blijft zich eveneens gunstig ontwikkelen. De consument heeft zich het eten buiten de deur als plezier- 8

9 tje niet willen laten ontnemen. Het café-wezen zal in 2014 verder krimpen onder invloed van veranderende voorkeuren van consumenten en een stijging van de drankaccijnzen. 9

10 2 Werkgelegenheid Aantal banen neemt weer toe in 2015 De arbeidsmarkt zal in 2014 nog flink onder druk staan. De productiedaling in 2013 werkt vertraagd door op de werkgelegenheid. Bovendien grijpen bedrijven de opgaande conjunctuur allereerst aan om de bestaande productiecapaciteit beter te benutten en daarmee hun winstgevendheid te verbeteren. Met een voorzichtig economisch herstel zal de werkgelegenheid in 2014 niet verder dalen. Het aantrekken van de afzetgroei zal de vraag naar diensten van zelfstandigen doen toenemen. Met een verder toenemende bedrijvigheid zal er in 2015 weer een toename van de werkgelegenheid te zien zijn. De toenemende bedrijvigheid is slechts voldoende voor een beperkt herstel van de werkgelegenheid. Verwacht wordt dat het aantal werkzame personen in het MKB in de marktsector in 2015 met % zal toenemen. Figuur 5 Werkgelegenheidsontwikkeling van het MKB en het grootbedrijf in de totale marktsector* , mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % 1,00 0,25-0, , ,25-0,25-0, ,50-1,75-1,50 MKB Grootbedrijf MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. 10

11 Tabel 2 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen, arbeidsvolume) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in % omvang 2013 (x 1.000) MKB - aantal personen 4.122,0 - - arbeidsvolume 3.377,5-1,00-0,25 grootbedrijf - aantal personen 1.808,0-1,50-0,25 - arbeidsvolume 1.369,8-1,50-0,25 totale marktsector - aantal personen 5.930,0-1,00-0,25 - arbeidsvolume 4.747,3-1,00-0,25 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. Tabel 3 Werkgelegenheidsontwikkeling (aantal personen) van het MKB en grootbedrijf in de totale marktsector* in niveau (x 1.000) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in personen x MKB 4.122,0-7,2-33,9-1,3 30,5 grootbedrijf 1.808,0-6,8-26,1-6,4 13,1 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Het grootbedrijf bestaat uit bedrijven met 250 werkenden of meer. In 2013 nam de werkgelegenheid in het MKB af met ongeveer 34 duizend personen. In vrijwel alle sectoren is de werkgelegenheid afgenomen. Zo is de bouw bezig geweest met een aanpassingsproces in de richting van een structureel lager bouwproductieniveau. Hierbij past een vermindering van het personeelsbestand. Ook in de financiële dienstverlening is door reorganisaties een groot aantal banen verdwenen. Dit proces van werkgelegenheidskrimp zal nog enige tijd doorzetten. In de sector persoonlijke dienstverlening is de werkgelegenheid gunstig geweest. In deze sector, met lage toetredingsdrempels, is het aantal zelfstandigen zeer sterk toegenomen. In 2014 zal de werkgelegenheid vrijwel stabiel blijven. In vele sectoren is het afzetherstel nog onvoldoende om te zorgen voor een werkgelegenheidstoename. Dit zal alleen gelden voor de persoonlijke dienstverlening, de zakelijke dienstverlening en de groothandel. De groei van het aantal zelfstandigen 11

12 draagt bij aan de groei van werkgelegenheid in de persoonlijke en zakelijke dienstverlening. Bovendien zorgt de stijging van het aantal uitzendkrachten voor een stijging van de werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening (uitzendsector). Voor 2015 wordt een groei van het aantal werkzame personen in het MKB in de marktsector met % voorzien. Dit komt overeen met een toename met ruim 30 duizend personen. Figuur 6 Werkgelegenheidsontwikkeling (personen) in het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -3,50-1, ,50-2,00-2,00 0,25 0,25 2,00 1,50 2,50 1,50 1,50 totale marktsector -5,0-4,0-3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. Groei van het aantal zelfstandigen Het aantal zelfstandigen is in de afgelopen jaren voortdurend toegenomen zal hier geen uitzondering op zijn. Veel personen beginnen als zelfstandige, omdat er voor hen weinig perspectieven als werknemer zijn. Zij worden geconfronteerd met ontslag of zijn betrokken bij een reorganisatie. Deze mensen zullen zoeken naar mogelijkheden om toch aan het werk te blijven, bijvoorbeeld als ondernemer. Groei is in de afgelopen jaren vooral voor rekening gekomen van de groep zelfstandigen zonder personeel (zzp), die primair zijn arbeid aanbiedt en werkt met weinig kapitaal. Dit is een groep werkenden die veelal ruime ervaring heeft als werknemer, maar vervolgens als zelfstandige aan het werk is gegaan. Een stimulerend overheidsbeleid, met onder andere belangrijke fiscale voordelen, is een stimulans geweest voor de groei van het aantal zzp'ers. Daarnaast is de toegenomen maatschappelijke waardering voor het ondernemerschap een belangrijke stimulans geweest. 12

13 Figuur 7 Ontwikkeling werkgelegenheid naar werknemers en zelfstandigen (personen) in het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % aantal werkenden werknemers -0,25 zelfstandigen -1,0 0,0 1,0 2, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. De sterkste groei van het aantal zelfstandigen vindt plaats in de bouw, de zakelijke en persoonlijke dienstverlening. Dit zijn sectoren waar relatief eenvoudig gestart kan worden met een eigen bedrijf. In de sector bouw beginnen relatief veel voormalig werknemers noodgedwongen als zelfstandig ondernemer. 13

14 Figuur 8 Ontwikkeling van het aantal zelfstandigen in het MKB in de marktsector* in 2014 en 2015 naar sectoren, mutaties t.o.v. voorgaand jaar in % industrie bouw groothandel detailhandel autosector horeca transport communicatie financiële diensten zakelijke diensten persoonlijke dienstverlening overige marktsectoren -3,00-3,00-0, ,50-1,00 2,00 1,75 0,25 0,25 1,50 1,50 2,75 1,75 1,75 4,00 totale marktsector -5,0-3,0-1,0 1,0 3,0 5, MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 14

15 Samenvattende tabel Tabel 4 Ontwikkeling afzet en werkgelegenheid van het MKB in de marktsector*, niveau (mld. euro) volumemutatie in % afzet industrie 122,6 2,25 2,25 bouw 52,5 1,50 4,00 groothandel 57,9 2,25 3,25 detailhandel 15,4-0,25 autosector 12,6 1,00 horeca 14,4 transport en communicatie 59,7 financiële en zakelijke diensten 114,7 1,00 1,75 persoonlijke diensten 17,9 overige marktsectoren 36,1 1,00 totaal marktsector 503,7 2,00 werkgelegenheid (aantal personen) niveau (1.000 personen) industrie 496,5-1,00 - bouw 367,7-2,00 groothandel 426,9 0,25 detailhandel 437,6 - autosector 121,0 - horeca 287,7 transport en communicatie 416,7 - financiële en zakelijke diensten 1.061,5 1,00 2,25 persoonlijke diensten 298,0 1,50 1,50 overige marktsectoren 208,4-2,00-2,00 totaal marktsector 4.122,0 MKB bestaat uit bedrijven tot 250 werkenden. 15

16 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A De financiële positie van het MKB in 2014 en 2015 A Entrepreneurship in the Netherlands, The top sectors A Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren A Monitor Inkomens Ondernemers Editie 2013 A Financieringsproblemen in de binnenvaart A Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen van zzp'ers, Resultaten zzp-panel meting II 2013 A Innovatie in de agrarische sector. De verschillende innovatievormen in beeld A Bedrijfsoverdrachten in een periode van recessie en vergrijzing A Ondernemendheid in de culturele sector A Topsectoren in beeld Beleving van het ondernemingsklimaat - meting voorjaar A Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2013 A Inkomens Zelfstandigen 2013 A Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren A Lokale lasten voor bedrijven A De effecten van de topsectoren op de bredere economie A Wat drijft MKB ondernemers A Gebruikersinnovatie in het MKB A Topsectoren in beeld. Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013 A MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven A Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen A Aankomende en opkomende challengers in de topsectoren A Samenwerkingskenmerken van challengers in de topsectoren A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A Ondernemen in de horecasector 2013 A Ondernemen in de groothandelsector 2013 A Ondernemen in de overige dienstverlening 2013 A Ondernemen in de bouwsector 2013 A Ondernemen in de transportsector 2013 A Ondernemen in de autosector 2013 A Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013 A Ondernemen in de metaalelektro 2013 A Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 A Ondernemen in de detailhandel

17 A De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A Nulmeting studentbedrijven A Toekomst van de maakindustrie. Knowledge based capital! A Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A Internationale benchmark ondernemerschap Tabellenboek A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A Technologische en sociale innovatie in een concurrerende markt A Innovatie en internationalisering in het MKB A Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode A Fulfilment van online verkoop A De overheid als klant van het MKB A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A De innovativiteit van het MKB in 2013 A Monitor buitenlandse investeringen MKB A Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A Verschillen tussen uitzendondernemingen A Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A Exportindex MKB. Ontwikkelingen A Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Inkomens Zelfstandigen 2012 A Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A Monitor Inkomens Ondernemers A Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A Innoveren achter de schermen A De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A Minirapportage biomaterialen A Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A Kleinschalig ondernemen 2013 A Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A Administratieve lasten MKB A Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A Topsectoren: beeld en ontwikkeling A April 2013 MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/