DE CONVENTIE MENSENRECHTEN EN BIOGENEESKUNDE VAN DE RAAD VAN EUROPA INHOUD EN GEVOLGEN VOOR PATIENTEN EN HULPVERLENERS H. NYS (editor) INTERSENTIA RECHTSWETENSCHAPPEN Antwerpen Groningen
INHOUDSTAFEL pg INHOUDSTAFEL 5 OVER DE AUTEURS ] VOORWOORD 3 HOOFDSTUK 1 - HOOFDSTUK 2 - HOOFDSTUK 3 - TOTSTANDKOMING EN OPZET (J.H.W. Kits Nieuwenkamp) 17 1. Inleiding 19 2. DeRaad van Europa ]9 3. Het Comite Directeur pour la Bio- thique 21 4. De geschiedenis van de Conventie 22 5. Grondslagen en opzet van de Conventie 24 6. Inhoud van de Conventie 25 6.1. Basisprincipes 25 6.2. Patientenrechten 26 6.3. Het menselijk genoom 26 6.4. Wetenschappelijk onderzoek 27 6.5. Onderzoek met embryo's 28 6.6. Orgaandonatie 28 6.7. Publiekdebat 28 7. Kanttekeningen van algemeneaard 29 8. Hoenu verder? 30 RELATIE TOT MENSENRECHTEN EN HET EUROPEES VERDRAG TOT BESCHERING VAN DE RECHTEN VAN DE MENS (F. Van Neste) 33 1. Worden de rechten van de mens in 1998 herschreven? 35 2. Verband tussen het EVRM en de Conventie Biogcneeskunde 36 3. Lichamelijke integriteit en waardigheid 39 DOELSTELUNGEN, LEIDENDE BEGINSELEN EN MOGELUKE BEPERKINGEN (H.Nys) 43 1. Inleiding 45 2. Motieven 46 2.1. Een grotere inspanning tot harmonisering van bestaande regeis 46 2.2. Streven naar een minimum beschermingsniveau op internationaal vlak 46 2.3. Aanzetten tot een continu debat over bio-ethische kwesties 48
HOOFDSTUK 4-3. Leidende beginselen van het Verdrag...49 3.1. Bescherming van het menselijk wezen en van eenieder 49 3.2. Bescherming van de menselijke waardigheid en identiteit van het menselijk wezen 49 3.3. Bescherming van de integriteit door het toestemmingsvereiste 50 3.4. Bescherming van andere rechten en vrijheden bij de toepassing van biologie en geneeskunde. Band met het E.V.R.M 51 3.5. Bescherming van wilsonbekwamen bij de toepassing van biologie en geneeskunde 53 3.6. Rechtvaardige (gelijke) toegang tot de gezondheidszorg 54 3.7. Respect voor professionele verplichtingen en standaarden 54 3.8. Vrijheid van wetenschappelijk onderzoek 55 4. Beperkingen aan de uitoefening van rechten en vrijheden bij de toepassing van biologie en geneeskunde 56 4.1. Algemeen omschreven beperkingsbevoegdheden 56 4.1.1. Beperkingen opgrond van artikel 26,1 56 4.1.2. Beperkingen op grond van een reserve of voorbehoud 57 4.2. Specifieke beperkingen 57 4.2.1. Behandeling zonder toestemming van een geesteszieke 58 4.2.2. Beperkingen aan het recht op weten en niet-weten 58 4.2.3. Niet-therapeutisch onderzoek met wilsonbekwamen 58 4.2.4. Weefselwegname bij een wilsonbekwame donor 60 5. Slotbedenkingen 60 5.1. Een globale evaluatie 60 5.2. Onthaal van het Verdrag in Belgie 62 VERGELUKENDE ANALYSE VAN DE ARTIKELEN VAN DE ONTWERPTEKSTEN (1994-1996) EN VAN DE VERDRAGTEKST (C. Trauet) 65 1- Inleiding 67 2. Titel en preambule 69 2.1. Titel 69 2.2. Preambule 70 3 Algemene bepalingen (hoofdstuk I) 71 3.1. Doel en voorwerp (artikel 1) 71 3.2. Voorrang van het menselijk wezen (artikel 2)? 2 3.3. Billijke toegang tot de gezondheidszorg (artikel 3) 3.4. Professionele standaarden (artikel 4)...74 73
4. Toestemming (hoofdstuk II) 74 4.1. Algemene regel (artikel 5) 74 4.2. Bescherming van personen die niet in Staat zijn toe te stemmen (artikel 6) 75 4.3. Bescherming van personen met een geestesstoornis (artikel 7) 79 4.4. Noodsituaties (artikel 8) 81 4.5. Voorafgaandelijke wilsverklaringen (artikel 9) 81 5. Prive-leven en recht op informatie (hoofdstuk III - artikel 10) 81 6. Het menselijk genoom (hoofdstuk IV) 83 6.1. Niet-discriminatie (artikel 11) 83 6.2. Predictieve genetische tests (artikel 12) 83 6.3. Ingrepen in het menselijk genoom (artikel 13) 85 6.4. Geslachtskeuze (artikel 14) 86 7. Wetenschappelijk onderzoek (hoofdstuk V) 87 7.1. Vrijheid van wetenschappelijk onderzoek (artikel 15) 87 7.2. Bescherming van de proefpersonen (artikel 16) 87 7.3. Bescherming van personen die niet in Staat zijn toe te stemmen tot onderzoek (artikel 17) 88 7.4. Onderzoek op embryo's in vitro (artikel 18) 92 8. Orgaan- en weefselwegneming bij levende donoren voor transplantatiedoeleinden (hoofdstuk VI) 95 8.1. Algemene regel (artikel 19) 95 8.2. Bescherming van personen die niet in Staat zijn toe te stemmentot orgaanwegneming (artikel 20) 96 9. Verbod van winstoogmerk en beschikken over lichaamsmateriaal (hoofdstuk VII) 98 9.1. Verbod van winstoogmerk (artikel 21) 98 9.2. Beschikken over lichaamsmateriaal (artikel 22) 98 10. Inbreuken op de bepalingen van de Conventie (hoofdstuk VIII)...99 11. Verhouding tussen deze Conventie en andere bepalingen (hoofdstuk IX) 99 11.1. Beperkingen op de uitoefening van de rechten (artikel 26) 99 11.2. Ruimere bescherming (artikel 27) 101 12. Publiekdebat (hoofdstuk X-artikel 28) 101 13. Interpretatie en opvolging van de Conventie (hoofdstuk XI) 102 13.1. Interpretatie van de Conventie (artikel 29) 102 13.2. Verslag over de toepassing van de Conventie (artikel 30) 102 14. ProtocoIIen (hoofdstuk XII-artikel 31) 103 15. Amendementen op de Conventie (hoofdstuk XIII - artikel 32)... 103 16. Eindbepalingen (hoofdstuk XIV) 106 17. Besluit 108
HOOFDSTUK 5 - HOOFDSTUK 6 - HET ADVIES VAN HET BELGISCH RAADGEVEND COMITE VOOR BIO-THIEK. EEN VERSLAG EN EEN ETHISCHE DUIDING (P. Schotsmans) Hl 1. Het Belgisch Raadgevend Comite voor Bio-ethiek 113 2. Het advies van het Raadgevend Comite 115 2.1. Een analyse van de gevolgen, bij ondertekening, van deze tekst voor de Belgische wetgeving (verzoek van de Ministers op 6 augustus 1996) 117 2.2. Een ethisch-filosofische analyse ten gronde: een ethisch advies in verscheidenheid 118 2.3. Algemene beschouwingen i.v.m. de hoofdstukken en deartikels van de Conventie 120 2.3.1. Toch nogconsensus 120 2.3.2. Artikels waarover geen consensus bestaat 121 2.3.3. Besluit 123 3. Een ethische duiding in personalistisch perspectief 124 3.1. Universalisering en toch weer niet? Hetprincipe van de autonomie 125 3.2. De bescherming van personen die onbekwaam zijn hun toestemming te verlenen 127 3.3. De beschermwaardigheid van de menselijke persoon 127 4. Besluit 130 HET BELANG VAN DE CONVENTIE VOOR COMMISSIES VOOR MEDISCHE ETHIEK (CGastmans) 131 1. Inleiding 133 2. Algemene betekenis van de Conventie voor commissies voor medische ethiek 134 3. Specifieke betekenis van de Conventie met betrekking tot toestemming en wetenschappelijk onderzoek 138 3.1. Wetenschappelijk onderzoek en bescherming van het individu 138 3.2. Geinformeerde toestemming I 39 3.3. Wetenschappelijk onderzoek l 42 3.3.1. Bescherming van proefpersonen 143 3.3.2. Bescherming van proefpersonen die geen toestemming kunnen geven 143 4. Conventie Mensenrechten en Biogeneeskunde: concrete orientaties ter bevordering van het plaatselijk ethisch overleg 145 4.1. De Conventie en het Raadgevend Comite voor Bio-ethiek 145 4.2. De Conventie en plaatselijke commissies voor medische ethiek 147
4.2.1. Doel en functie van plaatselijk ethisch overleg 147 4.2.2. Ontsluiting van plaatselijke commissies voor medische ethiek 148 5. Besluit 149 HOOFDSTUK 7 - DE VOORAF UITGEDRUKTE WIL VAN DE PATIENT (Artikel 9) (E. Strubbe) 151 1. Inleiding 153 2. Analyse van artikel 9 154 2.1. Bekwaamheid bij het opstellen van de vooraf uitgedrukte wi! 155 2.2. Vormvereisten 155 2.3. Voorwaarde voor de inwerkingtreding van de vooraf uitgedrukte wil 155 2.4. Inhoud van de vooraf uitgedrukte wil 156 2.5. Rechtskracht van de vooraf uitgedrukte wil 157 2.6. Adressaat van de vooraf uitgedrukte wil 157 3. De voorafgaande wilsverklaring in buitenlandse rechtsstelsels... 159 3.1. Nederland 159 3.1.1. Inhoud van de verklaring 161 3.1.2. Bekwaamheid van de opsteller. 161 3.1.3. Vormvereisten 161 3.1.4. Voorwaarde voor de inwerkingtreding van de schriftelijke wilsverklaring 161 3.1.5. Bindend karakter van de schriftelijke wilsverklaring 162 3.2. Duitsland 163 3.3. Engeland 165 3.4. Denemarken 169 3.5. Finland 170 4. Besluit 171 HOOFDSTUK 8 - HET MENSELIJK GENOOM EN HET RECHT OM NIET TE WETEN. EEN VERKENNING VAN DE MORELE GRÜNDEN (K.Dierickx) 173 1. Een relatief nieuw begrip in de medische ethiek 175 2. Morele gronden voor het recht om niet te weten 177 3. Het recht om niet te weten in de klinische genetica 182 4. Besluit 183
BIJLAGEN 1. Convention for the protection of the human rights and dignity of the human being with regard to the application of biology and medicine: Convention on human rights and biomedicine 185 2. Explanatory report to the Convention for the protection of the human rights and dignity of the human being with regard to the application of biology and medicine: Convention on human rights and biomedicine 201 3. Additional Protocol to the Convention for the protection of the human rights and dignity of the human being with regard to the application of biology and medicine, on the prohibition of cloning of human beings : 237 4. Explanatory report to the Additional Protocol to the Convention for the protection of the human rights and dignity of the human being with regard to the application of biology and medicine, on the prohibition of cloning of human beings 243 5. Advies nr. 2 van het Raadgevend Comite voor Bio-ethiek betreffende het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de Raad van Europa 247 6. Advies nr. 3 van het Raadgevend Comite voor Bio-ethiek betreffende de geslachtskeuze 257 7. Advies nr. 5 van het Raadgevend Comite voor Bio-ethiek inzake de juridische bescherming van biotechnologische uitvindingen 265 10