Financial cushion: stoot- of hoofdkussen? De cash positie is een bekend, maar in de literatuur relatief onderbelicht onderdeel van het netto werkkapitaal. Eerst zal de samenstelling van de post lm (cash assets) worden behandeld. Daarna wordt ingezoomd op diverse cash positions en de daarbij behorende kengetallen. De volgende posities komen aan bod: net treasury, excess cash, financial cushion, financial slack. 38 maart 2011 tijdschrift Controlling
Tekst: Jean Gieskens Drs. Jean Gieskens AC CCM QT is verbonden als hoofddocent aan de VVCM opleidingen en als kerndocent aan diverse hogescholen en universiteiten in Nederland en Vlaanderen (training@gieskens-eva.nl) Werkkapitaalbeheer (9) De liquide middelen (lm, cash assets) vormen een activapost op de balans en maken deel uit van het werkkapitaal. Conform artikel 2:372 lid 1 bw wordt onder liquide middelen verstaan: kasmiddelen (petty cash, cash in vault), tegoeden bij banken (cash at bank), wissels en cheques (bills/drafts, cheques), kort opeisbare deposito s (cash deposit). In het cashmanagement geschiedt de onderverdeling van de post lm (cash assets) veelal conform de opstelling in figuur 1. assets Hard cash Near cash Figuur 1. assets Petty cash in hand: in vault in transit Current in bank: Savings Cheque in hand: Bill, draft in transit deposit Blocked/ frozen in bank: Account with purpose clause equivalents De kasmiddelen en banktegoeden (hard cash) worden gewaardeerd op nominale waarde; deze onderdelen van de post lm zijn immers de enige voorraadgrootheden waarbij de waarde gelijk is aan de hoeveelheidcomponent. De bepaling van de omvang van de post lm kan aan de hand van bankafschriften en periodieke saldiopgaven Serie werkkapitaalbeheer In de serie over werkkapitaalbeheer zijn eerst de statische en dynamische methodes van werkkapitaalbeheer behandeld. Daarna is ingegaan op de diverse soorten cashflows die van belang kunnen zijn bij de ontwikkeling van de onderscheiden posities van het netto werkkapitaal. Ondanks dat het netto werkkapitaal tot uitdrukking komt op de balans (tijdstip, voorraadgrootheden), wordt het immers periodiek gevormd in de primaire, secundaire en tertiaire processen van de organisatie (tijdspanne, stroomgrootheden). Deel 9 van de serie over werkkapitaalbeheer gaat nader in op de diverse cash posities van het werkkapitaal. van financiële instellingen vrij gemakkelijk geschieden. Enkel indien buitenlandse valuta onderdeel uitmaken van deze post zal er een omrekening dienen plaats te vinden, maar ook daarin wordt door de financiële instellingen voorzien. equivalents De lm die als cash equivalents (near cash) te boek staan kunnen veelal niet tegen de nominale waarde worden gewaardeerd. Nu pas komt de ware betekenis van de term liquide naar boven. In het cashmanagement kleven er drie aspecten aan het begrip liquide: een tijd-, risico- en kostenaspect. Het liquiditeitsrisico van de hard cash is vrij laag tot verwaarloosbaar klein. Per direct (doch maximaal binnen 24 uur) kan de organisatie beschikken over deze gelden tegen een uiterst lage kost. Voor de near cash posities gelden er echter andere regels. Boekhoudkundig zullen de diverse cheques, wissels en deposito s tot de post near cash worden gerekend wanneer ze een looptijd van maximaal één jaar hebben. Vanuit het cash management wordt de termijn van de positie near cash veelal op maximaal 90 dagen gesteld. Voor de onderscheiden cash equivalents geldt dat er kosten moeten worden gemaakt om deze om te kunnen zetten naar hard cash. Bijzondere posten Speciale aandacht gaat uit naar de onderdelen with purpose clause (geoormerkte rekening, geblokkeerd saldo op G-rekening) en blocked/frozen (door overheid geblokkeerde of in beslaggenomen saldi). Boekhoudkundig behoeven deze onderdelen van de post lm enkel te worden genoemd in toelichting van de jaarrekening. Vanuit het cashmanagement dient periodiek te worden gecontroleerd óf en in welke mate deze posten nog kunnen vrijvallen. Tot slot zal de omvang van het onderdeel cash in transit afnemen met de wereldwijde introductie van elektronische betalingsystemen. Onderhavig artikel gaat niet nader in op deze onderdelen van de post lm. positions De post lm vormt het uitgangspunt voor de berekening van de diverse cash posities. Net treasury De positie net treasury (n t) bestaat uit het saldo van alle kortlopende balansposten die tot stand zijn gekomen als gevolg van transacties op de vermogensmarkten (geldmarkten en de resterende kortlopende posities via de kapitaalmarkten). Als onderscheid tussen kortlo-» tijdschrift Controlling maart 2011 39
pend en langlopend wordt hier aansluiting gevonden in de boekhoudkundige conventie van één jaar. Net treasury = lm + effecten + van aandeelhouders opgevraagde stortingen -/- autonoom VV k via geld- en kapitaalmarkt Autonoom netto werkkapitaal De positie autonoom netto werkkapitaal (a-n w k) bestaat uit alle kortlopende autonome activa, verminderd met alle autonome kortlopende passiva. Zoals hiervoor is aangegeven bestaat de net treasury uit het saldo van alle kortlopende balansposten die tot stand zijn gekomen als gevolg van transacties op de vermogensmarkten. Deze transacties zijn autonome transacties. Autonoom betekent hier: op basis van managementbeslissingen (tertiaire processen) die niet inherent zijn aan de business cycle van de organisatie. Het uitoefenen van transacties op de geld en kapitaalmarkt vormt voor alle organisaties de autonome activiteit bij uitstek. Het opzetten van buitenlandse special purpose vehicles (spv) ten behoeve van fiscale, treasury of verzekeringsdoeleinden zijn eveneens autonome activiteiten. De hieruit voortvloeiende korte-termijnposities vallen dan ook onder het a-n w k. In veel gevallen zal het a-n w k echter gelijk zijn aan de positie van de net treasury aangezien de hier genoemde overige autonome activiteiten niet tot de dagelijkse activiteiten van de meeste organisaties behoren. De net treasury positie of het a-n w k dient te worden berekend ten behoeve van de positiebepaling in het stramien werkkapitaalbeheer (zie ook Tijdschrift Controlling 2010, afl. 5). Daarnaast is de net treasury positie ook nog terug te vinden in een relatief onbekende ratio: het kengetal van financiële onafhankelijkheid. Kengetal van financiële onafhankelijkheid Gewoonlijk wordt solvabiliteit gedefinieerd als de mate waarin een organisatie op lange termijn aan haar verplichtingen kan voldoen zonder dat de continuïteit daarbij in gevaar komt. De meest bekende solvabiliteitsratio, de equity ratio (ev/tv) wordt hierbij veelal betiteld als de Menig manager beschouwt het stootkussen als dead money graad van financiële onafhankelijkheid. De gedachtegang die hieraan ten grondslag ligt is eenvoudig: hoe hoger de positie van het eigen vermogen ten opzichte van het totaal vermogen, hoe lager de positie van het vreemd vermogen ten opzichte van het totaal vermogen en hoe lager de afhankelijkheid van de vreemd vermogensverschaffers. Ondanks dat de definitie van solvabiliteit melding maakt van lange termijn wordt in de berekening van de solvabiliteitsratio s (equity ratio en debt ratio) de korte termijnschuld meegenomen. Dit lijkt in te druisen tegen het lange-termijnkarakter van de financiële graadmeter solvabiliteit. Toch is er een duidelijke reden om de korte-termijnschuld op te nemen in de ratio. Korte-termijnschulden dragen immers ook bij aan de financiële afhankelijkheid. Daarenboven geldt hier het adagium dat continuïteit op de lange termijn enkel kan worden gerealiseerd indien de continuïteit op korte termijn is gewaarborgd. In figuur 2 worden de normatieve gemiddelde waarden (%) van de equity ratio s per hoofdsector gradueel weergegeven. De financiële onafhankelijkheid zal echter niet alleen via de passivazijde van de balans worden bepaald. De lm en effecten op de actiefzijde van de balans dragen met name bij aan de financiële onafhankelijkheid op korte termijn. De formule van het kengetal van financiële onafhankelijkheid dient dan ook te worden aangepast: Graad van financiële onafhankelijkheid = ev/(tv lm effecten) Indien de uitkomst van de ratio in de gradatie slecht of matig valt (zie figuur 2) en de net treasury positie is negatief, dan is de afhankelijkheid van de vreemd vermogensverschaffers extreem hoog. Drie andere ratio s die in belangrijke mate zijn opgebouwd uit onderdelen van de net treasury zijn de cash ratio, de interval measure en de days of cash ratio. ratio De cash ratio wordt door kredietinstellingen ook wel de first grade liquidity ratio genoemd. Deze benaming Primaire sector Secundaire sector Tertiaire sector Tertiaire sector Landbouw, bosbouw, visserij Industrie, nijverheid, bouw Groothandel, detailhandel, transport Commerciële dienstverlening 0 15 25 30 50 100 0 20 20 30 70 100 0 15 25 30 50 100 0 10 15 20 50 100 Figuur 2. Gradaties equity ratio per hoofdsector (slecht, matig, voldoende, goed, uitstekend) 40 maart 2011 tijdschrift Controlling
Industrie toaal Papier Olie Chemie Metaal Machine Pharma Computer Software Semicond Telecom Nuts Food Retail Current ratio 1,62 1,31 1,15 1,50 1,96 1,93 2,28 1,65 1,87 3,22 0,86 0,96 1,13 1,60 Quick ratio 1,08 0,78 0,86 0,89 1,17 1,21 1,64 1,29 1,66 2,62 0,63 0,48 0,59 0,63 ratio 0,59 0,19 0,33 0,25 0,49 0,48 1,18 0,78 1,18 2,07 0,25 0,13 0,16 0,39 Figuur 3. Gemiddelde liquiditeitsratio s per branche in us companies in S&P500 (2005) duidt op de kern van de ratio: de mate waarin binnen 24 uur aan de kortlopende verplichtingen kan worden voldaan. ratio = (lm + effecten)/vv K De quick ratio staat in de wandelgangen bekend als de acid test (zuur test). Als echter één ratio aanspraak mag maken op deze titel is het wel de cash ratio! Interval measure Het interval measure is een maatstaf om de korte termijn levensvatbaarheid van een organisatie te meten. Interval measure = (lm + effecten + debiteuren)/(operatinele uitgaven/365) Dit kengetal wordt met name gebruikt door organisaties die sturen op cashflow financing. De interval measure geeft de capaciteit van een organisatie weer om toekomstige operationele uitgaande kasstromen te financieren uit het geheel van lm, effecten en de kortlopende vorderingen. De overall minimumnorm (vuistregel) voor deze ratio bedraagt 90 dagen. Bij een implosie van de verkopen zou een organisatie nog minimaal 90 dagen de operationele uitgaven (OpEx outflow) kunnen voldoen. Days of cash ratio De days of cash ratio is evenals de interval measure een maatstaf om de korte-termijnlevensvatbaarheid van een organisatie te meten. Ook dit kengetal wordt met name gebruikt door organisaties die sturen op cashflow financing. Days of cash ratio = (lm + effecten)/(operationele uitgaven/ 365) De days of cash ratio geeft de capaciteit van een organisatie weer om toekomstige operationele uitgaande kasstromen te financieren uit het geheel van lm en effecten. De ratio geeft het aantal dagen dat een organisatie de operationele uitgaven kan voldoen bij een implosie van de verkopen èn een daaruit voortvloeiende cashflow squeeze. Een cashflow squeeze is een onverwachte abrupte terugval van de cash inflow. Deze komt doorgaans voor bij een faillissement van een strategisch afnemer dat al dan niet samenvalt met een crisis (economische, krediet- of geldmarktcrisis). Het prognosticeren van de mogelijkheid en de impact van een cashflow squeeze stond tot voor kort niet bovenaan de prioriteitenlijst van de financial manager. De kredietcrisis van 2008-2009 heeft daar echter verandering in gebracht. De afgelopen jaren is het cash liquidity risk als benadering voor de cashflow squeeze steeds vaker berekend. Het cash liquidity risk ziet toe op de liquiditeit van de debiteur op de toekomstige vervaldag van een vordering. Deze mate van toekomstige kredietwaardigheid vormt een goed uitgangspunt voor het prognosticeren en daarmee voorkomen van een cashflow squeeze. Een overall minimumnorm voor de days of cash ratio lijkt niet voorhanden, sporadisch wordt verwezen naar een uitkomst tussen de 60 en 90 dagen. Excess cash Excess cash is het money surplus waarover een organisatie beschikt dat op korte tot middenlange termijn niet nodig is voor de exploitatie van de onderneming, de financiering van investeringen, het betalen van belastingen en de aflossingen en vergoedingen van vermogensverschaffers. Het is de som van cash die eventueel resteert uit de free cashflow (fcf, zie Tijdschrift Controlling 2010, afl. 11) nadat alle vermogensverschaffers zijn betaald (rente, aflossingen en dividenden). De term excess cash is enigszins misleidend. Het woord excess duidt immers op een positie die een normale of normatief wenselijke positie zou overstijgen. Indicaties omtrent de omvang van deze normale of normatief wenselijke positie per branche zijn echter niet bekend. Wel is er een eenvoudige vuistregel die een overall gemiddelde geeft. De omvang de normale cash positie zou kunnen worden berekend door de volgende formule: Normal cash position = cash/sales = ± 20% Met de normal cash position wordt hier gedoeld op de hoeveelheid cash die een organisatie dient aan te houden om de transformatie- en transactieprocessen vloeiend te laten verlopen (going concern voorwaarde). In macro economische terminologie zou worden gesproken over het aanhouden van cash uit hoofde van het transactiemotief. De excess cash position is voorts iedere positie die deze normal cash position van 20 procent overschrijdt. Daarnaast zijn er ook vuistregels bekend voor de cash ratio. Zo zou de cash ratio in het m k b minimaal 20 pro- tijdschrift Controlling maart 2011 41
cent en in het grootbedrijf minimaal 40 procent moeten bedragen. Dit soort vuistregels gaat echter geheel voorbij aan een aantal zaken die een impact op de cash ratio hebben zoals: de cash conversion cycle ( ccc) en de onderscheiden onderdelen van deze ccc: days of sales outstanding (ds o) + days of billing outstanding (db o) + days inventory on hand (dio) + days of w e p outstanding (d w o) -/- days of purchables outstanding (dp o). de seizoensinvloeden, het moment in de product life cycle, usances binnen de branche (betalingstermijnen), vooruitbetalingen en vooruitontvangsten. Financial cushion Het geniet de voorkeur om te spreken over het financial cushion (financieel stootkussen) in plaats van excess cash. Het financial cushion, ook wel aangeduid als financiële buffer of financiële zekerheidsmarge, is een nominale grootheid. De totstandkoming ervan is identiek aan de berekening van de excess cash; het is de som van cash die eventueel resteert uit de free cashflow nadat alle vermogensverschaffers zijn betaald. In tegenstelling tot de excess cash wordt de omvang van de financial cushion echter niet berekend met behulp van een ratio. Het financial cushion kent twee varianten: het werkelijk money surplus dat in een organisatie aanwezig kan zijn en vaak zichtbaar is in de balansposten lm (cash in vault, savings & deposit) en effecten, het wenselijke money surplus dat als stootkussen dient voor onverwachte financiële tegenslagen. De gewenste omvang van het financial cushion kan worden berekend met behulp van het rolling forecast cashflow statement (Tijdschrift Controlling 2010, afl. 12). Aan de hand van de projectie van de trend en de golfbewegingen van het toekomstige cashflowverloop kan inzicht worden verkregen in de ontwikkeling van de gewenste minimale omvang van de normal cash position (transactiemotief). Daarna zal het financieel management een aantal toekomstige uitgaande kasstromen dienen te oormerken waarvan de betalingen als een absolute vereiste voor het voortbestaan van de organisatie gelden. De top-5 van soorten partijen (schuldeisers) waarvan de vorderingen zeker moeten worden voldaan, luidt veelal: Belastingdienst/ u w v, personeel (lonen), strategische leveranciers van goederen en/of diensten, leveranciers van structuren en systemen (elektra, ict en datatransport), kredietverstrekkers (rentebetalingen en aflossingen). De volgorde in deze top-5 en de omvang van de onderscheiden posten verschillen per individuele onderneming. Aan de hand van de cashflow projectie uit het r fcfs kunnen zowel de wisselende volgorde als de veranderlijke omvang van deze posten worden vastgesteld. De omvang van het financial cushion wordt nu bepaald door een combinatie van de volgende factoren: het concentration risk rond de uitgaande kasstromen, de verwachte omvang van een mogelijke cashflow squeeze en de mate van risk appetite van het managment. Het concentration risk staat voor de omvang van het gezamenlijke bedrag dat de bovenstaande top-5 partijen in één en dezelfde relatief korte periode maximaal bij de organisatie zouden kunnen opeisen. Naarmate de lengte deze periode langer wordt, zal de kans op een samenloop van relatief hoge vorderingen binnen deze periode toenemen. Als vuistregel voor het bepalen van de lengte van deze periode kan de cash conversion cycle exclusief de crediteuren worden genomen (ds o + dio + d w o + db o). Het doel van het financial cushion is om in één business cyclus de noodzakelijke exploitatie kosten (inclusief uitbijters) plus de onderdelen van het geïnduceerd bruto werkkapitaal (debiteuren, voorraden goederen, onderhanden werk en ongefactureerde omzet) te kunnen financieren bij een implosie van de omzet, een cashflow squeeze en een uitval van de mogelijkheid van crediteurenfinanciering. De mate van risk appetite van het management is bepalend voor de mate waarin het financial cushion daadwerkelijk wordt aangehouden. Slechts indien het werkelijke money surplus gelijk is aan het hierboven becijferde gewenste money surplus, is de financiële buffer op sterkte. Menig manager beschouwt dit stootkussen echter als dead money (idle capital; niet werkzaam kapitaal) en zal het bij voorkeur willen exploiteren in de business. Bij het opbouwen en aanhouden van de financial cushion zou dan ook de volgende overweging in het achterhoofd kunnen worden gehouden: De duurste zitplaats in het voetbalstadion is de bank met de reservespelers; enkel bij schade of wanprestatie in het speelveld bewijzen deze reserves hun waarde voor de business game genaamd voetbal. Meer lezen Het stramien werkkapitaalbeheer kent zijn beperkingen, drs. J.H. Gieskens, Tijdschrift Controlling 2010, afl. 5, Kluwer. Free cashflow en cash float, drs. J.H. Gieskens, Tijdschrift Controlling 2010, afl. 11, Kluwer. Rolling forecast cashflow statement, drs. J.H. Gieskens, Tijdschrift Controlling 2010, afl. 12, Kluwer. 42 maart 2011 tijdschrift Controlling