Infokaart Volwassenen Brabant en Zeeland Enquête - t/m 64- jarigen 2005 Waar gaat deze infokaart over? De 'sociale omgeving' is een verzamelnaam voor de deelname, betrokkenheid en binding van mensen met het maatschappelijk leven. Naast het hebben van of het gemis aan sociale relaties, betreft dit ook de 'maatschappelijke participatie'. Hieronder wordt verstaan: het kunnen vervullen van sociale en maatschappelijke rollen op een voor de persoon zelf zinvolle manier [1]. Deze infokaart beschrijft de aspecten eenzaamheid, relatie met anderen in de buurt, verenigingsleven en vrijwilligerswerk. Kerngegevens 7 van de volwassenen is (zeer) ernstig eenzaam en 32 is matig eenzaam t/m 54 jaar is de leeftijdsgroep met het hoogste percentage (zeer) ernstig eenzamen 21 van de niet-westerse allochtonen is (zeer) ernstig eenzaam Sociale eenzaamheid komt meer voor dan emotionele eenzaamheid, maar is minder vaak (zeer) ernstig 46 van de volwassenen in West-Brabant is ontevreden over contacten met en tussen buurtgenoten Ontevredenheid over contacten met en tussen buurtgenoten komt het meest voor bij niet-westerse allochtonen en personen die grote moeite hebben met het rondkomen van het inkomen 56 van de volwassenen is lid van een vereniging of club: 39 is lid van een sportvereniging of sportclub en van een andere vereniging of club doet vrijwilligerswerk Sociale relaties Zeven procent van de volwassenen is (zeer) ernstig eenzaam Eenzaamheid is het ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Veel factoren beïnvloeden het hebben van sociale relaties en de steun die men ontvangt, o.a.: persoonlijkheid, gezondheid, opleidingsniveau, stedelijkheid, levensfase en life-events. Een gemis aan sociale relaties hangt samen met psychische ongezondheid en een ongunstiger beloop van ziekten [2]. 61 zeer ernstig ernstig matig niet 3 4 32 Figuur 1. Percentage mate waarin volwassenen zich eenzaam voelen In Brabant is 7 van de - t/m 64- jarigen (zeer) ernstig eenzaam, 32 is matig eenzaam. Ongeveer een kwart van de Nederlanders geeft aan zich wel eens eenzaam of verlaten te hebben gevoeld 1 [3]. De eenzaamheid is gemeten met behulp van een schaal van 11 vragen. De score op deze schaal vormt een objectieve maat voor eenzaamheid. Deze score wordt in 4 klassen ingedeeld: niet eenzaam (0-2), matig eenzaam (3-8), ernstig eenzaam (9-10) en zeer ernstig eenzaam (11). matig ernstig (zeer) ernstig 7,5 6,4 30,1 33,5 0 10 20 30 Figuur 2. Percentage eenzaamheid naar geslacht vrouw en mannen Vrouwen zijn vaker (zeer) ernstig eenzaam dan mannen (respectievelijk 8 en 6). Het totale percentage eenzamen is bij mannen echter hoger () dan bij vrouwen (38), omdat meer mannen matig eenzaam zijn. 1 Dit cijfer is niet direct met het Brabantse cijfer te vergelijken, omdat de vraagstelling verschillend is. 1
7,8 7,4 8,6-49 jaar 8,5-44 jaar 6,8 6,5 6,6-29 jaar 5 - jaar 5,1 0 2 4 6 8 10 gemis van een vertrouwenspersoon. Bij sociale eenzaamheid is het aantal of de kwaliteit van de persoonlijke relaties minder dan gewenst. Sociale eenzaamheid komt vaker voor dan emotionele eenzaamheid (respectievelijk en ). Bij van de volwassenen is er een combinatie van beide typen eenzaamheid. Van de mensen die emotioneel eenzaam zijn, is 28 (zeer) ernstig eenzaam, terwijl dat bij sociale eenzaamheid geldt voor 17 van de mensen. Figuur 3. Percentage (zeer) ernstige eenzaamheid naar leeftijd Het percentage (zeer) ernstig eenzamen neemt toe met de leeftijd bij volwassenen van t/m 64 jaar (zie figuur 3). De top ligt in deze groep bij de - t/m 54- jarigen, daarna neemt het percentage eenzamen weer wat af. De - t/m 29- jarigen zijn het minst vaak (zeer) ernstig eenzaam. sociaal emotioneel 26 39 vrouw en mannen Naast geslacht en leeftijd zijn er andere factoren die samenhangen met eenzaamheid. Risicogroepen zijn in het bijzonder: niet-westerse allochtonen, mensen met grote moeite om rond te komen van hun inkomen, verweduwden, werklozen, gescheiden mensen, arbeidsongeschikten, mensen zonder opleiding of alleen lager onderwijs en eenoudergezinnen (zie figuur 4). niet-w esters allochtonen grote moeite rondkomen verw eduw den w erkloos/bijstand gescheiden arbeidsongeschikt geen opleiding eenoudergezinnen Noord-Brabant 37 32 38 43 Figuur 4. Percentage eenzaamheid naar risicogroep Emotionele eenzaamheid is vaker (zeer) ernstig Eenzaamheid is onder te verdelen in emotionele en sociale eenzaamheid. Bij emotionele eenzaamheid is er sprake van het gemis van intimiteit in persoonlijke relaties, of 7 18 15 15 20 0 20 60 80 100 21 matig eenzaam ernstig eenzaam 0 10 20 30 50 Figuur 5. Percentage emotionele en sociale eenzaamheid naar geslacht Emotionele eenzaamheid komt bij vrouwen met 26 vaker voor dan bij mannen (). Sociale eenzaamheid komt bij mannen vaker voor dan bij vrouwen (respectievelijk en 39) (zie figuur 5). De emotionele eenzaamheid is vrij constant over de leeftijdscategorieën bij volwassenen, terwijl de sociale eenzaamheid variabel is met de leeftijd (zie figuur 6). Bij de - t/m 49- jarigen is het percentage sociaal eenzamen het hoogst (49) en bij de - t/m 29- jarigen het laagst (32). -49 jaar -44 jaar -29 jaar - jaar 0 10 20 30 50 60 Figuur 6. Percentage emotionele en sociale eenzaamheid naar leeftijd 34 36 46 47 49 sociaal emotioneel 2
Relatie met anderen in de buurt Bijna de helft is ontevreden over contacten met en tussen buurtgenoten Om te weten te komen hoe volwassenen de relatie met anderen in de buurt ervaren, zijn vragen gesteld over contacten met en tussen buurtgenoten. Bijna de helft van de volwassenen (46) blijkt ontevreden te zijn over deze contacten 2. Westerse maar vooral niet-westerse allochtonen zijn vaker ontevreden over contacten met en tussen buurtgenoten dan autochtonen: van de niet-westerse allochtonen is bijna driekwart ontevreden (zie tabel 1). Ontevredenheid over de relatie met anderen in de buurt komt ook meer voor bij mensen die ongehuwd of gescheiden zijn, personen zonder opleiding of alleen lager onderwijs en personen met een MAVO- of LBO-opleiding. Daarnaast neemt het percentage ontevredenen toe naarmate men meer moeite heeft met het rondkomen van het inkomen en de gemeente meer verstedelijkt is. Van degenen die grote moeite hebben met rondkomen is ruim tweederde ontevreden. Bij mensen die parttime werken komt ontevredenheid over contacten met en tussen buurtgenoten minder voor dan bij fulltimers. Tabel 1. Ontevredenheid over contacten met en tussen buurtgenoten naar persoonskenmerken () Nederlands 44 Overig westers 53* Niet-westers 73* Gehuwd/samenwonend Ongehuwd/gescheiden (levend) 62* Weduwe/weduwnaar 49 HBO/WO 41 HAVO/VWO/MBO MAVO/LBO 48* Geen opleiding/lager onderwijs 60* Werk fulltime 46 Werk parttime * Werkloos/bijstandsuitkering 61 Arbeidsongeschikt 54 Huisman/huisvrouw 43 Student (Vervroegd) pensioen Geen moeite met rondkomen 39 Opletten/enige moeite met rondkomen 48* Grote moeite met rondkomen 69* Niet stedelijk 34 Weinig/matig stedelijk * Sterk stedelijk 52* * Wijkt significant af van de eerstgenoemde categorie van het persoonskenmerk 2 Deze gegevens hebben alleen betrekking op de GGD-regio West-Brabant, omdat de vragen over contacten met en tussen buurtgenoten niet in alle GGD-regio s zijn gesteld. Er is een duidelijk verband tussen enerzijds hoe mensen de relatie met anderen in de buurt ervaren en anderzijds eenzaamheid en tevredenheid over de woonomgeving. Bij volwassenen die ontevreden zijn over contacten met en tussen buurtgenoten komt vaker eenzaamheid voor. Van de mensen die ontevreden zijn over de contacten is 37 matig eenzaam en 12 (zeer) ernstig eenzaam, terwijl dat bij degenen die tevreden zijn over de contacten respectievelijk 28 en 4 is. Ook de percentages emotionele en sociale eenzaamheid zijn hoger: 33 en 52 (tegenover 17 en 36). Zoals verwacht is het oordeel over de relatie met buurtgenoten van invloed op de tevredenheid over de woonomgeving. Van degenen die ontevreden zijn over de contacten met en tussen buurtgenoten is 11 ontevreden over de woonomgeving. Van de mensen die over deze contacten wel tevreden zijn, is slechts 1 ontevreden over de woonomgeving. Maatschappelijke participatie De helft van de volwassenen is lid van een vereniging Deelname van mensen aan het openbare en georganiseerde sociale leven is zowel voor de maatschappij als geheel, als voor het individu zinvol. Het maatschappelijke middenveld is de intermediair tussen overheid, markt en burgers van waaruit publieke sociale taken worden uitgevoerd [4]. Verenigingen en vrijwilligerswerk maken deel uit van dit middenveld. Vrije tijd wordt steeds belangrijker voor Nederlanders. Tussen 95 en 2000 is de gemiddelde hoeveelheid vrije tijd per persoon afgenomen van 47 uur naar uur per week. Dit komt door een hogere arbeidsparticipatie. De beschikbare vrije tijd wordt wel intensiever gebruikt en er wordt ook meer geld per uur aan besteed. Belangrijke aspecten van vrije tijd zijn de vrijheid, de zelfontplooiing, de sociale contacten en in mindere mate de ontspanning [4]. Ruim de helft van de volwassenen in Brabant is lid van een vereniging of club (56). Voor een groot deel gaat het om een sportvereniging of -club (39) en is lid van een ander type vereniging of club. Er zijn regionale verschillen in lidmaatschap van een vereniging of club: de hoogste percentages worden gevonden in de regio s Hart voor Brabant (58) en Zuidoost-Brabant (61). Landelijk daalde het percentage sporters bij verenigingen van 60 in 91 tot ruim 55 in 2003, terwijl het totaal aantal sporters een stijgende trend laat zien [4]. Mannen zijn vaker lid van een vereniging of club dan vrouwen. Het percentage dat lid is van een sportvereniging of -club neemt af met de leeftijd: van (- jarigen) naar (60-64 jarigen). Dit wordt gecompenseerd door lidmaatschappen van andere verenigingen bij de oudere leeftijdscategorieën. 3
vereniging/club sportvereniging/club 59 32 55 35-49 jaar 38-44 jaar 58 54 53-29 jaar 46 58 - jaar 0 10 20 30 50 60 70 In Brabant zijn de -plussers de meest actieve groep, vaak met thuiswonende kinderen maar ook de alleenstaanden. Het aandeel vrijwilligers neemt toe met het opleidingsniveau: van 12 bij mensen met uitsluitend lager onderwijs (of die geen opleiding hebben) tot 30 bij HBO/WO geschoolden. (Vervroegd) gepensioneerden zijn het vaakst vrijwilliger (zie figuur 8). (vervroegd) pensioen student huisvrouw / -man arbeids ongeschikt 28 37 Figuur 7. Percentage lidmaatschap (sport)vereniging naar leeftijd w erkloos/ bijstand betaald w erk 22 Niet-westerse allochtonen zijn minder vaak lid van een vereniging. Ook mensen in eenoudergezinnen, lager opgeleiden, werklozen, arbeidsongeschikten en mensen die (grote) moeite hebben om rond te komen zijn minder vaak lid van een vereniging. Hoe groter de mate van verstedelijking van een gemeente hoe minder mensen lid zijn van een vereniging. Er zijn ook regionale verschillen: de GGD-regio Oosterschelde heeft relatief de minste verenigingsleden en de GGD-regio's Hart voor Brabant en Zuidoost-Brabant de meeste. Veel (vervroegd) gepensioneerden zijn vrijwilliger Vrijwilligerswerk is 'werk dat in enig georganiseerd verband onverplicht en onbetaald wordt verricht ten behoeve van anderen of de samenleving'. Door dit werk worden maatschappelijke diensten en voorzieningen toegankelijker. De persoonlijke baten voor de vrijwilliger bestaan uit contacten met anderen, erkenning en waardering en verbreding van de levenservaring. Vrijwilligers worden ingezet in drie soorten verbanden: professionele instellingen (b.v. verpleeghuizen, jongerenwerk, politie), vrijwilligersorganisaties (b.v. sportclub, burenhulp) en zelforganisaties (b.v. ouderenbond, milieubeweging) [5]. De actieve vrijwilliger wordt getypeerd als een persoon in de leeftijd tussen 46-75 jaar, die over veel vrije tijd beschikt, een bescheiden inkomen heeft en wat hoger opgeleid is dan gemiddeld. Daarnaast heeft hij of zij een brede interesse en gebruikt weinig tijd voor eigen liefhebberijen en kijkt weinig televisie. De politieke voorkeur neigt naar een christelijke partij [5]. 0 10 20 30 Figuur 8. Percentage vrijwilligers naar werksituatie Hoe komt de GGD aan deze informatie? De gegevens in deze infokaart zijn afkomstig uit de Volwassenenmonitor 2005 van de GGD en van Brabant en Zeeland. Het onderzoek is uitgevoerd in de GGD-regio s West-Brabant, Hart voor Brabant, Eindhoven, Zuidoost- Brabant en Oosterschelde (zie figuur 5). Figuur 5. GGD-regio s Zeeland en Brabant In 2005 hebben bijna 44.000 - t/m 64- jarigen in Brabant en Zeeland een vragenlijst ingevuld. Waar in deze infokaart risicogroepen worden beschreven, is steeds gekeken naar geslacht, leeftijd, etniciteit, burgerlijke staat, huishoudsamenstelling, opleiding, werksituatie, kunnen rondkomen, mate van verstedelijking en GGD-regio. In Brabant verricht van de volwassenen vrijwilligerswerk. Volgens landelijke cijfers verricht een kwart tot één derde van de Nederlandse bevolking vrijwilligerswerk. 4
Meer informatie? Voor meer resultaten uit de Volwassenenmonitor gaat u naar www.ggdgezondheidsatlas.nl. Op deze website vindt u meer cijfers. Daar vindt u tevens een link naar de andere infokaarten die over de - t/m 64- jarigen in Brabant en Zeeland zijn geschreven: kwaliteit van leven en beperkingen in functioneren, ziekten en letsels, overgewicht, voeding en beweging, roken, alcohol en middelengebruik, milieu en woonomgeving, sociale veiligheid en geweld, curatieve zorg en verpleging en verzorging. Deze informatie is met name bedoeld voor de gemeente bij het onderbouwen van gezondheidsbeleid. De GGD West- Brabant kan gemeenten bij het ontwikkelen, uitvoeren en evalueren van gezondheidsbeleid ondersteunen. De gegevens uit de Volwassenenmonitor zijn ook gebruikt voor de Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (RVTV), een rapportage waarin lokale, regionale en landelijke informatie over volksgezondheid en zorg wordt geïntegreerd. Met de RVTV en de bijbehorende lokale kernboodschappen kunnen gemeenten afgewogen prioriteiten stellen in het lokale gezondheidsbeleid. Het Regionaal Kompas Volksgezondheid (www.regionaalkompas.nl) biedt bovendien voor de belangrijkste gezondheidsthema s meer achtergrondinformatie en aanbevolen interventies. In de nabije toekomst zal een overzicht van het preventieaanbod van de GGD West- Brabant en ketenpartners toegevoegd worden. Bij de uitwerking van het lokaal gezondheidsbeleid in actiepunten kan hiervan gebruik worden gemaakt. Bronnen 1. Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW): http://www.onderzoekinformatie.nl/nl/oi/nod/onderzoek/ OND1304932/ 2. Sociale relaties. Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM. 3. Eenzaamheid. Definitie, ernst en omvang. Regionaal Kompas Volksgezondheid. E. Pallast. 4. Ondanks drukte toch op weg naar een vrijetijdssamenleving Sociaal en Cultureel Rapport 2004 Hoofdstuk 12 SCP, Den Haag, 2004. 5. Ontwikkeling in het lokaal vrijwilligersbeleid. Het internationaal jaar voor de vrijwilligers; een jaar later Werkdocument 94 Ton van der Pennen SCP, Den Haag, 2003. Colofon Auteurs: Drs. Anke van Gestel (GGD Zuidoost-Brabant, afdeling Onderzoek en Ontwikkeling), in samenwerking met GGD West-Brabant (sectie Epidemiologie, afdeling Gezondheidsbevordering) www.ggdwestbrabant.nl en www.ggdgezondheidsatlas.nl GGD West-Brabant, Breda, maart 2007. 5