2016 Carrière Monitor

Hoofdsponsoren Subsponsoren COLOFON Bronnen Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van FRESH Professionals verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, offset of fotokopie of in enige digitale, elektronische, optische of andere vorm of het reproduceren ten behoeve van een onderneming, organisatie of instelling of voor eigen oefening, studie of gebruik welk(e) niet strikt privé van aard is. Verantwoording Bij het samenstellen van dit rapport is de grootste zorg besteed aan de juistheid van de hierin opgenomen informatie. FRESH Professionals kan echter niet verantwoordelijk worden gehouden voor enige onjuist verstrekte informatie. FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P2

INHOUDSOPGAVE INLEIDING 4 PROFIEL ONDERZOEKSGROEP EN VERANTWOORDING 5 THEMA: TECHNOLOGIE 9 STARTERS 13 HUIDIGE FUNCTIE 17 ADDITIONELE OPLEIDINGEN 24 TIPS VOOR HET EINDEJAARSGESPEK 26 CONCLUSIE 27 FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P3

INLEIDING Voor je ligt alweer de negende editie van de Carrière Monitor van FRESH Professionals. Dit jaarlijks gehouden onderzoek geeft een beeld van de trends in de salaris- en carrièreontwikkeling van professionals in de vastgoedsector. Zoals iedere editie is ook dit jaar weer een thema verbonden aan de Carrière Monitor. Dit jaar is gekozen voor het thema technologie. Dit onderwerp is sinds korte tijd onlosmakelijk verbonden met vastgoed. Een van origine traditionele sector wordt met de dag meer blootgesteld aan nieuwe ontwikkelingen op dit vlak. De verwachting is dat er veel vastgoedprofessionals reeds te maken hebben met nieuwe technologieën op de werkvloer of dit voorzien in de nabije toekomst. Middels de enquête hebben wij een beeld kunnen schetsen over dit sentiment onder vastgoed professionals. Met dit onderzoek geeft FRESH Professionals haar leden verder inzicht in de primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden van de academische vastgoedprofessional. Wij hopen dat de resultaten van dit onderzoek kunnen bijdragen aan zowel een verdere groei van de carrière van de FRESH Professionals en een basis geven aan de starters van FRESH Students. De Carrière Monitor Commissie 2016, Laurens Kil, Sjuul Baltussen, Diederick Gallas en Floris Haentjens FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P4

PROFIEL ONDERZOEKSGROEP FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P5

PROFIEL ONDERZOEKSGROEP EN VERANTWOORDING Dit hoofdstuk geeft een korte profielschets van de respondenten. Er wordt inzicht gegeven in de verdeling naar geslacht, leeftijdsverdeling, het aantal jaren werkervaring, de vertegenwoordiging naar werkgeverssegment en de standplaats. De enquête is dit jaar 107 keer ingevuld. Geslacht Aan het onderzoek deden in totaal 34 vrouwelijke (32%) en 73 mannelijke (68%) FRESH Professionals mee. Leeftijd De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 29 jaar en ligt daarmee in lijn met voorgaande jaren. Er zijn relatief meer jonge mannen die deelnemen in dit onderzoek dan jonge vrouwen. Figuur 1: verdeling man/vrouw Figuur 2: verdeling naar leeftijd 32% Man Vrouw 21-22 23-24 25-26 27-28 29-30 68% 31-32 33-34 34+ Man Vrouw Figuur 3: herkomst universiteit Rijksuniversiteit Groningen Technische Universiteit Delft Universiteit van Amsterdam Technische Universiteit Eindhoven Anders / Universiteit in het buitenland, namelijk: Erasmus Universiteit Rotterdam VU Amsterdam ASRE Universiteit Utrecht Nyenrode Business Universiteit Technische Universiteit Twente Universiteit Maastricht 0 5 10 15 20 25 30 Universiteiten Het grootste deel van de respondenten heeft een (vastgoed)opleiding gevolgd aan de universiteiten van Groningen (23%), Delft (19%), Amsterdam (16%) en Eindhoven (10%). Zoals al sinds 2010 wordt geconstateerd is er elk jaar een aantal respondenten die aan een andere universiteit een (master)opleiding hebben gevolgd. Het gaat hier met name om Engelse universiteiten, die toegankelijke op vastgoed gerelateerde internationale masteropleidingen aanbieden. Deze maken dit jaar 8% uit van het aantal respondenten. FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P6

Werkervaring De gemiddelde werkervaring van de respondenten ligt op 3,7 jaar. Dit is een daling ten opzichte van vorig jaar van 0,4 jaar (4,1). 58% van de respondenten heeft minder dan 4 jaar werkervaring en 13% heeft minder dan 1 jaar werkervaring. Deze laatste groep is daarmee relatief groot als wordt vergeleken met voorgaande jaren. Net als vorig jaar is de groep met 2-4 jaar werkervaring het sterkst vertegenwoordigd. Standplaats Meer dan de helft (70%) van de FRESH Professionals is werkzaam in Amsterdam, dat daarmee de absolute toplocatie is voor een carrière in de vastgoedsector. Daarnaast groeit de dominantie van Amsterdam door de jaren heen. Op grote afstand volgt de rest van de Randstad: 6% van de respondenten is werkzaam in Utrecht, gevolgd door Rotterdam 5% en Den Haag 4%. Opvallend is dat steeds minder professionals werkzaam zijn in de rest van Nederland. Was dit in 2011 nog 33%, is dat dit jaar slechts 15%. Figuur 4: werkervaring 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0-1 jaar 1-2 jaar 2-4 jaar 4-6 jaar 6-8 jaar 8 jaar of langer Figuur 5: Top 4 steden om te werken 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Amsterdam Utrecht Den Haag Rotterdam Overig Werkgeverssegment De respondenten zijn in diverse disciplines werkzaam binnen het vastgoed. De consultant (28%), belegger (16%), makelaar/taxateur (13%), ontwikkelaar/ projectmanager (13%) en asset manager (10%) zijn het sterkst vertegenwoordigd. Dit beeld komt overeen met voorgaande jaren. Consultancy Beleggingen Makelaardij / taxaties Ontwikkelaar / projectmanagement Asset management (beheer) Jurist/fiscalist Aannemerij Bank-/financiële sector Corporatie Overheid Overig Figuur 6: Soort functie FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P7

FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P8

THEMA: TECHNOLOGIE De impact van technologie om de vastgoedsector Technologie is helemaal hot! Het is niet langer een gebied dat alleen weggelegd is voor de maak-industrie, telecommarkt en internet. Tegenwoordig dringen technologische ontwikkelingen zich diep door in markten die tot voor kort weinig tot niks te maken hadden met technologie. Zo moet nu ook de vastgoedwereld hier aan geloven en mag de impact die technologie heeft en gaat hebben op de dagelijkse werkzaamheden van de vastgoedprofessional niet worden onderschat. We worden overspoeld met ontwikkelingen die de sector in razend tempo beïnvloeden of zelfs disruptief veranderen. Zodoende is FRESH op zoek gegaan naar de manier waarop de vastgoedprofessional tegen dit onderwerp aankijkt. Middels diverse statements en vragen hebben wij hen uitgedaagd na te denken over de huidige situatie, maar zeker ook de verwachtingen ten aanzien van de invloed die technologie gaat hebben op de werkvloer. Daarnaast hebben, tijdens de presentatie van de Carrière Monitor op 1 december 2016, sprekers Wessel van Beerendonk (Studio RAP) en Robert Reinder Nederhoed (Biccur/ Blandlord) hun ervaringen op gebied van technologie gedeeld. Wessel is werkzaam op het raakvlak van robotics en 3D printers en weet als geen ander wat de impact van deze technologie op de dagelijkse werkzaamheden in de bouw zijn. Robert Reinder is gespecialiseerd in bitcoins en blockchain en heeft onlangs aangetoond dat deze ontwikkelingen al zo ver zijn door de eerste beleggingswoning middels blockchain te verkopen. Beide heren hebben hun visie over technologie in de vastgoedmarkt gedeeld en toegelicht hoe hun huidige werk van invloed is en zal zijn op de vastgoedsector. Oneens 5% STELLING: DE VASTGOEDMARKT KAN WEL WAT MEER INNOVATIE GEBRUIKEN. Bijna iedereen is het er over eens. De vastgoedwereld kan wel wat meer innovatie gebruiken. Een inkoppertje, hoewel het opmerkelijk is dat er toch een aantal respondenten het er niet mee eens is. De sprekers tijdens de presentatie hebben laten zien dat er wel degelijk een hoop gebeurt. Deze resultaten laten zien dat het er echter nog geen gemeengoed is. Eens 95% Figuur 7: innovatie in de vastgoedmarkt DE VOLGENDE TECHNOLOGIEËN BIEDEN KANSEN VOOR DE VASTGOEDSECTOR? De respondenten zijn gevraagd om zes technologieën in volgorde van belangrijkheid te sorteren. Blockchain is boven komen drijven als de verwachte gamechanger. Aan de naast gelegen resultaten is te zien dat ze vrij dicht bij elkaar liggen. Dat betekent dat er zeker geen consensus is over de volgorde. Opmerkelijk is dat Artifical intelligence, waar de laatste tijd het meest over geschreven wordt, onderaan staat. quote: de vastgoedsector is erg traag, ik verwacht de komende 5 jaar geen veranderingen Blockchain Platforms (AirBnb/Uber) Augmented / virtual reality Overal flexibel kunnen werken 3d printing Artificial intelligence Figuur 8: Technologieën 0 10 20 30 40 50 60 70 FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P9

Overal kunnen werken Augmented / Virtual reality Platforms (AirBnb/Uber) 3d printing Blockchain WELKE TECHNOLOGIEËN GEBRUIKT DE PROFESSIONAL REEDS IN ZIJN/ HAAR BAAN? Aan de respondenten is de vraag gesteld welke van de zes technologieën zij zelf reeds toepassen. Hierbij was het mogelijk meerdere antwoorden te geven. Flexibel werken staat ruimschoots bovenaan zoals verwacht. Maar uit de resultaten blijkt dat ook zeker de andere vijf technologieën reeds worden toegepast. Wellicht is de vastgoedsector toch niet zo n trage sector zoals vaak wordt gesuggereerd. Artificial intelligence Figuur 9: Technologieën en werk 0 20 40 60 80 IK BEOORDEEL DE TOEPASSING VAN TECHNOLOGIE IN DE VOLGENDE ROLLEN ALS VOLGT: Wat zijn we toch allemaal goed. Althans dat denken we ten minste. De respondenten is gevraagd om een beoordeling te geven over de toepassing van technologie voor naast gelegen rollen. De klanten kunnen er niets van, maar over ons zelf zijn we toch het meest tevreden. Collega en werkgever worden ongeveer gelijk beoordeeld. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Uitstekend Goed Voldoende Matig Slecht Mijn werkgever Ikzelf Mijn collega's Mijn klanten Figuur 10: Mijn baan en technologie FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P10

DE VOLGENDE FUNCTIES ZULLEN VERVALLEN OF STERK WIJZIGEN ALS GEVOLG VAN TECHNOLOGIE: Aan de respondenten is gevraagd om in volgorde van belangrijkheid aan te geven welke functies naar verwachting zullen vervallen of sterk wijzigingen. Met absolute meerderheid is gekozen voor het beroep makelaar. Makelaar Property manager Asset manager Bouwkundig tekenaar Architect Investment manager/ belegger Vastgoedfinancier Aannemer Ontwikkelaar 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Figuur 11: Impact op de vastgoedsector FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P11

STARTERS Dit hoofdstuk gaat in op de respondenten die hebben aangegeven in hun eerste functie te zitten na hun afstuderen. Er worden primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden geanalyseerd en vergeleken met voorgaande jaren. Daarnaast wordt er ingezoomd op de secundaire arbeidsvoorwaarden, het sollicitatieproces en de salarisonderhandelingen. Niet alle werkgeverscategorieën zijn even sterk vertegenwoordigd, wij dienen op te merken dat dit een vertekend beeld kan geven. Van de 107 respondenten hebben 43 personen aangegeven dat de startfunctie gelijk is aan de huidige functie. Hiervan is 49% maximaal 2 jaar werkzaam. 9% van deze selectie is aan het overwegen om van baan te switchen. Circa 44% is dit niet direct aan het overwegen, maar staat er wel voor open als hij/zij benaderd zou worden. 43% van deze selecte groep respondenten is vrouw en de gemiddelde leeftijd ligt op 27 jaar. Solliciteren Onder de respondenten van dit jaar duurde het voor 81% maximaal één maand om te solliciteren naar hun eerste baan. In 2015 had 70% binnen één maand een baan en in 2013 circa 72% van de respondenten. 20% 10% 5% 2% 0% 2% 61% 0 maanden 1 maand 2 maanden 3 maanden 4 maanden 5 maanden 6 maanden Figuur 12: Sollicitatieduur startersfunctie Onderhandelingen startsalaris Voor circa 85% van de starters was het salaris niet onderhandelbaar. Circa 10% van de starters kon na onderhandeling over het salaris rekenen op een loonsverhoging van maximaal 10%. Slechts 5% ging er na onderhandeling 11-20% op vooruit. 10% 5% Niet onderhandelbaar 0-10% 11-20% 85% Figuur 13: Salarisonderhandeling FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P13

< 2000 2.000-2.250 2.251-2.500 2.501-2.750 2.751-3.000 > 3.000 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Startsalaris De gemiddelde starter heeft bij aanvang een bruto maandsalaris van gemiddeld 2.641 op basis van een werkweek van 40 uur. Op maandbasis betekent dit een stijging van 52 ten opzichte van 2015. Sinds 2014 zitten de startsalarissen weer in de lift. Het aantal contracturen is met 40 nagenoeg gelijk gebleven. 2.700 2.600 2.500 2.400 2.300 2.200 2.100 2.000 Figuur 14: Hoogte bruto startsalaris over afgelopen jaren Alhoewel het meest voorkomende salaris (de modus) eveneens 2.300 per maand bedraagt, kent de hoogte van het startsalaris een grote spreiding. Het merendeel van de startsalarissen ligt tussen 2.250 en 2.750 bruto per maand. Het laagste startsalaris is met 2.000 minder dan de helft van het hoogste startsalaris van 4.500. 16 14 12 10 8 6 4 2 - Figuur 15: Verdeling startsalarissen FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P14

Startsalaris per werkgeverssegment Onder de FRESH professionals leek een opvallend verschil te zitten in de beloning bij de verschillende werkgeverssegmenten. Zo zijn de startsalarissen onder makelaars/taxateurs gemiddeld genomen het laagst per maand ( 2.320). De juristen/fiscalisten kennen gemiddeld genomen de hoogste startsalarissen ( 3.444). 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 - Figuur 16: gemiddeld jaarsalaris starters per werkgeverssegment Secundaire arbeidsvoorwaarden starters Uit dit onderzoek blijkt dat starters een breed pallet aan secundaire arbeidsvoorwaarden ontvangen. Zo ontving meer dan de helft een telefoon van de zaak, vergoeding reiskosten, onkostenvergoeding, (variabele bonus), studieregeling en/of een laptop. Net als vorig jaar maakt men vaak aanspraak op een lease-auto en kortingen op verzekeringen en/of pensioen. Het aantal mensen dat een tablet ontvangt of een korting op zijn/haar hypotheek staat onderaan de lijst van secundaire arbeidsvoorwaarden. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% nee ja Figuur 17: secundaire arbeidsvoorwaarden FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P15

HUIDIGE FUNCTIE In dit hoofdstuk staat het huidige salaris van de respondenten centraal. Er worden verschillende kruisverbanden gelegd, zoals: salaris naar geslacht, salaris naar werkgeverscategorie, salaris naar werkervaring. Daarnaast worden aanvullende zaken beschreven als (variabele) bonus en overuren. Houd er rekening mee dat de resultaten wellicht een vertekend beeld kunnen geven door de verschillende mate van vertegenwoordiging van respondenten uit diverse sectoren, de verhouding man/vrouw, leeftijdsspreiding, en werkervaring. In november 2016 verdiende de FRESH Professional gemiddeld een bruto salaris van 3.995 per maand (+12% t.o.v. 2015). Het bruto maandsalaris is exclusief vakantiegeld, secundaire arbeidsvoorwaarden en (onkosten)vergoedingen. Het gemiddelde brutosalaris lijkt de laatste paar jaar een vlucht te nemen, met name afgelopen jaar. Voor zowel dames (+20%) als heren (+8%) stijgt het maandsalaris, in tegenstelling tot het jaar daarvoor. Hiermee komt het bruto salaris uit op respectievelijk 3.663 en 4.130 per maand. Wat ook opvalt is de kloof die de laatste jaren bestaat tussen het bruto maandinkomen van man en vrouw. Waar dit gat in 2013 het grootst was (28%), is deze afgelopen jaar wat afgezwakt (13%). Toch blijft het verschil groter dan in de jaren voor 2013. 4.300 4.100 3.900 3.700 3.500 3.300 3.100 2.900 2.700 2.500 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 man vrouw gemiddeld Figuur 18: Gemiddeld bruto maandsalaris totaal en naar sekse, langjarig FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P17

Bruto salaris naar werkgeverscategorie Onder de FRESH Professionals verdienen de beleggers het meeste, gemiddeld 67k per jaar. Op de tweede plaats komen de werknemers in de banken financiële sector met gemiddeld 63k per jaar. Het gat tussen de tweede en derde/vierde plek is groter, gemiddeld meer dan 10k per jaar. Verder is er een groot verschil te bemerken tussen wat juristen/fiscalisten verdienen en werknemers in de aannemerij en bij de overheid, waar het verschil ook gemiddeld meer dan 10k is. Wat verder opvalt is dat de meeste bijverdiensten (bonus) worden verdiend in banken/de financiële sector. Relatief gezien verdienen werknemers in deze sector gemiddeld 28% van hun totale jaarsalaris als bonus. Op de tweede plek komen makelaars en taxateurs (21%). Bij de overheid is dit jaar niemand te bespeuren die aangeeft een bonus te hebben ontvangen. Overheid Aannemerij Jurist/fiscalist Ontwikkelaar / projectmanagement Makelaardij / taxaties Asset management (beheer) Consultancy Bank-/financiële sector Beleggingen 33.000 35.933 45.470 46.967 48.931 51.914 52.105 63.133 67.249 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 vast bonus Figuur 19: Gemiddeld bruto jaarsalaris incl. en excl. bonus, naar werkgeverscategorie Bruto salaris / aantal jaren werkervaring In figuur 22 wordt het gemiddelde bruto salaris in relatie tot het aantal jaren werkervaring weergegeven. Zoals te zien is lijkt de verhouding in leeftijdscategorie niet geheel in proportie (zie figuur 21). De leeftijdscategorieën 2-6 jaar zijn het best vertegenwoordigd, terwijl de leeftijdscategorieën hierbuiten beperkt invulling geven aan de dataset. Zodoende is hun impact op de gemiddelde jaarsalarissen ook groot. 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0-1 jaar 1-2 jaar 2-4 jaar 4-6 jaar 6-8 jaar 8 jaar of langer Figuur 20: Verhouding leeftijdscategorie deelenemers FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P18

Ondanks de opmerkelijke ontwikkeling in gemiddeld salaris naar leeftijd, valt de verhouding in vast salaris en bonus wel op. Zo lijken de langwerkenden een relatief hogere bonus te ontvangen ten opzichte van hun totale inkomen. Houd er wederom rekening mee dat deze groep in een mindere mate is gerepresenteerd vergeleken met de leeftijdscategorie direct daaronder. 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 0-1 jaar 1-2 jaar 2-4 jaar 4-6 jaar 6-8 jaar 8 jaar of langer Salaris Bonus Figuur 21: Gemiddeld salaris naar werkervaring Verwachting salaris Afgelopen jaar heeft 43 respondenten aangegeven aanspraak te hebben gedaan op een salarisverhoging. De meeste van hen kreeg een verhoging van 2-5%. De verwachting is dat dit ook de stijging is die men aankomend jaar verwacht. Een relatief groot deel van de respondenten geeft ook aan geen verhoging van het salaris te verwachten komend jaar. Geen ondervraagde geeft aan meer dan 10% te zijn gestegen of te zullen stijgen. >10% 7-10% 5-7% 2-5% Komend jaar Afgelopen jaar 0-2% Geen verhoging 0 5 10 15 20 Figuur 22: Verwachting stijging jaarsalaris (aantal respondenten per categorie) FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P19

Bonus per werkgeverscategorie Naast het bruto inkomen exclusief bonussen is er ook gekeken naar het bruto jaarsalaris inclusief vakantiegeld, (onkosten)vergoedingen, bonussen en dertiende maand. Opvallend is dat op de overheid na, alle werkgeverscategorieën extra vergoedingen bovenop het bruto salaris bieden. De meeste vergoedingen worden uitgekeerd aan de leden werkzaam in de aannemerij maar dit waren relatief weinig respondenten. Er is weer een stijgende lijn in de vergoedingen zichtbaar, het gemiddelde in 2013 lag op 1,5 maandsalaris aan bonus, in 2014 was dit bijna één maand en in 2015 precies een halve maand. In 2016 is het gemiddelde weer gestegen naar ongeveer 1 maand. Overheid Aannemerij Jurist/fiscalist Ontwikkelaar / Makelaardij / taxaties Asset management (beheer) Consultancy Bank-/financiële sector Beleggingen Figuur 23: Aantal maanden bonus naar werkgeverscategorie 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 Aantal maanden bonus Overuren Het aantal overuren dat de meeste FRESH professionals (46%) per week maakt is 6-10 uur, hier is vanaf het jaar 2011 (35%) al een stijgende lijn zichtbaar. Het aantal wat 1 tot 5 uur per week overwerkt is gedaald van 24% naar 22%. Enkel 7% van de respondenten maakt geen overuren, dit was vorig jaar nog 5% en 8% in 2014. Het aantal respondenten dat gemiddeld 11 tot 15 overuren maakt is 14% en 12% van de respondenten werkt 16 uur of meer dan 20 uren over, dit was vorig jaar 9%. 11% 1% 7% Geen 14% 22% 1 tot 5 6 tot 10 11 tot 15 16 tot 20 46% > 20 Figuur 24: Aantal overuren per week FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P20

Mogelijkheid te onderscheiden op salaris Net als voorgaande jaren is gevraagd of de respondenten zich denken te kunnen onderscheiden van collega s om op deze manier in salaris te kunnen stijgen. Dit jaar denkt een percentage van 64% van de respondenten dat het mogelijk is zich te onderscheiden ten opzichte van collega s, hetgeen lager is dan de 75% van vorig jaar. Van de overige 36%, heeft 9% het idee geen verschil te kunnen maken en heeft 27% aangegeven geen idee te hebben door gebrek aan inzicht in het salaris van collega s. Betere persoonlijke, interne ontwikkeling en harder werker worden ook dit jaar als beste mogelijkheid gezien om dit te bereiken. 6% 9% 16% 16% Ja, door harder te werken 27% Geen idee, ik heb geen inzicht in salaris collega's Ja, alle bovenstaande antwoorden Nee Ja, door extra studie te volgen 27% Ja, door betere persoonlijke interne ontwikkeling Figuur 25: Mogelijkheid je te onderscheiden in salarisverhoging Tevredenheid huidige salaris De tevredenheid met het huidige salaris is getoetst bij alle respondenten. Waar vorig jaar (in lijn met voorgaande jaren) nog 39% van de FRESH Professionals tevreden was over de hoogte van het huidige salaris, vindt nu 65% hun salaris marktconform. 30% van de respondenten vindt het huidige salaris aan de lage kant en 3% vindt dit zelfs zeer laag. 3% heeft het idee te worden overbetaald voor hun werkzaamheden (t.o.v. 7% in 2015). 30% 3% 3% Ik ben tevreden/ marktconform Aan de lage kant Zeer laag 65% Ik word enigszins overbetaald Figuur 26: Tevredenheid huidige salaris FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P21

Belangrijk in huidige carrière; geld of waardering? 49% van de respondenten vindt de leercurve het belangrijkst, 41% vindt de waardering en de goede werksfeer belangrijk in de huidige carrière. 11% Leercurve 11% Nee 41% 49% Waardering en goede werksfeer Beloning in geld 42% 47% Niet direct, maar sta er wel voor open als ik word benaderd Ja Figuur 27: Belangrijk in huidige carrière Figuur 28: Bereidheid tot switchen van baan Switchen van baan Slechts 11% van de respondenten is, ondanks hun huidige functie het komend jaar van plan te switchen van baan. De overige 89% geeft aan niet van plan te zijn het komende jaar te switchen, de helft van de groep (42%) geeft echter aan hier wel voor open te staan indien ze worden benaderd. Reden wijzigen werkgever Net als in voorgaande jaren is het zoeken naar een nieuwe uitdaging de belangrijkste reden om te willen switchen van baan (31%). Andere veel genoemde redenen om te willen switchen zijn een stijging in het salaris (20%) en betere arbeidsvoorwaarden (14%). Ik wil een eigen bedrijf beginnen Meer verantwoordelijkheid Betere arbeidsvoorwaarden Collega's/leidinggevende(n) Continuïteit bedrijf Minder reistijd Nieuwe uitdaging Meer salaris 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Figuur 29: Reden wijzigen werkgever FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P22

Ondernemen Dit jaar hebben we voor het eerst de vraag gesteld hoeveel respondenten voor zichzelf willen beginnen. 56% van de respondenten zegt dit in de toekomst te willen doen en 8% zegt dit zelfs op korte termijn te willen doen. 9% 36% 8% Ik werk al voor mezelf Ja, op korte termijn Ja, op lange termijn 46% Nee Figuur 30: Ondernemen Reden van ondernemen Van de respondenten die hebben aangegeven graag te willen ondernemen geeft de helft aan dat ze dit doen voor meer uitdaging en circa 1/3 geeft aan dit te willen doen voor meer flexibiliteit. Weinig toekomstige ondernemers doen dit voor het geld of verwachten er snel meer geld mee te verdienen hetgeen goed uitsluit bij de vraag waarvoor mensen werken. Hier gaf 89% aan het te doen voor de leercurve of waardering en maar 11% voor het salaris. Een aantal respondenten verwachten dus nog meer uitdaging en een nog steilere leercurve te kunnen realiseren door te ondernemen Meer salaris De uitdaging Eigen baas Meer flexibiliteit/ vrijheid Figuur 31: Reden om te ondernemen 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P23

ADDITIONELE OPLEIDINGEN Additionele opleidingen 69% van de respondenten heeft tijdens zijn carrière geen aanvullende, externe, opleiding(-en) genoten. Deze groep heeft een gemiddelde leeftijd van 28,8 jaar. De voornaamste drijfveren om een opleiding te volgen zijn vanzelfsprekend het verbreden danwel verdiepen van de kennis. Tevens geeft 17% van de respondenten aan een opleiding te volgens met als voornaamste drijfveer het uitbreiden van zijn of haar persoonlijke netwerk. Daarnaast zijn een hoger salaris of een hogere functie twee belangrijke motivaties. 14% Nee 18% Ik volg momenteel een aanvullende opleiding 69% Ik heb al een aanvullende opleiding afgerond Figuur 32: Opleidingen Andere richting Hoger salaris Netwerk uitbreiden Andere functie Hogere functie Algemene kennis Verbreding van kennis Verdieping, specialisatie in een bepaald onderwerp 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Figuur 33: Redenen om additionele opleiding te gaan volgen FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P24

Veruit de populairste opleiding is die tot register taxateur (RT / RMT) 26% van de respondenten die momenteel een opleiding volgt, volgt deze opleiding tot register taxateur. Daarnaast zijn de MSRE, MRE en de MRICS / FRICS populaire opleidingen onder de vastgoedprofessionals. Een opvallende constatering is dat ten opzichte van vorig jaar de CFA opleiding aanzienlijk minder populair lijkt te zijn onder de respondenten. Vorig jaar betrof het percentage dat deze opleiding volgde nog ruim 17%. Dit jaar is de beperkt tot slechts 3% van de respondenten. Anders Royal Institution of Chartered Surveyors (MRICS/FRICS) VastgoedCert (RMT/RT/SV) Promovendus (PhD/dr.) Chartered Financial Analyst (CFA) Master in Real Estate (MRE) Master Studies of Real Estate (MSRE) Master of Business Administration (MBA) 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Figuur 34: Afgeronde of momenteel volgende additionele opleidingen 3% Ja, in werktijd beschikbaar stellen 38% Ja, deel betalen van de studie 50% Ja, geheel betalen van de studie 9% Nee Figuur 35: Stimuleert je werkgever je studie Ruim 97% van de werkgevers stimuleert in meer of mindere mate een aanvullende opleiding en slechts 3% van de respondenten geeft aan dat zijn of haar werkgever geen bijdrage levert op het moment dat de werknemer de ambitie heeft een extra opleiding te gaan volgen. Dit is substantieel lager dan de 26% die vorig jaar werd gesignaleerd. Ongeveer 65% van de respondenten is bereid zelf mee te betalen aan een dergelijke opleiding. FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P25

TIPS VOOR HET EINDEJAARSGESPREK Ongeveer 30% van de respondenten gebruikt het eindejaarsgesprek om te benadrukken hoe waardevol en onmisbaar hun bijdrages zijn geweest voor het bedrijf. Persoonlijke successen en resultaten worden benoemd en zij benadrukken hoeveel waardering ze genieten. Tot slot benadrukken ze dat ze aan alle doelstellingen van dat jaar hebben voldaan en leggen de focus op groeimogelijkheden voor komende jaren. Ruim 20% van de respondenten steekt het gesprek persoonlijker en bescheidener in; zij proberen eerlijk te zijn en vragen naar bruikbare feedback. Op basis van deze evaluatie en hun persoonlijke doelstellingen stellen zij met hun leidinggevende een persoonlijk ontwikkelingsplan op. Een groot deel van de respondenten raadt aan om vooral goed voorbereid het gesprek in te gaan, een positieve houding aan te nemen en er realistische verwachtingen bij te hebben. Daarnaast wordt vooral aangeraden om bescheiden en zakelijk correct te blijven en jezelf niet te vergelijken met collega s, te klagen over de werkdruk of te dreigen met vertrek. Slechts een beperkt deel van de respondenten gebruikt het eindejaarsgesprek om een hoger salaris of een hogere bonus te bedingen. Er wordt echter ook opgemerkt dat het belangrijk is om je niet op salarisverhoging, maar op extra secundaire arbeidsvoorwaarden zoals opleiding, cursus, studiereizen te richten om jezelf te ontwikkelen. FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P26

CONCLUSIE Profiel onderzoeksgroep Aan het onderzoek deden in totaal 34 vrouwelijke (32%) en 73 mannelijke (68%) FRESH Professionals leden mee. De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 29 jaar. Van de respondenten heeft het merendeel aan de Rijksuniversiteit Groningen gestudeerd (beide 23%). Daarnaast scoort de Technische Universiteit van Delft hoog met 19%. Het gemiddelde aantal jaren werkervaring ligt met 3,7 lager dan vorig jaar (4,1 jaar). De standplaats Amsterdam laat net als voorgaande jaren een stijgende lijn zien. Was vorig jaar nog 56% werkzaam in de omgeving van Amsterdam, dit jaar betreft dit ruim 70%. De meeste respondenten zijn werkzaam als consultant, makelaar/taxateur, belegger of ontwikkelaar. Starters Iets minder dan de helft van de respondenten heeft aangegeven een starterfunctie te vervullen. De crisis is definitief voorbij en dit is terug te zijn in het gemiddelde bruto startsalaris wat dit jaar flink is gestegen naar 2.641. Bij 85% van de starters was dit salaris verder niet meer onderhandelbaar. Deze secundaire arbeidsvoorwaarden waren vorig jaar nog afgenomen maar lijken weer aan te trekken. Het aantal starters met een 13 de maand blijft stabiel met ruim 30%, toch kan ruim (62%) van de starters rekenen op een (variabele) bonus. De secundaire arbeidsvoorwaarden zijn daarmee verbeterd ten opzichte van vorig jaar, vooral wat het vaste salaris betreft. Onder de respondenten van dit jaar duurde het voor 70% minder dan één maand om te solliciteren naar hun eerste baan. Huidige functie In november 2016 verdiende de FRESH Professional gemiddeld een bruto salaris van 3.995 per maand (+12% t.o.v. 2015). Het bruto maandsalaris is exclusief vakantiegeld, secundaire arbeidsvoorwaarden en (onkosten)vergoedingen. Het gemiddelde brutosalaris lijkt de laatste paar jaar een vlucht te nemen, met name afgelopen jaar. Voor zowel dames (+20%) als heren (+8%) stijgt het maandsalaris, in tegenstelling tot het jaar daarvoor. Hiermee komt het bruto salaris uit op respectievelijk 3.663 en 4.130 per maand. Wat ook opvalt is de kloof die de laatste jaren bestaat tussen het bruto maandinkomen van man en vrouw. Waar dit gat in 2013 het grootst was (28%), is deze afgelopen jaar wat afgezwakt (13%). Toch blijft het verschil groter dan in de jaren voor 2013. Onder de FRESH Professionals verdienen degenen die werkzaam zijn als belegger het meeste, namelijk gemiddeld 67k per jaar. Op de tweede plaats komen de werknemers in de banken financiële sector met gemiddeld 63k per jaar. Het gat tussen de tweede en derde/vierde plek is groter, gemiddeld meer dan 10k per jaar. Verder is er een groot verschil te bemerken tussen wat juristen/fiscalisten verdienen en werknemers in de aannemerij en bij de overheid, waar het verschil ook gemiddeld meer dan 10k is. Wat verder opvalt is dat de meeste bijverdiensten (bonus) worden verdiend in banken/de financiële sector. Relatief gezien verdienen werknemers in deze sector gemiddeld 28% van hun totale jaarsalaris als bonus. Op de tweede plek komen makelaars en taxateurs (21%). Bij de overheid is dit jaar niemand te bespeuren die aangeeft enige bonus te hebben verdiend. Er is weer een stijgende lijn in de bonussen zichtbaar, het gemiddelde in 2013 lag op 1,5 maandsalaris aan bonus, in 2014 was dit bijna één maand en in 2015 precies een halve maand. In 2016 is dit weer gestegen naar ongeveer 1 maand. Hoe meer jaren de FRESH Professionals werken hoe hoger hun bruto salaris, ook stijgen de salarissen inclusief extra vergoedingen met het aantal jaar werkervaring. De hoogte van de bonussen is erg wisselend. Waar vorig jaar (in lijn met voorgaande jaren) nog 52% van de FRESH Professionals tevreden was over de hoogte van het huidige salaris, vindt nu nog maar 39% hun salaris marktconform. Ondanks dat de helft van de respondenten hun huidige salaris aan de lage kant vindt, heeft 78% van de respondenten aangegeven dat zij een goede werksfeer belangrijker vinden in hun huidige carrière dan beloning in geld. Switchen van baan Slechts 11% van de respondenten is van plan komend jaar te switchen van baan en 42% geeft aan voor een aanbod hiertoe open te staan. Het grootste deel van de respondenten zou dit doen vanwege de nieuwe uitdaging (31%) en vanwege een hoger salaris (20%). Toekomst Als het gaat om de toekomstverwachtingen met betrekking tot de stijging van het salaris dan blijken de respondenten elk jaar weer positiever over het komend jaar dan over het afgelopen jaar. Maar liefst 93% van de FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P27

respondenten verwacht een stijging van het salaris. De meeste respondenten verwachten komend jaar een loonstijging van tussen de 2 en 5%. Opleidingen 69% van de respondenten heeft tijdens zijn carrière geen aanvullende, externe, opleiding(-en) genoten. Het verbreden van kennis, specialiseren in een bepaald onderwerp, hoger salaris of groter netwerk worden als belangrijkste redenen genoemd om een additionele opleiding te volgen. Veruit de populairste opleiding is die tot register taxateur (RT / RMT) 26% van de respondenten die momenteel een opleiding volgt, volgt deze opleiding tot register taxateur. Daarnaast zijn de MSRE, MRE en de MRICS / FRICS populaire opleidingen onder de vastgoedprofessionals. Ruim 97% van de werkgevers stimuleert in meer of mindere mate een aanvullende opleiding en slechts 3% van de respondenten geeft aan dat zijn of haar werkgever geen bijdrage levert op het moment dat de werknemer de ambitie heeft een extra opleiding te gaan volgen. Dit is substantieel lager dan de 26% die vorig jaar werd gesignaleerd. Het onderzoek Bijna 45% van de respondenten geeft aan het onderzoek nuttig of enigszins nuttig te vinden. Net als afgelopen jaren zullen tips voor verbetering van het onderzoek weer worden meegenomen bij het onderzoek van volgend jaar. FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P28

W: www.stichtingfresh.nl M: info@freshprofessionals.nl FRESH PROFESSIONALS CARRIERE MONITOR 2016 P29