28-03-2016 1 28-03-2016 1 Rouw na slachtofferschap Bijeenkomst Fonds Slachtofferhulp 1 juli 2016 Prof. dr. Jos de Keijser
Wat is niet-natuurlijke dood? 28-03-2016 2 Dood door niet-natuurlijke, traumatische oorzaak of in traumatische omstandigheden Plots Betrokkenheid van anderen (dader, mede slachtoffers) Veel juridische, praktische gevolgen Vaak meervoudig verlies Media-aandacht
28-03-2016 3 Risicogroepen Spoor-suicide
28-03-2016 4 MH 17
MH 17 ramp 5 28-03-2016 5 Omstandigheden rondom verlies Onverwachtheid van het verlies Willekeurigheid van het verlies Mogelijke lijden van dierbare tijdens de ramp Multipel verlies Er is een derde partij (schuldigen, daders) Traumatisch moment van kennisname van de ramp en dood van dierbaren Gebeurtenissen in nasleep ramp Afwezigheid van (ongeschonden) lichaam Ontoegankelijkheid van de rampplek Media aandacht Stigmatisering (verdachtmakingen, negatieve reacties) Praktische (juridische, financiële) problemen Justitieel onderzoek
28-03-2016 6 6 Onderzoek Leven met Vermissing Volwassen familielid of vriend van een persoon die drie maanden of langer is vermist Vermiste: Iemand wiens verblijfplaats onbekend is, ongeacht de omstandigheden van de verdwijning. Zij zullen als vermist worden beschouwd totdat ze zijn gevonden en hun welzijn of anderszins is bevestigd."
28-03-2016 7 Moord op dochter PTSS Werk en relatie kwijt Slecht slapen, boos, wraak Is dader gericht
28-03-2016 8 Vermoorde onschuld Niemand kan het ooit begrijpen Het gaat om dat ene woord Je kind is niet overleden Nee, je kind dat is vermoord. Dat betekent: door een ander Met een mes of een stuk koord Met een bijl of met een hamer Is je onschuld bruut vermoord Uit: gedicht Youp van t Hek Dag Herdenken Geweldslachtoffers, 2008
28-5-2016 9 Overledenen door uit- 28-03-2016 wendige oorzaak in 2014 ( 200) 9
10 28-03-2016 10 Overledenen door uitwendige oorzaak in 2014 (< 200)
Reacties op niet-natuurlijk verlies 28-03-2016 11 Anderen (overheid, politie ) zijn schuldig, Dood had voorkomen kunnen worden. Omgeving behandelt mij niet zoals zou moeten. Boosheid Ik heb aandeel in zijn/haar dood, Ik heb verkeerd gehandeld, Ik ben nalatig geweest Schuldgevoelens Omgeving vindt dat ik iets verkeerd heb gedaan, nalatig was. Omgeving vindt dat ik verlies/nasleep niet goed hanteer Schaamte
28-03-2016 12 Verwerken Vermijden
Rouwprofiel (Bonanno e.a 2004) Veerkrachtigen (46%) 28-03-2016 13 depressie (CES-D) 18 16 14 12 10 voor overlijden na 6 mnd na 18 mnd tijd Korte periode verdriet Niet vermijden van mensen/confrontati es Roep veel positieve herinneringen op Accepterend wereldbeeld Geen persoonlijk onrecht aangedaan Veel praktische en emotionele steun
28-03-2016 14 Complexe Rouw > 12 maanden na verlies: Intens verlangen naar de overledene Moeite met acceptatie van het verlies Preoccupatie met (omstandigheden rond) het verlies Ernstige belemmering van dagelijks functioneren Nieuw in de DSM-5: Persisterende Complexe Rouwstoornis
PCRS (rouw) PTSS Depressie Gevoelens Verlangen Angst Somberheid 28-03-2016 15 Gemis Vervlakking Wanhoop Geen positief affect Gedrag Zoekgedrag Moeite zich te oriënteren op de buitenwereld Vermijding van angstwekkende situaties/stimuli Waakzaamheid Passiviteit Gedachten Ik kan niet verdragen dat hij/zij er niet meer is Het leven is betekenisloos De wereld is gevaarlijk Ik heb geen controle over dingen die gebeuren Ik ben een waardeloos mens De wereld is oneerlijk De toekomst is hopeloos Tijd 12 maanden 1 maand 2 weken klachten
Beschrijving van de steekproeven Achterblijvers vermisten (n = 134) Nabestaand en MH17 (n = 195) Nabstaande n moord (n =331) 28-03-2016 16 Gemiddelde leeftijd in jaar 58 52 58 Vrouw 66 % 59% 66% Tijd sinds verlies 16 jaar 11 mnd 7 jaar dierbare is: Kind 24% 28% 14% Partner 15% 1% 9% Ouder 12% 8% 51% Overig 49% 63% 26% Oorzaak verlies: Vermoedelijk delict 27% - - Vermoedelijk ongeluk 27% - - Vrijwillig verdwenen 28% - - Geen vermoeden 19% - -
Psychopathologie na vermissing en MH 17 28-03-2016 17 Na vermissing v ca. 17 jaar na vermissing (n= 134) MH 17 Nabestaanden na 11 maanden (n = 195) Moord Nabestaanden Ca. 7 jaar (n = 331) Matig tot ernstige depressie 35 % 23% - PTSS 23 % 17% 33% complexe rouw 47 % 49% 81%
28-03-2016 18
m/v, aantal verliezen, zelfredzaamheid en mate van psychische klachten na MH17 28-03-2016 19 Geslacht (0= man) 1 vs. Multipel verlies Complexe rouw PTSS n.s. 5.52 n.s. n.s. n.s. n.s. Depressie Zelfredzaamheid -0.69** -0.71** -0.59** Hoe groter de zelfredzaamheid, hoe minder PTSS, Complexe rouw en Depressie
28-03-2016 20 Conclusies Een grote groep (47% na langdurige vermissing; 49% na 11 maanden MH17, 81% na moord) voldoet aan criteria Complexe Rouw en kan baat hebben bij een behandeling. Een nog grotere groep is zelfredzaam en kan zelf actief steun en oplossingen zoeken.
28-03-2016 21 Mate van complexiteit en interventie complex Netwerktherapeut Traumatisch Verlies Trauma/stress rouwbegeleiding normaal Huisarts, casemanager Lotgenoten, veerkracht, e-health, psycho-educatie
Complex verlies > Complexe rouw 28-03-2016 22 Soort verlies in relatie tot rouw Niet natuurlijk verlies (suïcide, moord, vermissing) 40-80% 20-60% Complexe rouw < 10 % Natuurlijk verlies > 90% Normale rouw
28-03-2016 23 Behandelmodel bij complexe rouw: belemmerende factoren beïnvloeden, niet het verdriet of gemis Suïcide Moord Persoonsvermissing Ramp Emotioneel Schuld Schok Verdriet Boosheid, in de steek gelaten Boosheid Wraak Angst Schok Verdriet Ambigue rouw Angst Schok Verdriet Boosheid Wraak Angst Schok Verdriet Rouw loopt door elkaar of haakt bij multipel verlies Cognitief Zelfverwijt Wereldbeeld aangetast Zingeving Wereldbeeld aangetast Zingeving Zoeken Rumineren Wereldbeeld aangetast Zingeving Wereldbeeld aangetast Zingeving Overlevingsschuld Het is teveel om te verwerken Demoralisatie Typische stressoren Media Sociale omgeving Justitie Media Sociale omgeving Justitie Financieel Media Sociale omgeving Justitie Media Sociale omgeving
28-03-2016 24 Complex verlies > Complexe rouw > Behandeling Niet natuurlijk verlies (suïcide, moord, vermissing) Interventie Complexe rouw Natuurlijk verlies Normale rouw
Behandelkloof nabestaanden na moord en suïcide 28-03-2016 25
28-03-2016 26 Voorbeeld van behandeling https://www.youtube.com/watch?v=fe0o qu83a4g 2 6
28-03-2016 27 Behandelopzet 27 therapeuten getraind in het behandelprotocol 8 individuele sessies met een cliënt Interventie- en wachtgroep (na 4 mnd) conditie
Behandeling na moord EMDR met cognitieve therapie: indeling sessies 28-03-2016 28 1. Kennis making 2. Rouw in het gezin 3. CGT 3. EMDR 4. CGT 4. EMDR 5. CGT 5. EMDR 6. EMDR 6. CGT 7. EMDR 7. CGT 8. EMDR 8. CGT 28
28-03-2016 29 Voorlopige resultaten EMDR en cognitieve therapie (Rouw na moordstudie, N=77) 1. Na de behandeling daalden rouw en PTSS klachten significant ten opzichte van vóór de behandeling. 2. Klachten van mensen in de wachtgroep daalden niet significant.
28-03-2016 30
28-03-2016 31 Behandeling bij vermissing 3 1 Website (www.levenmet vermissing.nl) Werkboek
28-03-2016 32 Leven met vermissing: behandelfocus en elementen van de therapie Niet afsluiting, maar coping met de onzekerheid van vermissing ( leven met vermissing ) Cognitieve gedragstherapie om repetitief negatief denken te verminderen Bewustzijn van het gedachtenpatroon, niet oordelen http://youtu.be/7xaejkguppi Mindfulness oefeningen Schrijfopdrachten Onderzoek loopt, resultaten in 2017
28-03-2016 33 Stand van zaken vermistenstudie 20 achterblijvers zijn of worden behandeld Resultaten medio 2017 De onderzoeksgegevens van ruim 200 Pakistaanse achterblijvers worden vergeleken met de onderzoeksgegevens van achterblijvers uit Nederland, Vlaanderen en Groot-Brittannië. Lonneke Lenferink
28-03-2016 34 Stand van zaken MH 17 studie Vertraging van door METC aanvraag Vraag: helpt EMDR/CGT bij deze groep nabestaanden en is een eerdere (22 mnd vs 25 mnd) behandeling effectiever? 40 nabestaanden willen behandeling Eersten zijn gestart
28-03-2016 35 Kosteneffectiviteit:globale verkenning 1850 (suïcide)+ 150 (moord) = 2000 x 5 = 10.000 nabestaanden per jaar in Nederland Ca. 40% ontwikkelt psychopathologie 40 %= 4000, maximaal 1/3 deel zoekt hulp= 1333 Na moord of suïcide zoekt circa 2/3 van de direct nabestaanden geen hulp (= 2666). Werkverzuim a 100.000, behandeling kost tussen 1500-4500 (gem 3000)(1:33) Van de 33 behandelingen hoeft 1 effect te hebben voor kosteneffectiviteit. Verwachte effectiviteit minimaal 50% 4 mln behandeling, opbrengst: 132,3 mln ziekteverzuim per jaar
28-03-2016 36 Plannen Rouwverwerking, dat woord je wilt het niet meer horen Dus die hulp, zo goed bedoeld, maar ze kunnen mij niet helpen, Een gewonde ziel en een bloedend hart zijn niet te stelpen. Moeder van Wim Ender in: Lint van Herinnering Netwerk van therapeuten formaliseren Met voorlichting e.a. de behandelkloof verkleinen In voorbereiding: interventiestudie bij nabestaanden van suïcide Plannen: gevolgen fatale medische fouten
28-03-2016 37 Vragen 28-03-2016 37 3 7 www.josdekeijser.nl