INHOUD Woord vooraf... I Dankwoord... III Inhoud... V Lijst van variabelen... XII Inleiding... 1 Inleidend hoofdstuk Onderwijseffectiviteit : overzicht van de onderzoeksliteratuur binnen een evoluerend domein...5 1 Inleiding...5 2 Onderwijskwaliteit en onderwijseffectiviteit...6 2.1 Onderwijskwaliteit...6 2.2 Onderwijseffectiviteit...6 3 Evoluties in onderwijseffectiviteitsonderzoek...8 3.1 Doet de school er toe?...8 3.2 Een bredere kijk...9 3.3 Schooleffectiviteit en effectieve instructie...10 3.4 Openbare publicatie van schoolprestaties...10 4 Effectiviteitscriteria...11 4.1 School- en toetsresultaten...11 4.2 Schoolloopbaan en doorstroming...11 4.3 Metacognitieve vaardigheden...12 4.4 Niet-cognitieve effectiviteitscriteria...12 4.5 De evolutie van leerlingen...14 4.6 Nastrevenswaardige onderwijskenmerken...14 4.7 Kwaliteit of gelijkheid?...14 5 Correctie voor rekruteringsverschillen...15 5.1 Welke rekruteringskenmerken zijn belangrijk?...16 5.2 Hoe ingrijpend is de correctie voor rekruteringsverschillen?...17 6 Maken klassen en scholen het verschil?...18 6.1 De grootte van klas- en schooleffecten...18 6.2 De grootte van klaseffecten versus schooleffecten...20 6.3 Kleine schoolverschillen met grote gevolgen?...20 6.4 Onderwijseffecten versus andere invloedrijke factoren...21 7 De stabiliteit van de effectiviteit van een school...21 7.1 Stabiliteit in de tijd...22 7.2 Stabiliteit over leerjaren...22 7.3 Consistentie over effectiviteitscriteria...23 7.4 Stabiliteit over leerlingen: differentiële effectiviteit...23 8 Kenmerken van effectieve scholen en klassen...24 8.1 Inputfactoren...25 8.2 Procesvariabelen op schoolniveau...26 8.3 Procesvariabelen op klas- en leerkrachtniveau...28 8.4 De context van de school...30 8.5 Kan een groot deel van de verschillen tussen scholen verklaard worden?...34 V
8.6 Effectiviteitskenmerken variëren...34 9 De theoretische kadering van onderwijseffectiviteit...35 10 Van onderzoek naar handelen...35 10.1 Schoolverbeteringsprojecten en schoolzelfevaluatie...36 10.2 Een problematische transfer van onderzoek naar praktijk...36 10.3 Van schooleffectiviteitsonderzoek naar onderwijsbeleid...36 11 Kritieken op onderwijseffectiviteitsonderzoek...36 12 Besluit...38 Hoofdstuk 1 Onderzoeksvragen en onderzoekscontext...39 1 Inleiding...39 2 Probleemstelling en onderzoeksvragen...39 3 Voorstelling van de scholen die meewerkten...41 3.1 Proefgroepscholen...41 3.2 De indeling van scholen volgens net en type...41 3.3 Schoolpubliek...43 4 Over leerlingen, lesgroepen en optiegroepen...43 4.1 Leerlingen en lesgroepen...43 4.2 Basisopties en de groepering daarvan...44 Hoofdstuk 2 Leerlingkenmerken...46 1 Inleiding...46 2 Prestaties...46 3 Niet-cognitieve resultaten...47 3.1 Schalen uit de eindvragenlijst...47 3.2 Reductie tot componenten...48 3.3 Verdelingskenmerken van de componenten...49 4 Achtergrondkenmerken...49 5 Overige leerlingkenmerken...52 5.1 De gegroepeerde basisopties...52 5.2 Beoordeling door leerkrachten einde eerste leerjaar...53 5.3 Belangstellingsvariabelen...54 Hoofdstuk 3 Lesgroepkenmerken...55 1 Lesgroepkenmerken tweede leerjaar...55 1.1 Lesgroepsamenstelling...56 1.2 Onderwijs- en begeleidingskenmerken...58 1.3 Leerklimaat...61 2 Lesgroepkenmerken eerste leerjaar...62 2.1 Leerlingenaantal...62 2.2 Gemiddelden van achtergrondkenmerken...62 Hoofdstuk 4 Schoolkenmerken...63 1 Schoolsamenstelling...63 1.1 Regio, net en schooltype...64 1.2 Schoolgrootte...64 1.3 Rekrutering van de scholen...65 2 Onderwijs- en beleidskenmerken...76 2.1 De school in de ogen van de directie...76 2.2 De school in de ogen van leerlingen en leerkrachten...77 2.3 Schoolkenmerken volgens de vakleerkrachten...81 3 Schoolkenmerken op basis van de loopbanen van de leerlingen...83 3.1 Schoolkenmerken volgens de loopbanen in de eerste graad...83 Hoofdstuk 5 De analysetechniek...87 1 Inleiding...87 2 Verschillende niveaus...88 VI
2.1 Een kennismaking vanuit de onderwijspraktijk...88 2.2 Vaste en variabele groeperingsvormen...88 2.3 Welke niveaus inbouwen in de analyse?...89 2.4 Een geschikt tussenniveau...89 2.5 Hiërarchische en gekruiste niveaus...91 3 Variantie en variantiecomponenten...92 3.1 Een kennismaking vanuit de onderwijspraktijk...92 3.2 Variantie als maat voor verschillen...93 3.3 Variantie op verschillende niveaus...93 3.4 Lege modellen...93 4 Variantie binden...95 4.1 Het toevoegen van verklarende variabelen...95 4.2 Verklarende variabelen op verschillende niveaus...96 4.3 De fractie verklaarde variantie...96 4.4 Opbouw van een multiniveaumodel...96 5 Variabele verbanden...98 5.1 Variabele gemiddelden en variabele verbanden...98 5.2 Kwaliteit en gelijkheid in schooleffectiviteitsonderzoek...98 6 Aanvullingen...99 6.1 Software...99 6.2 Centreren...99 Hoofdstuk 6 Effecten van leerling-, lesgroep- en schoolkenmerken op prestaties wiskunde...100 1 Inleiding...100 2 Onderzoeksgroep...100 3 Grootteorde van lesgroep- en schooleffecten...101 4 Het effect van leerlingkenmerken...102 4.1 Samenhang tussen leerlingkenmerken...102 4.2 Op zoek naar relevante leerlingkenmerken...104 5 Lesgroep- en leerkrachtkenmerken...108 5.1 Samenhang tussen lesgroepkenmerken...108 5.2 Op zoek naar relevante lesgroepkenmerken...112 6 Schoolkenmerken...116 6.1 Samenhang tussen schoolkenmerken...116 6.2 Op zoek naar relevante schoolkenmerken...125 6.3 Toetsing van het exploratieve model op de maximale dataset en aanvullende analyses...127 6.4 Additionele analyses op zoek naar relevante schoolkenmerken...129 7 Verfijning van het model: exploratie van de variantie op leerlingniveau...131 7.1 Van exploratie van elke onafhankelijke variabele afzonderlijk naar een definitief model...131 7.2 Relatie tussen de variantie op leerlingniveau, het geslacht en het leerklimaat in de lesgroep...133 7.3 Relatie tussen de variantie op leerlingniveau, de socio-economische status van een leerling en de gemiddelde socio-economische status van het lesgroeppubliek...134 7.4 Overzicht van de verbetering van het model...136 8 Besluit...137 Hoofdstuk 7 Effecten van leerling-, lesgroep- en schoolkenmerken op prestaties Nederlands...138 1 Inleiding...138 2 Onderzoeksgroep...138 3 Grootteorde van lesgroep- en schooleffecten...139 4 Variabelen...139 5 Het effect van leerlingkenmerken...139 5.1 Correctie voor aanvangsverschillen...139 5.2 Samenhang tussen leerlingvariabelen en prestaties Nederlands...140 5.3 Op zoek naar relevante leerlingvariabelen...142 5.4 Besluit...146 6 Het effect van lesgroep- en leerkrachtkenmerken...146 6.1 Samenhang tussen lesgroepkenmerken...147 VII
6.2 Op zoek naar relevante lesgroepvariabelen...150 7 Het effect van schoolkenmerken...154 7.1 Samenhang tussen schoolkenmerken...155 7.2 Op zoek naar relevante schoolkenmerken...157 8 Verfijning van het model: variabele verbanden...160 8.1 Meisjes zijn een meer homogene groep dan jongens...161 8.2 Lesgroepen verschillen van elkaar inzake de samenhang tussen de prestaties voor Nederlands in het eerste en het tweede leerjaar...161 9 Besluit...162 Hoofdstuk 8 Effecten van leerling-, lesgroep- en schoolkenmerken op niet-cognitieve resultaten..164 1 Inleiding...164 1.1 Niet-cognitieve resultaten...164 1.2 Grootteorde van de lesgroep- en schooleffecten...165 1.3 De viercomponentenoplossing...166 1.4 Enkele modellen met één predictor op leerlingniveau...167 1.5 Overzicht...169 2 Een dwarsdoorsnede model...169 2.1 Inleiding...169 2.2 Leerlingkenmerken...169 2.3 Leerling-, lesgroep- en schoolkenmerken...172 3 Effect van de eerste graad...173 3.1 Inleiding...173 3.2 Referentiemodellen...174 3.3 Aanzet tot verdere exploratie...185 4 Effect van het tweede leerjaar...192 4.1 Inleiding...192 4.2 Bruto school- en lesgroepeffecten...192 4.3 Netto school- en lesgroepeffecten...192 4.4 Suggesties voor verdere exploratie...198 Hoofdstuk 9 Rangordening van scholen...199 1 Inleiding...199 1.1 Rangordening van scholen...199 1.2 Vraagstelling...199 1.3 Data en proefgroep...200 2 Ongecorrigeerde rangordening...200 2.1 Op weg naar een rangordening...201 2.2 Betrouwbaarheidsintervallen...201 3 Rangordening met correctie voor instroomverschillen...202 3.1 Corrigeren voor instroomverschillen...202 3.2 Berekening van residuele scores...202 3.3 Corrigeren voor aanvangsmetingen voor wiskunde, Nederlands en niet-cognitieve beginsituatie...203 3.4 Gecorrigeerde rangordening naar wiskundeprestaties...204 4 Vergelijking tussen rangordening met en zonder correctie voor instroomverschillen...206 4.1 Rangordening van (on)gecorrigeerde schoolresiduen...206 4.2 Al dan niet gecorrigeerde schoolresiduen...207 4.3 Correlaties tussen residuen en rangordeningen...207 4.4 Hoeveel scholen veranderen van plaats?...208 4.5 Welke scholen veranderen van plaats?...209 5 Samenhang tussen rangordeningen voor wiskunde, Nederlands en welbevinden...209 5.1 Drie criteria voor effectiviteit...209 5.2 Correlaties tussen residuen en rangordeningen...210 6 Besluit...211 Slothoofdstuk Samenvatting en slotbeschouwingen...213 VIII
1 Inleiding...213 2 Effectiviteit met betrekking tot de prestaties...213 2.1 Verschillen tussen scholen en klassen...214 2.2 Rekruteringsverschillen...214 2.3 Verklaren van prestatieverschillen tussen klassen: enigszins verschillend voor wiskunde en Nederlands...215 2.4 Kenmerken van Vlaamse scholen...216 2.5 Kenmerken van effectieve scholen...217 2.6 Enkele interessante aanvullende vaststellingen...218 2.7 Besluit...219 3 Effectiviteit met betrekking tot niet-cognitieve resultaten...219 3.1 Verschillen tussen klassen en scholen...220 3.2 Kenmerken van leerlingen...220 3.3 Relevante klas- en schoolkenmerken...221 4 Slotbeschouwingen...223 4.1 Enkele reflecties......223 4.2 Beleidsadviezen...225 4.3 Effectieve klassen en scholen...226 4.4 Schooleffectiviteitsonderzoek en schoolontwikkeling...226 Appendix Over de effectiviteit van lesgroepen en het effect van de groepssamenstelling: een aanzet tot een mogelijke verklaring...229 1 Inleiding...229 2 Data en onderzoeksgroep...230 3 Methode...231 4 Variabelen...231 5 Resultaten...232 6 Conclusies en discussie...234 BIBLIOGRAFIE...239 BIJLAGEN...253 Bijlage 1 Over leerlingen, lesgroepen, scholen, optiegroepen, steekproeven,... Een technische toelichting...255 1 Groepen van leerlingen...255 1.1 Proefgroep...255 1.2 Drie meetmomenten...255 1.3 De 'steekproef van de normaalvorderenden in 2A'...256 2 Lesgroepen...257 2.1 Definitie 'lesgroepen'...257 2.2 Lesgroeppubliek...257 3 Gegroepeerde basisopties...258 4 Schoolpubliek...258 Bijlage 2 Opportunity to learn of... de geziene leerstof...259 1 Meting en constructie van variabelen...259 2 Beschrijving van de variabelen...259 Bijlage 3 Vragenblad 'Lesgroepbeoordeling': verschillen tussen lesgroepen volgens leerkracht...262 1 Meting en constructie van variabelen...262 2 Beschrijving van de variabelen...263 Bijlage 4 Vragenblad 'Onderwijs in de klas'...266 1 Meting en constructie...266 1.1 Meting...266 1.2 Instrument...266 IX
1.3 Constructie...267 2 Beschrijving van het onderwijs in de klas volgens de vragenlijst onderwijs in de klas voor de leerkracht wiskunde en Nederlands...270 2.1 Beschrijving van de schalen volgens gegroepeerde basisopties...270 2.2 Schooltype- en netgevoeligheid van de schalen...270 3 Referenties...279 Bijlage 5 Schoolkenmerken uit de directievragenlijst...280 1 Meting en reductie...280 2 Beschrijving van de schoolkenmerken volgens de directievragenlijst...281 2.1 De tijd die de directeur/-trice besteedt aan pedagogische taken...281 2.2 Tijd voor pedagogisch beleid...282 2.3 Betrokkenheid van de leerkrachten in de besluitvorming op school...283 2.4 Pedagogische criteria bij het benoemen van leerkrachten...285 2.5 Vertrouwenspersoon voor de leerlingen...286 2.6 Hulp bij de ontwikkeling van een goede studiemethode...286 2.7 Begeleiding bij de keuze van een vakkenpakket of richting...286 2.8 Individuele hulp voor leerlingen...287 2.9 Aantal oudercontacten in de eerste graad...287 2.10 Oudervereniging/ouderraad...288 2.11 Leeftijd van de directeur/trice...289 2.12 Hoogste diploma van de directeur...289 2.13 Geslacht van de directeur/-trice...289 2.14 Leservaring van de directeur/-trice...290 2.15 Ervaring als directeur...290 3 Referenties...291 Bijlage 6 Schoolkenmerken uit de leerkrachtenvragenlijst...292 1 Meting, reductie en aggregatie...292 1.1 Meting...292 1.2 Instrument...293 1.3 Reductie...293 1.4 Itemsamenstelling van de schalen...296 1.5 Aggregatie...300 2 Beschrijving van de schooltype- en netgevoeligheid van de schoolkenmerken...301 2.1 Een globaal overzicht...301 2.2 Enkele schalen van naderbij bekeken...302 3 Referenties...310 Bijlage 7 Schoolkenmerken uit de leerlingenvragenlijst...312 1 Beschrijving van de gebruikte vragenlijst: schoolkenmerken leerlingen...312 2 Verwerking van de bekomen gegevens tot zes begripsvalide schalen...312 2.1 Schaal 1: begeleidende en behulpzame leerkrachten...313 2.2 Schaal 2: discipline...313 2.3 Schaal 3: duidelijke regels en structuren...314 2.4 Schaal 4: ruim vormingsaanbod...314 2.5 Schaal 5: gelijkberechtiging vanwege de leraar...314 2.6 Schaal 6: afwezigheid van kliekjesvorming...314 3 Van scores op leerlingniveau naar scores op schoolniveau...315 3.1 Schaalscores op leerlingniveau...315 3.2 Schaalscores op schoolniveau...316 4 Referenties...321 Bijlage 8 Lege modellen van leerling-, lesgroep- en schoolvariabelen...323 1 Leerlingvariabelen...323 1.1 Aanvangsmetingen, begin eerste leerjaar...323 1.2 Leerlingkenmerken eind eerste leerjaar...324 X
1.3 Leerlingkenmerken eind tweede leerjaar...325 2 Lesgroepvariabelen...326 2.1 Opportunity to learn...326 2.2 De beoordeling van de lesgroep...327 2.3 Onderwijs in de klas...327 2.4 Tweedeorde lesgroepvariabelen...328 3 Schoolvariabelen...329 4 Annex: leerwinst...330 4.1 Nederlands...330 4.2 Wiskunde...330 4.3 {PREST}...331 4.4 Welbevinden...331 Bijlage 9 Informatie over de variabelen uit de appendix...333 1 Lesgroepsamenstellingskenmerken...333 2 Lesgroepoutputkenmerken...333 3 Klaspraktijkkenmerken...334 3.1 Indicatoren van de leeromgeving...334 3.2 Klimaat...335 XI