IJsselland Monitor OGGZ 201
De Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGZ) richt zich op het signaleren en bestrijden van risicofactoren van sociale kwetsbaarheid en het begeleiden van sociaal kwetsbare personen met meervoudige problematiek. Vaak is er sprake van zorgmijdend gedrag. De OGGZ is onderdeel van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) 1 en valt daarmee onder de verantwoordelijkheid van gemeenten. Doel OGGZ-monitor Met de monitor OGGZ volgen we de ontwikkelingen in aard en omvang van doelgroepen voor maatschappelijke opvang, openbare geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg. Een monitor is een instrument om een situatie in kaart te brengen en ontwikkelingen te volgen in de tijd, in dit geval op het terrein van sociale kwetsbaarheid. De monitor geeft informatie over groepen in de samenleving, niet over individuen en heeft een signaleringsfunctie. De resultaten kunnen aanleiding zijn voor verdiepend vervolgonderzoek en/of beleids vorming. Eerste OGGZ-monitor van GGD IJsselland Dit is de eerste keer dat GGD IJsselland een OGGZ-monitor publiceert. Voor deze eerste versie is gekozen om te werken met de data uit bronnen waarover GGD IJsselland beschikt, zonder extra data te verzamelen. Het gaat hierbij om gegevens uit diverse monitoren die de afgelopen vier jaar zijn verzameld (landelijk en regionaal). De gegevens tot vier jaar terug zijn nog steeds relevant, omdat trends doorgaans pas zichtbaar worden over een periode van een aantal jaren. GGD IJsselland zal met de regiogemeenten in gesprek gaan over de inhoud van deze eerste monitor. Centrale vragen tijdens deze gesprekken zijn: in hoeverre is de monitor ondersteunend voor gemeenten bij het opstellen van beleid ten aanzien van OGGZ en welke aanvullende gegevens zijn nodig om de bruikbaarheid van de monitor te vergroten? Opbouw factsheet De OGGZ trechter 2 bouwt voort op de OGGZ-ladder 3. In de volgende hoofstukken wordt de doelgroep per trede nader omschreven. Alleen de relevante indicatoren voor de risicofactoren zullen besproken worden. De cijfers worden in percentages en eventueel in absolute aantallen vermeld. De OGGZ trechter gaat uit van een driedeling: 1. Risicofactoren in de algemene bevolking, 2. Risicofactoren bij kwetsbare groepen, 3. Kwetsbare groepen die uitvallen. De factsheet is opgebouwd volgens de verschillende lagen van de OGGZ-trechter. Deze trechter beschrijft de omvang van de problematiek zoals die zich voordoet in de samenleving en het risico dat de mensen lopen op kwetsbaarheid van de betreffende doelgroepen. Figuur 1: OGGZ-trechter 1. Risicofactoren in de algemene bevolking 2. Risicofactoren bij kwetsbare groepen 3. Kwetsbare groepen die uitvallen Naarmate personen afdalen in de trechter worden ze meer afhankelijk van professionele zorg, hulp of begeleiding. 1 Memorie van toelichting Wmo, pagina 98 2 Monitor Sociaal Kwetsbare groepen, stand van zaken OGGZ regio Kennemerland. S. Mérelle e.a 2012 3 Wolf J. (2006) Handreiking OGGZ in de WMO 2
1. Risicofactoren in de algemene bevolking Alle mensen in de bevolking lopen het risico om sociaal kwetsbaar te worden. Dit risico is groter naarmate mensen meer risicofactoren hebben. De risicofactoren in de gemeenschap geven aan welke factoren er meespelen bij groepen mensen die een risico lopen om sociaal kwetsbaar te worden. Door preventie kan worden voorkomen dat mensen afglijden. Voorbeelden van risicofactoren in de gemeenschap zijn: mensen met een laag inkomen, weinig scholing, werkeloosheid, sociaal isolement en psychiatrische problemen. Figuur 2: Algemene bevolking 1. Risicofactoren in de algemene bevolking 2. Risicofactoren bij kwetsbare groepen 3. Kwetsbare groepen die uitvallen Hieronder worden de risicofactoren inkomen en financiën, participatie en familie & sociale relatie besproken. Deze risicofactoren spelen mee bij groepen mensen die een verhoogde kans hebben op sociale kwetsbaarheid. Inkomen en financiën Het hebben van een uitkering en daarmee samenhangend de verhoogde kans op het niet kunnen rondkomen, vormt een risico op sociale kwetsbaarheid, zeker in combinatie met andere risicofactoren. Een laag inkomen is een inkomen onder of rond het sociaal minimum. Gezinnen met lage inkomens kunnen vaak geen vakantie, lidmaatschappen, sportclubs en cadeautjes betalen. Zij kunnen vaak ook kapotte zaken, zoals een wasmachine niet vervangen. Als armoede langer duurt dan een jaar kunnen de gevolgen (schulden laag welbevinden, etc.) ernstiger worden. Totaal huishoudens x 1000 % inwoners dat (enige) moeite heeft met rondkomen * Inkomen tot 101% van minimumloon** % Nederland 7064.2-7.7 Deventer 41 24 7.7 Zwolle 1 20 7.0 Steenwijkerland 18 24 6.6 Kampen 20 22 6.1 Ommen 7 21.8 Olst-Wijhe 7 19.6 Hardenberg 23 18.3 Zwartewaterland 8 19 4.9 Dalfsen 11 1 4.6 Staphorst 16 3.7 Tabel 1: aantal huishoudens, % inwoners met (enige) moeite met rondkomen en % inwoner met een langdurig laag inkomen Bron: **CBS statline, *GGD volwassenen- en ouderenmonitor 2012 In 2012 had 78% van de beroepsbevolking in de regio IJsselland een betaalde baan, drie procent is werkeloos. In 201 ontving 26% van alle inwoners in de regio IJsselland een uitkering (WAO, WW, of bijstand gerelateerd). Bijstandsuitkering Werkloosheidsuitkering Arbeidsongeschiktheidsuitkering AOW-uitkering Dalfsen 3 1 4 23 Deventer 4 4 7 20 Hardenberg 3 2 6 21 Kampen 3 2 6 20 Ommen 3 2 2 Raalte 3 1 24 Staphorst 2 1 4 19 Zwolle 3 4 6 18 Steenwijkerland 3 3 2 Olst-Wijhe 3 2 6 23 Zwartewaterland 3 1 19 Tabel 2: % inwoners vanaf 1 jaar met een werkloosheids-, bijstands-, arbeidsongeschiktheids- of AOW uitkering. Bron:**CBS statline 201 Gemiddeld had in 2014,4% van de Nederlandse bevolking een WW-uitkering en 4,% een bijstandsuitkering. 3
Voortijdige schoolverlaters Voortijdige schoolverlaters zijn jongeren van 12 tot 23 jaar die zonder startkwalificatie het onderwijs verlaten. Gemiddeld behoort 1,4% van alle jongeren in regio IJsselland tot deze groep. Landelijk ligt dit percentage op 2,1%. Jongeren die hun school niet afmaken, lopen het risico werkloos te worden en criminele activiteiten te gaan uitvoeren. Opvallend hoog is het aantal werkzoekenden in de bijstand zonder starterskwalificatie (UWV, 2014). % voortijdige schoolverlaters Zwolle 2.1 % Deventer 2.0 Zwartewaterland 1.6 Steenwijkerland 1. Kampen 1.3 Hardenberg 1.2 Dalfsen 1.0 Ommen 1.0 Staphorst 1.0 Olst-Wijhe 1.0 Raalte 0.9 Tabel 3: Voortijdig schoolverlaters 2012-2013 per gemeente Bron: http://www.vsvverkenner.nl/landelijk Participatie Niet meedoen in de samenleving vormt een risico voor sociale kwetsbaarheid. Belangrijke aspecten hierbij zijn het (niet) hebben van werk, zelf geen mantelzorg geven en niet betrokken zijn bij vrijwilligerswerk. Verleent > 3 mnd of > 8 uur per week mantelzorg (%) Staphorst 1.8 40.7 Ommen 1.0 47. Dalfsen 14.6 43. Raalte 13.6 4.3 Hardenberg 12.0 39.9 Olst-Wijhe 11.8 42.2 Steenwijkerland 11. 37.6 Kampen 11. 3.4 Deventer 11.3 34.3 Zwartewaterland 10.9 4.3 Zwolle 10. 29.8 Regio IJsselland 12.8 36.9 Doet vrijwilligerswerk (%) Tabel 4: % mantelzorgers en vrijwilligerswerk (19-6) per gemeente Bron: GGD volwassenen- en ouderenmonitor 2012 Familie en sociale relaties Alleenstaande ouders kampen vaak met zowel financiële als sociale problemen. Door deze druk kunnen ze de greep op het dagelijks leven soms moeilijk aan en zijn zowel de ouder(s) als de kinderen kwetsbaar. Bij ouderen gaat alleen wonen gepaard met eenzaamheid. % eenoudergezinnen Deventer 7.4 37 Zwartewaterland 6.8 24 Steenwijkerland 6.6 30 Ommen.4 28 Kampen.2 29 Zwolle.2 39 Olst-Wijhe 4.8 26 Dalfsen 4. 2 Staphorst 3.9 21 Raalte 3.7 27 Hardenberg 3.4 26 Regio IJsselland.4 32 % eenpersoonshuishoudens Tabel : % eenoudergezinnen van alle huishoudens en eenpersoonshuishoudens Bron: GGD Kindermonitor 2013 4
Eenzaamheid Eenzaamheid is het gemis aan sociale relaties. Eenzaamheid zelf is een risicofactor voor sociale kwetsbaarheid. Dit wordt versterkt als eenzaamheid gepaard gaat met financiële problemen of gezondheidsproblemen. Regio 34 Raalte 26 Staphorst 30 Dalfsen 30 Zwartewaterland 33 Ommen 33 Zwolle 33 Hardenberg 33 Olst-Wijhe 33 Kampen 36 Steenwijkerland 36 Deventer 40 0 10 1 20 2 30 3 40 4 mensen die matig of ernstig eenzaam zijn (%) Tabel 6: % mensen (19+) dat eenzaamheid ervaart Bron: GGD volwassenen- en ouderenmonitor 2012 2. Risicofactoren bij kwetsbare groepen Meerdere elkaar beïnvloedende risicofactoren spelen een rol bij kwetsbare groepen. Signalering en toeleiding naar reguliere zorg is nodig via doelgroepenvoorzieningen. Figuur 3: kwetsbare groepen 1. Risicofactoren in de algemene bevolking 2. Risicofactoren bij kwetsbare groepen 3. Kwetsbare groepen die uitvallen Hierna worden kwetsbare groepen besproken op het gebied van inkomen en financiën, familie en sociale relatie, middelengebruik, huisvesting en psychische gezondheid Inkomen en financiën Schuldhulpverlening kan helpen voorkomen dat schulden zich zover opstapelen dat mensen bijvoorbeeld hun huis verliezen. Aantal zaken Dalfsen 6 Deventer Hardenberg 24 Kampen 24 Olst-Wijhe 3 Ommen 9 Raalte 33 Staphorst 9 Steenwijkerland 31 Zwartewaterland 7 Zwolle 68 Tabel 7: Aantal zaken Wet Schuldsanering Natuurlijke Personen (totaal) 201 Gemeenten Bron: RGI bestanden GGD, 201
Familie en sociale relaties Psychisch welbevinden is een belangrijke indicator voor sociale uitsluiting. De mate van uitsluiting wordt beïnvloed door een slechte (psychische) gezondheid, een laag inkomen en het niet participeren in de maatschappij (SCP 201) 4. % met angststoornis of depressie Deventer 7% Zwolle Kampen Steenwijkerland 4 Olst-Wijhe 3 Ommen 2 Raalte 2 Staphorst 2 Dalfsen 1 Hardenberg 1 Zwartewaterland 1 Regio IJsselland 6 Tabel 8: % volwassenen (19+) dat matig tot sterk sociaal uitgesloten is Bron: GGD volwassenen- en ouderenmonitor (2012) Regie over het eigen leven Het welbevinden van mensen wordt sterk bepaald door het gevoel regie te hebben over het eigen leven. Het gevoel regie te hebben komt niet per definitie overeen met de mate waarin mensen daadwerkelijk invloed hebben. Regio Zwolle 4 Zwartewaterland 1 Steenwijkerland 4 Staphorst 2 Raalte 2 4 Ommen 2 Olst-Wijhe 3 Kampen Hardenberg 1 Deventer 4 Dalfsen 1 0 1 2 3 4 6 7 8 mensen die geen regie over het eigen leven zeggen te hebben mensen die matig tot sterk sociaal uitgesloten zijn Tabel 9: % volwassenen (19+) dat aangeeft geen regie te hebben over het eigen leven Bron: GGD volwassenen- en ouderenmonitor (2012) 6 6 6 7 7 8 8 Psychische gezondheid Mensen met verminderde psychische gezondheid lopen meer risico op problemen op andere leefgebieden zoals financiën, sociaal netwerk en verslaving. In Nederland is bij 40% van de bevolking van 19 jaar en ouder (ca. miljoen mensen) sprake van een matig of hoog risico op een angststoornis of depressie (Gezondheidsmonitor GGD en, CBS en RIVM, 2012). % met angststoornis of depressie Deventer 43 % Kampen 38 Steenwijkerland 37 Zwolle 37 Staphorst 3 Ommen 34 Olst-Wijhe 31 Hardenberg 31 Zwartewaterland 28 Raalte 27 Dalfsen 26 Regio IJsselland 36 Tabel 10: Volwassenen (19-6) met een risico op een angststoornis of depressie Bron: GGD volwassenen- en ouderenmonitor (2012) 4 De sociale staat van Nederland. SCP 201 6
Middelengebruik Verslaving aan alcohol of drugs kan voor sociale problemen zorgen. Samen met lichamelijke of psychische stoornissen kan verslaving leiden tot overlastgevend en crimineel gedrag. drinkt minstens 1 keer per week meer dan 4(v)/6(m) glazen per dag Raalte 16.1 4 Olst-Wijhe 14.9 38 Zwartewaterland 13.6 20 Dalfsen 13.4 27 Steenwijkerland 12.0 34 Staphorst 10.8 1 Deventer 10.7 349 Zwolle 10.3 226 Hardenberg 9.9 69 Ommen 9.8 2 Kampen 8.3 46 Regio IJsselland 11.1 % 903 Hulpvragers met alcoholproblematiek (aantal) Tabel 11: % met overmatig drankgebruik en hulpvragers met alcoholproblemen Bronnen: GGD volwassenen- en ouderenmonitor (2012), IVZ Ladis (2014) 3. Risicofactoren bij kwetsbare groepen die uitvallen Dit zijn groepen sociaal kwetsbare mensen met meerdere complexe en veelomvattende problemen. Er is stagnatie in de toeleiding naar de reguliere zorg of in de bestaande zorg. Vangnetvoorzieningen zijn nodig bij deze groepen. 1. Risicofactoren in de algemene bevolking 2. Risicofactoren bij kwetsbare groepen 3. Kwetsbare groepen die uitvallen Figuur 4: kwetsbare groepen die uitvallen Hieronder wordt voor deze groep beschreven de huisvesting, beschermd wonen, begeleiding door een instelling voor Maatschappelijke opvang, meldingen Centrale Toegang en meldingen bij Team VIA, bemoeizorg en zwerfjongeren en veilig heid. Huisvesting Er wordt onderscheid gemaakt tussen feitelijk daklozen en residentieel daklozen. Met feitelijk daklozen worden personen bedoeld zonder vaste woon- en verblijfplaats. Deze groep is vooral aangewezen op een kortdurend verblijf in laagdrempelige opvangvoorzieningen of bij familie, vrienden of kennissen en komt anders op straat terecht. Residentieel daklozen zijn personen die een min of meer permanente verblijfplaats hebben in woonvoorzieningen en pensions binnen en buiten de maatschappelijke opvang (Wolf et al., 2002). Centrale Toegang GGD IJsselland verzorgt voor de volgende gemeenten de Centrale Toegang: Zwolle, Hardenberg, Steenwijkerland, Kampen, Ommen, Zwartewaterland, Staphorst, Dalfsen en Hattem. Voor de traditionele taken van de Centrale Toegang zijn in 201 360 meldingen gedaan en werden er 119 volledige en 23 gedeeltelijke screeningen uitgevoerd. De laatste jaren is er een verschuiving in de herkomst van de aangemelde cliënten, meer cliënten komen van buiten de regio van Centrumgemeente Zwolle. Dit aantal verdubbelde de laatste drie jaar. Het totaal aantal aanmeldingen bleef in deze jaren ongeveer gelijk. aantal Centrumgemeente Zwolle Overig binnen- en buitenland 300 20 200 10 100 0 0 2013 2014 201 20 210 13 116 13 207 Tabel 12: Aanmeldingen Centrale Toegang naar regio van herkomst Bron: GGD registratie Beschermd wonen In 201 werden door de Centrale Toegang 32 toekenningsbeschikkingen voor beschermd wonen afgegeven, 273 voor 1 jaar en 2 voor meer dan een jaar. De meeste beschikkingen 7
betreffen ZZP3C beschikkingen. In 18 (49%) gevallen betrof het een eerste aanvraag, in de overige gevallen betrof het een verlenging van de bestaande beschikking. Bijna twee derde (64%) van de beschikkingen betreft zorg in natura (ZIN). Begeleiding Maatschappelijke Opvang (MO) Voor de Maatschappelijke opvang zijn 86 toekenningsbeschikkingen afgegeven voor maximaal een jaar, 72 voor de Herberg en 14 voor de Crisisopvang van het Leger des Heils. De nachtopvang in De Herberg wordt gemiddeld door 19, personen per nacht gebruikt. Daarnaast sliepen er gemiddeld 19 personen in het voorportaal van de nachtopvang de Herberg. Team VIA, Team Zwerfjongeren en Team Bemoeizorg Jeugd Het aantal meldingen bij Team Zwerfjongeren en bij Team Bemoeizorg Jeugd is in 201 met respectievelijk 30% en 47% afgenomen. Mogelijke verklaring hiervoor is dat door de vorming van wijkteams de meldingen sneller lokaal worden opgepakt. De afspraak is dat corporaties niet rechtstreeks melden bij Team Bemoeizorg Jeugd, maar bij de sociale wijkteams en dat er pas wordt opgeschaald als men er lokaal niet uitkomt. Voor Team Zwerfjongeren geldt daarnaast dat er meer zorgaanbieders zijn gekomen op dit gebied. De meeste meldingen voor zowel Team VIA als Team Zwerfjongeren en Team Bemoeizorg Jeugd komen uit Zwolle. VIA Zwerfjongeren Bemoeizorg Jeugd Totaal aantal aanmeldingen 31-12 18 6 28 31-12 openstaande meldingen 4 20 11 betreffende jaar Aantal cliënten in traject 31-12 76 46 38 Aantal afgesloten cases 138 4 40 Percentage her aanmeldingen 28% 17% 18% Tabel 13: Meldingen Team VIA, Team Zwerfjongeren en Team Bemoeizorg Jeugd in 201 (aantal) Bron: GGD registratie 201 Zwolle Hardenberg Steenwijkerland Kampen Ommen Zwartewaterland Staphorst Dalfsen Hattem Buiten regio 0 20 Tabel 14: Aantal meldingen team VIA in 201 naar gemeente Bron: GGD registratie 40 60 80 Veiligheid Veelplegers veroorzaken veel overlast, vooral in de grote(re) steden. Gemiddeld komt 20% van de geregistreerde en opgeloste criminaliteit op rekening van veelplegers (WODC 2006). Veelplegers zijn verantwoordelijk voor relatief kleine misdrijven, die door hun frequentie echter onevenredig veel overlast kunnen veroorzaken. 2013 Totaal Jeugdige 12-17 Volwassen >18 Zeer actieve >18 Overige verdachten Zwolle 10 12 168 28 847 Deventer 1003 0 146 21 836 Kampen 301 1 2 4 271 Hardenberg 242 0 29 2 211 Steenwijkerland 229 0 18 2 209 Raalte 140 1 18 1 120 Dalfsen 102 0 6 0 96 Zwartewaterland 91 0 4 2 8 Olst-Wijhe 73 0 6 3 64 Ommen 71 0 6 1 64 Staphorst 69 0 1 0 68 Tabel 1: Veelplegers in regio IJsselland in 2013 Bron: RGI bestanden GGD 2013 ZZP3C= Zorg Zwaartepakket 3C Indeling van de mate van zorg waar mensen recht op hebben 8
Wat valt ons op? Vanzelfsprekend kunnen de gegevens van deze eerste monitor nog niet vergeleken worden met een voorgaande monitor OGGZ. Toch zijn er risicofactoren die ons op basis van deze eerste monitor opvallen in de regio. Bevolking algemeen In 2011 en 2012 heeft in Nederland gemiddeld 7.7% van alle huishoudens een inkomen op of onder het sociale minimum. In de gemeenten in IJsselland ligt dat gemiddelde lager, met uitzondering van de gemeente Deventer 7,7%. In Staphorst en Zwartewaterland ligt dit percentage met respectievelijk 3,7% het laagst in de regio Niet alleen mensen met een sociaal minimum hebben moeite met rondkomen. In de hele regio geeft ruim 20% van de ondervraagde volwassenen en ouderen aan dat zij enige of grote moeite met rondkomen heeft. Gemiddeld behoort 1,4% van alle jongeren in Regio IJsselland tot de groep vroegtijdige schoolverlaters (2011-2013). De gemeenten Zwolle, Deventer, Zwartewaterland en Steenwijkerland lagen boven dit regionale gemiddelde. Zowel vroegtijdig schoolverlaters als mensen die niet kunnen participeren in de samenleving hebben een verhoogd risico op een negatieve loopbaan en criminaliteit In IJsselland bestaat,4% van de huishoudens uit eenoudergezinnen. Deventer, Zwartewaterland en Steenwijkerland liggen boven dit gemiddelde. Alleenstaande ouders kampen vaak met zowel financiële als sociale problemen. Door deze druk kunnen ze de greep op het dagelijks leven soms moeilijk aan en zijn zowel de ouder(s) als de kinderen kwetsbaar. Bij ouderen gaat alleen wonen vaak gepaard met eenzaamheid. Kwetsbare groepen Psychisch welbevinden is een belangrijke indicator voor sociale uitsluiting. De mate van uitsluiting wordt beïnvloed door een slechte (psychische) gezondheid, een laag inkomen en het niet participeren in de maatschappij (SCP 201). In de regio IJsselland voelen 4% van de volwassen en/of ouderen zich matig tot ernstig sociaal uitgesloten. De percentages in de gemeenten Deventer, Zwolle, Steenwijkerland en Kampen liggen boven dit gemiddelde. Mensen met verminderde psychische gezondheid lopen meer risico op problemen op andere leefgebieden zoals financiën, sociaal netwerk en verslaving. Van de volwassen bevolking tot 6 jaar in IJsselland heeft 36% een hoog risico op angst- en of depressieklachten. Kampen, Deventer, Zwolle en Steenwijk vallen op als gemeenten waar relatief meer mensen risico lopen. Verslaving aan alcohol of drugs kan voor sociale problemen zorgen. Samen met lichamelijke of psychische stoornissen kan verslaving leiden tot overlastgevend en crimineel gedrag. In Regio IJsselland drinkt gemiddeld 11,1% van de volwassenen minstens een keer per week overmatig. De percentages in de gemeenten Raalte, Olst-Wijhe, Zwartewaterland, Dalfsen en Steenwijkerland liggen boven dit gemiddelde. Kwetsbare groepen die uitvallen De laatste jaren is er een verschuiving in de herkomst van de aangemelde cliënten: meer cliënten komen van buiten de regio van centrumgemeente Zwolle. Dit aantal verdubbelde de laatste drie jaar. Het totaal aantal aanmeldingen bleef in deze jaren ongeveer gelijk. Het aantal meldingen bij Team Zwerfjongeren en bij Team Bemoeizorg Jeugd is in 201 met ongeveer 30% afgenomen. Een mogelijke verklaring is de afspraak dat corporaties niet rechtstreeks melden bij Team Bemoeizorg Jeugd, maar bij de sociale wijkteams. De meeste meldingen voor zowel Team VIA als Team Zwerfjongeren en Team Bemoeizorg Jeugd komen uit Zwolle. 9
Colofon Meer informatie Deze rapportage is te vinden in de gezondheidsatlas via: www.gezondheidsatlasggdijsselland.nl en de webpagina's voor gemeenten die te vinden zijn via: www.ggdijsselland.nl GGD IJsselland Kennis- en Expertise Centrum Postbus 143 8001 BL Zwolle T 038 428 16 24 E kec@ggdijsselland.nl I www.ggdijsselland.nl IJsselland MonOGGZ201/GGDIJ/mei2016