Monitor begeleid wonen en bemoeizorg Twente 2013

Transcriptie

1 metingen Monitor begeleid wonen en bemoeizorg Twente 2013 A. Kruize B. Bieleman

2

3 1. Inleiding De wijze waarop de twee centrumgemeenten Almelo en Enschede, de maatschappelijke opvang willen vormgeven, staat beschreven in het Twents Kompas. De aanpak richt zich op het voorkómen van dak- en thuisloosheid, het verminderen van het aantal daklozen, doorstroming naar een zo zelfstandig mogelijk bestaan, het verbeteren van de kwaliteit van leven van de gehele doelgroep en het verminderen van overlast. Het Twents Kompas is een uitwerking van een deel van de prestatievelden 7, 8 en 9 van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) die gezamenlijk het terrein van de maatschappelijke zorg vormen. De vrouwenopvang en huiselijk geweld, ook onderdeel van deze prestatievelden, zijn geen onderdeel van het Twents Kompas. Centrumgemeenten Almelo en Enschede hebben INTRAVAL opdracht gegeven om de doelgroepen uit de prestatievelden 7, 8 en 9 van de Wmo te monitoren. Daarnaast worden in opdracht van WoON de huisuitzettingen in Twente gemonitord. Voor het monitoren worden gegevens verzameld bij de volgende instellingen: Leger des Heils; Humanitas Onderdak Twente (HODT); Jarabee; Tactus Verslavingszorg; politie; woningcorporaties; Mediant; Zorggroep Manna; Dimence; en Regionale Instelling voor Begeleiding op het gebied van Wonen, Werk en Welzijn (RIBW). De verzamelde gegevens worden gepresenteerd in verschillende factsheets. In deze factsheet wordt aandacht besteed aan cliënten die begeleiding bij het wonen en/of bemoeizorg ontvangen. In de factsheet dakloosheid en chronische verslavingsproblematiek wordt ingegaan op de dak- en thuisloosheid, inclusief zwerfjongeren- en chronische verslavingsproblematiek, terwijl in de factsheet huisuitzetting en preventie wordt ingegaan op de kenmerken en achtergronden van uitgezette huurders. Daarnaast zijn er nog twee andere factsheets, te weten de factsheet Veelplegers Twente waarin de ontwikkelingen van de Twentse veelplegers worden gevolgd en de factsheet Huiselijk geweld Twente waarin aandacht wordt besteed aan de (geregistreerde) verdachten en slachtoffers van huiselijk geweld. Aangezien voor Enschede al langere tijd de gegevens op deze manier worden verzameld en gepresenteerd wordt in deze factsheet voor Enschede ook van eerdere jaren (vanaf 2009) gegevens opgenomen. Voor Twente en Almelo zijn alleen gegevens over 2010, 2011 en 2012 beschikbaar. 2. Begeleid en beschermd wonen Een aanzienlijke groep mensen in Twente krijgt begeleiding bij het wonen en/of ontvangt bemoeizorg. Zij worden volgens de landelijke definitie gerekend tot de dreigend daklozen. Bij begeleid en beschermd wonen gaat het om cliënten die zelfstandig wonen en een woonruimte huren bij een woningcorporatie of zorginstelling of wonen in een door een zorginstelling gehuurde woning. In dit laatste geval is er vaak sprake van een AWBZ-indicatie (ZZP-verblijf). Volledig zelfstandig wonen is voor hen (nog) niet mogelijk of gewenst. Daarom wordt per persoon een ondersteuningspakket geboden bestaande uit persoonlijke en huishoudelijke verzorging en/of ondersteunende en activerende begeleiding. Ook is er vaak sprake van een budgetbeheerrekening bij de stadsbank of (vrijwillige) bewindvoering om daarmee doorbetaling van vaste lasten te regelen. Begeleid wonen heeft als doel dat mensen een eigen huishouden (leren te) voeren en weer zelfstandig kunnen blijven of gaan wonen. Het is één van de maatregelen om huisuitzettingen te voorkomen. Factsheet Monitor Begeleid wonen en bemoeizorg Twente

4 Aanbod De volgende instellingen bieden begeleid en beschermd wonen aan de cliëntengroep van bovengenoemde prestatievelden: Humanitas Onder Dak Twente (HODT); Leger des Heils; Tactus verslavingszorg; en Zorggroep Manna. Ook de gegevens van de Regionale Instelling voor Begeleiding op het gebied van Wonen, Werken en Welzijn (RIBW) zijn meegenomen. Zij richten zich op mensen met psychiatrische problematiek, waarbij overlap is met de doelgroepen van de maatschappelijke opvang en de verslavingszorg. Specifiek voor jongeren HODT is samen met het ROC eind 2011 Enschede gestart met het project Kamer-Raad, een woonwerk-leer thuis voor studenten of leerlingen in Twente. Jongeren komen in aanmerking als zij door omstandigheden thuis belemmerd worden om hun opleiding goed af te ronden. In totaal zijn er circa 40 plekken, verdeeld over twee locaties in Enschede en één in Almelo. Studenten of leerlingen die bij Kamer-Raad wonen hebben een eigen kamer met gebruik van gemeenschappelijke voorzieningen (keuken en sanitair). Ze krijgen een persoonlijk begeleider die hen ondersteunt (maximaal 2 uur per week) in het zelfstandig wonen, leren en werken. Jongeren worden aangemeld door het loopbaancentrum van het ROC en krijgen ook vanuit het ROC een contactpersoon. In 2012 hebben in totaal 52 jongeren gebruik gemaakt van Kamer-Raad, 45 in Enschede en zeven in Almelo. Het merendeel (36) behoort tot de leeftijdscategorie jaar. In tabel 1 wordt het aanbod aan voorzieningen voor begeleid wonen weergegeven. Het is daarbij niet goed mogelijk om de capaciteit aan te geven, aangezien het aantal personen dat begeleiding ontvangt van dag tot dag kan verschillen. De meeste instellingen geven aan geen minimum of maximum aantal cliënten in begeleiding te hebben. Tabel 1 Aanbod begeleid wonen Almelo Enschede HODT HODT Leger des Heils Leger des Heils Tactus Tactus RIBW RIBW Kamer-Raad Zorggroep Manna Kamer-Raad Twente In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van het totaal aantal jaarlijkse cliënten begeleid wonen naar centrum- en regiogemeente, te weten Almelo, regiogemeenten Almelo, Enschede, Hengelo en overige regiogemeenten Enschede. In de bijlage staat een overzicht van het aantal cliënten begeleid wonen naar instelling en gemeente. 2 INTRAVAL

5 Tabel 2 Aantal cliënten begeleid wonen, n % Per Per n % inwoners inwoners Almelo n.b ,5 Regiogemeenten Almelo n.b ,0 Totaal n.b ,5 Enschede , ,2 Hengelo , ,3 Regiogemeenten Enschede , ,9 Totaal , ,1 Twente n.b , n % Per Per n % inwoners inwoners Almelo , ,5 Regiogemeenten Almelo , ,9 Totaal , ,4 Enschede , ,4 Hengelo , ,7 Regiogemeenten Enschede , ,0 Totaal , ,7 Twente , ,2 In totaal hebben in cliënten begeleiding bij wonen ontvangen, terwijl het in 2010 en 2011 om respectievelijk en cliënten ging (tabel 3). Tabel 3 Aantallen en kenmerken cliënten begeleid wonen naar instelling, 2010, 2011 en 2012 Aantal Gemiddelde leeftijd Percentage man HODT - Almelo HODT Enschede HODT - Hengelo HODT - Oldenzaal n.b. 75 Leger des Heils-Almelo Leger des Heils-Enschede Tactus Verslavingszorg Zorggroep Manna RIBW Almelo RIBW - Enschede Totaal In Enschede is het aantal cliënten met woonbegeleiding tussen 2011 en 2012 gestegen met 7% (van 643 naar 690), terwijl in de andere gemeenten het aantal cliënten stabiel is gebleven of gedaald. In Almelo wordt de daling met name veroorzaakt doordat minder cliënten woonbegeleiding ontvangen van HODT en Leger des Heils, terwijl in de regiogemeenten van Almelo een daling laat zien bij het RIBW. Er is een relatie met de financiering van deze activiteit door gemeente(n) en zorgkantoor. De grootste stijging van het aantal cliënten doet zich voor bij Zorggroep Manna, een toename van 54% tussen 2011 en Deze stijging komt door een uitbreiding van de capaciteit. Bij Factsheet Monitor Begeleid wonen en bemoeizorg Twente

6 HODT-Enschede is er sprake van een stijging van 18%, terwijl bij de overige instellingen het aantal cliënten stabiel is gebleven of zelfs is gedaald (tabel 3). De meeste cliënten maken gebruik van begeleid wonen van de RIBW. Dit aantal is echter wel gedaald van 891 in 2010 en 992 in 2011 naar 844 in Deze daling wordt mede veroorzaakt door de beperkte productieafspraken met het Zorgkantoor, met als gevolg dat de wachtlijsten bij de RIBW groeien. De gemiddelde leeftijd van de cliënten die woonbegeleiding ontvangen ligt rond de 40 jaar. HODT in Enschede en Hengelo hebben gemiddeld een jongere groep die begeleiding krijgt, terwijl de cliënten van HODT in Oldenzaal, Tactus Verslavingszorg en Zorggroep Manna met gemiddeld 45 jaar het oudst zijn. Het zijn meer mannen die woonbegeleiding krijgen, gemiddeld rond de 65%. Er lijkt echter een verschuiving plaats te vinden door een relatieve afname van het aantal mannen. Almelo en regiogemeenten In tabel 4 worden de woonplaats en de verblijfsduur vermeld van de cliënten uit Almelo en haar regiogemeenten die worden begeleid bij het wonen. Tabel 4 Woonplaats en verblijfsduur cliënten begeleid wonen Almelo, 2010, 2011 en Woonplaats N % N % N % Almelo Hellendoorn Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Totaal Verblijfsduur 1 maand of korter maanden maanden jaar Langer dan 3 jaar Totaal Het aantal cliënten dat woonbegeleiding krijgt is gedaald van 378 in 2011 naar 321 in 2012, een daling van 15%. Tussen 2010 en 2011 was er nog sprake van een stijging van 14% (333 naar 378). De meeste cliënten die gebruik maken van begeleid wonen zijn woonachtig in Almelo (56% in 2010 en 2011 en 57% in 2012), gevolgd door Hellendoorn (2010: 25%; 2011: 22%; 2012: 23%). Ongeveer twee vijfde (43% in 2010; 37% in 2011; 44% in 2012) wordt langer dan drie jaar begeleid door dezelfde instelling (met name RIBW). Het gaat hierbij voornamelijk om een groep cliënten die langdurige begeleiding nodig heeft. Bekend is dat een deel van de doelgroep altijd begeleiding nodig zal blijven houden om terugval (en dakloosheid) te voorkomen. Enschede en regiogemeenten In tabel 5 worden de woonplaats en de verblijfsduur gepresenteerd van de cliënten uit Enschede en haar regiogemeenten die worden begeleid bij het wonen. 4 INTRAVAL

7 Tabel 5 Woonplaats en verblijfsduur cliënten begeleid wonen Enschede, Woonplaats N % N % N % N % Borne Dinkelland Enschede Haaksbergen Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Totaal Verblijfsduur 1 maand of korter maanden maanden jaar Langer dan 3 jaar Onbekend Totaal Het aantal cliënten dat begeleiding bij het wonen ontvangt is tussen 2009 en 2012 gestegen van 676 naar Een mogelijke verklaring hiervoor is de snellere en betere doorstroom vanuit de 24-uursvoorzieningen. De meeste cliënten die gebruik maken van begeleid wonen zijn woonachtig in Enschede (2009: 66%; 2010: 61%; 2011: 63%; 2012: 65%), gevolgd door Hengelo (2009: 24%; 2010 en 2011: 22%; 2012: 20%). Het deel dat langer dan drie jaar begeleid wordt door dezelfde instelling is licht gedaald van 36% in 2009 en 2010 naar 31% in 2012, terwijl het deel dat één tot zes maanden begeleiding bij wonen heeft ontvangen licht is gestegen van 13% in 2009 en 2010 naar 19% in Doorstroom Nagegaan is welk deel van de personen die in 2012 begeleid wonen in 2011 ook begeleid woonden of gebruik maakten van één van de opvangvoorzieningen van de maatschappelijke opvang. Figuur 1 Doorstroom naar en vanuit begeleid wonen, Begeleid wonen: Maatschappelijke opvang: begeleid wonen: Bemoeizorg: 25 Nieuwe instroom 322 Factsheet Monitor Begeleid wonen en bemoeizorg Twente

8 Figuur 1 Doorstroom naar en vanuit begeleid wonen, 2012 (vervolg) 2012 begeleid wonen: Begeleid wonen: KDO/Nachtopvang: uursopvang: bemoeizorg: Uit zicht: 386 Van de personen die in 2012 begeleid wonen ontvangen, ontvingen 997 in 2011 ook begeleiding bij het wonen (figuur 1). Dit betekent dat 408 (1.405 (aantal cliënten begeleid wonen 2011) 997) geen begeleiding meer ontvangen. Van hen zijn twee dakloos geworden, drie doorgestroomd naar een 24-uursopvangvoorziening, 17 bekend bij bemoeizorg en 386 (95%) zijn uit zicht. Dit laatste kan betekenen dat men nu zelfstandig woont. Van de 386 cliënten die uit zicht zijn waren in woonachtig in Enschede. Van hen zijn 41 in 2012 nog wel bekend bij de afdeling Werk en Inkomen van de gemeente Enschede. In 2012 zijn 391 cliënten ingestroomd; 44 van hen komen uit de maatschappelijke opvang, 25 uit de bemoeizorg. In 2011 komen 322 van hen niet voor in de registraties van de instellingen en dus in 2012 ingestroomd. Deze instroom heeft met name plaatsgevonden bij het RIBW (178), gevolgd door het Leger des Heils (46), HODT (41), Zorggroep Manna (29) en Tactus Verslavingszorg (28). Overlap politie Om een beeld te krijgen van de overlastgevende en criminele activiteiten van de cliënten begeleid wonen, is een koppeling gemaakt met gegevens van de politie. Van de cliënten die in 2012 op enig moment begeleiding bij wonen hebben ontvangen, komt een 7% (95 personen) voor in de politieregistraties als verdachte. Daarnaast is 1% (8 personen) bij de politie bekend vanwege overlast op het gebied van alcohol en/of drugs. 3. Bemoeizorg In deze paragraaf wordt ingegaan op de cliënten van de bemoeizorg. Kenmerkend voor de bemoeizorg cliënten is dat zij veelal niet uit zichzelf om hulp vragen, het gaat om zogenoemde zorgmijders. De volgende instellingen bieden bemoeizorg aan deze zorgmijders: Mediant (jeugd, volwassenen en ouderen); Tactus Verslavingszorg (jeugd en volwassenen); Jarabee (T-team); Dimence; en GGD (vervuiling en daklozen spreekuur). 6 INTRAVAL

9 Twente In tabel 6 wordt een overzicht gegeven van het aantal cliënten dat bemoeizorg ontvangt naar centrum- en regiogemeente. In de bijlage staat een overzicht van het aantal cliënten bemoeizorg naar instelling en gemeente. Tabel 6 Aantal cliënten bemoeizorg, 2010, 2011 en N % Per inwoners N % Per inwoners N % Per inwoners Almelo , , ,2 Regiogemeenten Almelo , , ,6 Totaal , , ,4 Enschede , , ,3 Hengelo , , ,8 Regiogemeenten Enschede , , ,1 Totaal , , ,1 Twente 1.040* 1, , ,7 * Van 38 personen is de woonplaats niet bekend. Het aantal cliënten dat bemoeizorg ontvangt is tussen 2010 en 2012 licht gestegen van naar 1.156, een stijging van 11% (tabel 6). In 2011 lag het aantal met hoger. De grootste stijging doet zich voor in Almelo en haar regiogemeenten, het aantal bemoeizorg cliënten is hier gestegen met 40% (188 naar 317). Dit komt mede door het feit dat in 2012 voor het eerst gegevens van Dimence zijn opgenomen in de Monitor. In Enschede en haar regiogemeenten bedraagt de stijging 3% (van 818 in 2010 naar 839 in 2012). Tabel 7 Aantallen en kenmerken cliënten bemoeizorg, 2010, 2011 en 2012 Aantal Gemiddelde leeftijd Percentage man Mediant - jeugd Mediant- volwassenen Mediant- ouderen Tactus jeugd Enschede Tactus jeugd Almelo Tactus volwassenen Enschede Tactus volwassenen Almelo GGD inloopspreekuur daklozen* n.b. 78 T-team Enschede T-team Hengelo T-team Almelo Dimence** Totaal * Deze gegevens zijn pas vanaf 2011 in de Monitor opgenomen. ** Deze gegevens zijn pas vanaf 2012 in de Monitor opgenomen. De daling van het aantal bemoeizorgcliënten tussen 2011 en 2012 komt met name door een afname van het aantal cliënten van Mediant (tabel 7). Deze daling komt onder meer doordat de financiële middelen die Mediant jaarlijks van de gemeente ontvangt zijn gehalveerd en zij samen met Tactus Verslavingszorg functioneel vorm dienen te geven aan de invulling van bemoeizorg. Factsheet Monitor Begeleid wonen en bemoeizorg Twente

10 Hierdoor heeft Mediant in 2012 minder tijd kunnen besteden aan het opsporen van zorgmijders en is zij selectiever gaan kijken op welke signalen gereageerd moest worden. De gemiddelde leeftijd van de volwassen cliënten varieert in 2012 tussen de 40 en 50 jaar. Bij de jeugdige cliënten varieert de gemiddelde leeftijd tussen 20 en 23 jaar. Het merendeel van de cliënten die bemoeizorg ontvangen is een man, 73% in 2010 en 66% in 2011 en Problematiek In tabel 8 is de problematiek (voor zover bekend) van de bemoeizorg cliënten weergegeven. Tabel 8 Problematiek cliënten bemoeizorg, 2010, 2011 en Problematiek Aantal Percentage Aantal Percentage Aantal Percentage Verslaving Huisvesting Psychisch Gedrag Schulden Overig Onbekend In 2012 kampt bijna twee derde (62%) met verslavingsproblemen, in de twee voorgaande jaren ging het om ongeveer de helft (53% in 2010; 47% in 2011). Het deel met psychische problemen is daarentegen gedaald van een kwart (23% in 2010; 26% in 2011) naar ruim een tiende (12% in 2012). De toename van het aantal cliënten met een verslavingsprobleem (van 552 naar 722, een toename van 31%), is terug te vinden in de stijging van het aantal bemoeizorgcliënten van Tactus Verslavingszorg. Het deel met schuldenproblematiek is in alle drie de jaren zeer klein. Dit komt mogelijk doordat deze problematiek vaak pas later in beeld komt. De aanleiding voor bemoeizorg is meestal andersoortige problematiek zoals verslaving en huisvesting. Overlap Cliënten die zorg mijden komen soms gedurende een jaar bij meer dan één instelling in beeld. Om zicht te krijgen op de overlap en het aantal unieke personen zijn de door de instellingen verstrekte gegevens met elkaar gekoppeld en verwerkt in één geanonimiseerd databestand. Indien een persoon bij meerdere instanties bekend is, zijn deze dubbelingen in het gekoppelde bestand verwijderd. Wat overblijft is een bestand met unieke personen en de contacten die zij hebben met de verschillende instellingen. Tabel 9 Bekendheid naar aantal instellingen, 2010, 2011 en Aantal Percentage Aantal Percentage Aantal Percentage 1 instelling instellingen instellingen Totaal INTRAVAL

11 In alle jaren is het overgrote deel (93% in 2010; 92% in 2011; 97% in 2012) van de personen die bemoeizorg ontvangen bij slechts één instelling bekend (tabel 9). Een beperkt deel (7% in 2010 en 2011 en 3% in 2012) ontvangt van twee of drie verschillende instellingen bemoeizorg. Van de 35 personen die in 2012 van meerdere instellingen bemoeizorg hebben ontvangen, is bij 24 personen (deels) sprake van overlap in de periode waarin zij bemoeizorg ontvingen. Met andere woorden, zij ontvingen van twee instellingen tegelijk bemoeizorg. Dat kan opzet zijn, als een cliënt wordt aangemeld is niet altijd direct duidelijk wat de dominante problematiek is en welke instelling hierbij het best kan aansluiten. Bij het grootste deel is sprake van de combinatie verslaving en problemen op het gebied van huisvesting. De overlap tussen de instellingen c.q. afdelingen is vrij gering. Grootste overlap doet zich voor bij Mediant-jeugd en T-team: van de 33 jongeren die contact hebben met de afdeling jeugd van Mediant komen acht eveneens voor bij één van de T-teams. Ook dit is logisch, als het T-team vermoedt dat er sprake is van psychiatrische problematiek wordt bemoeizorg van Mediant ingeschakeld. Overlap maatschappelijke opvang Ook in de maatschappelijke opvang ontvangen cliënten bemoeizorg. Soms voorafgaand aan plaatsing, soms om samen met de opvanginstelling te achterhalen met welke problematiek de cliënt kampt. Om een beeld te krijgen van de omvang zijn de gegevens van bemoeizorg 2012 tevens, op geanonimiseerde wijze, gekoppeld met de bestanden van instellingen voor maatschappelijke opvang, zoals Kortdurende Opvang (KDO) en 24-uursvoorziening (LIBW) van het Leger des Heils en de nachtopvang, 24-uursopvang, Twentse Opvangvoorziening (TOV) en Kamers met Kansen (KmK) van HODT. Tabel 10 Overlap instellingen maatschappelijke opvang met instellingen voor bemoeizorg, 2012 LdH-LIBW LdH-KDO HODT- 24uurs HODT-NO TOV KmK Overlap De overlap met TOV en de 24-uuropvangvoorziening van HODT is met respectievelijk 27 en 20 het hoogst, gevolgd door de KDO van het Leger des Heils (13) (tabel 10). De overlap met LIBW van het Leger des Heils en Kamers met Kansen is met respectievelijk vier en twee vrij gering. Overlap politie Om een beeld te krijgen van de overlastgevende en criminele activiteiten van de cliënten bemoeizorg, is een koppeling gemaakt met gegevens van de politie. Van de cliënten die in 2012 op enig moment bemoeizorg hebben ontvangen, komt een vijfde (20%; 234 personen) voor in de politieregistraties als verdachte. Daarnaast is 2% (18 personen) bij de politie bekend vanwege overlast op het gebied van alcohol en/of drugs. Factsheet Monitor Begeleid wonen en bemoeizorg Twente

12 BIJLAGE Tabel 1 Cliënten begeleid wonen naar instelling en gemeente, 2010, 2011 en 2012 HODT Leger des Heils Tactus Zorggroep Manna RIBW Woonplaats Almelo Borne Dinkelland Enschede Haaksbergen Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Totaal Tabel 2 Cliënten bemoeizorg naar instelling en gemeente, 2010, 2011 en 2012 Mediantjeugd Mediantvolwassenen Mediantouderen Tactus-jeugd Woonplaats Almelo Borne Dinkelland Enschede Haaksbergen Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Onbekend Totaal INTRAVAL

13 Tabel 2 Cliënten bemoeizorg naar instelling en gemeente, 2010, 2011 en 2012 (vervolg) Tactusvolwassenen GGD T-team Dimence Woonplaats Almelo Borne Dinkelland Enschede Haaksbergen Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Onbekend Totaal Tabel 3 Woonplaats cliënten begeleid wonen, 2010, 2011 en Woonplaats Aantal Percentage Aantal Percentage Aantal Percentage Almelo Borne Dinkelland Enschede Haaksbergen Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Totaal Factsheet Monitor Begeleid wonen en bemoeizorg Twente

14 Tabel 4 Woonplaats cliënten bemoeizorg, 2010, 2011 en Woonplaats Aantal Percentage Aantal Percentage Aantal Percentage Almelo Borne Dinkelland Enschede Haaksbergen Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Onbekend Totaal INTRAVAL

15

16 COLOFON St. In t r ava l Postadres Postbus BT Groningen info@intraval.nl Kantoor Groningen: Kantoor Rotterdam: St. Jansstraat 2C Goudsesingel 68 Telefoon Telefoon Fax Fax September 2013 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Tekst Opdrachtgever Opmaak Omslag Druk A. Kruize, B. Bieleman Gemeente Enschede/ Gemeente Almelo M. Haaijer E. Cusiel Copy-Copy Groningen ISBN