Groente- en fruitconsumptie lager dan verwacht Voedingspatroon van Surinaamse Amsterdammers in kaart gebracht Gezien de hoge prevalentie van voedingsgerelateerde aandoeningen bij Surinaamse Nederlanders verstrekken diëtisten relatief veel adviezen aan deze etnische groep. Toch blijkt de beschikbaarheid van valide informatie over de voedselconsumptie van deze groep zeer beperkt. Onderzoekers van het AMC en de Vrije Universiteit rapporteren enkele opvallende resultaten. Foto: AGF Promotie Nederland Veel diëtisten geven in de praktijk voedingsvoorlichting aan de allochtone bevolking. Hoewel er nog geen voedingsaanbevelingen zijn die specifiek op Surinaamse Nederlanders zijn gericht, weten diëtisten als geen ander dat er aanzienlijke verschillen zijn tussen de voeding van Surinaamse Nederlanders en de autochtone bevolking. Verdieping in de literatuur geeft de diëtist achtergrondinformatie die het opsporen van problematische aspecten van de voeding van individuele patiënten versnelt en het geven van adequate adviezen bevordert. Inzicht in de voeding van bevolkingsgroepen is noodzakelijk om prioriteiten te kunnen stellen voor voedingsbeleid en om groepen met verhoogd risico op inadequate inname te kunnen identificeren voor preventieve interventies. Daarnaast dienen voedingsadviezen en voorlichtingsmateriaal over voeding aan te sluiten bij het voedingspatroon van de doelgroep. Eerder voedelsconsumptieonderzoek Naar de voeding van Nederlanders van Surinaamse afkomst, met ca. 325.000 personen de op één na grootste immigrantengroep in Nederland, is weinig onderzoek verricht. Acht jaar geleden is de voedingsinname van 43 mannen van Surinaamse afkomst onderzocht 1 en meer dan 25 jaar geleden de voedingsinname en voedingsstatus van kinderen van Surinaamse afkomst. 2,3 In een gecontroleerd patiëntenonderzoek bij vrouwen van Surinaams-Hindoestaanse afkomst is de voeding gemeten met een voedselfrequentievragenlijst. 4 Verschil met de algemene Nederlandse bevolking In dit onderzoek bij 108 Surinaamse Amsterdammers was de inname van totaal, verzadigd en enkelvoudig Nederlands Tijdschrift Diëtisten 60 4 2005 98
onverzadigd vet en cholesterol lager dan gerapporteerd voor de algemene Nederlandse bevolking (zie tabel). 10 De inname van meervoudig onverzadigd vet was hoog in vergelijking met de algemene Nederlandse bevolking. De inname van de micronutriënten vitamine A, ijzer (bij vrouwen) en calcium was lager voor de Surinaamse Amsterdammers. De aanzienlijk lagere consumptie van kaas en andere melkproducten heeft waarschijnlijk bijgedragen aan de lagere consumptie van verzadigd vet en calcium. Groente- en fruitconsumptie lager dan verwacht Vaak wordt aangenomen dat Surinaamse Nederlanders een hoge consumptie van groente en fruit hebben. De gemiddelde consumptie van groenten en fruit was echter vergelijkbaar met die in de algemene Nederlandse bevolking, terwijl de consumptie van peulvruchten hoger was (zie tabel). Ongeveer de helft van de respondenten had geen fruit gegeten (mannen: 51%, vrouwen: 54%) en ongeveer een vijfde minder dan 50 gram groente Tabel I: Dagelijkse voedingsinname door Surinaamse Amsterdammers. Mannen Vrouwen SUNSET VCP* SUNSET VCP* Energie (kj) 9640 (670) 11192 7084 (388) 8519 Vet (en%) 30,4 (1,5) 36,5 32,1 (1,1) 37,0 Verzadigd vet (en%) 9,6 (0,8) 14,2 10,2 (0,5) 14,6 Meerv. onverzadigd vet (en%) 8,6 (0,7) 6,9 9,2 (0,5) 6,8 Enkelv. onverzadigd vet (en%) 9,2 (0,6) 12,9 9,3 (0,4) 13,2 Cholesterol (mg) 181 (32) 248 141 (19) 200 Eiwit (en%) 15,9 (0,8) 14,5 15,9 (0,6) 15,3 Koolhydraten (en%) 51,4 (1,6) 44,6 51,6 (1,2) 45,0 Vezel (g) 19,9 (1,9) 24 16,0 (1,6) 20 Alcohol (g) 9,2 (4,1) 18 0,9 (0,4) 8 Calcium (mg) 770 (91) 1068 559 (36) 963 IJzer (mg) 12,2 (1,0) 13,0 8,5 (0,4) 10,7 Vitamine A (mg RE) 552 (119) 1081 592 (146) 803 Voedingsmiddelen (g) Brood 118 (18) 173 91 (8) 119 Rijst, graanproducten, deegwaren 218 (32) 61 145 (14) 51 Rijst 192 (32) 119 (15) Aardappelen 21 (10) 132 24 (7) 101 Groenten 149 (19) 129 137 (12) 127 Peulvruchten 70 (23) 6 21 (7) 4 Fruit 85 (18) 92 95 (18) 103 Vlees 121 (17) 138 95 (10) 102 Vis 24 (10) 11 30 (9) 9 Eieren 23 (8) 16 6 (2) 13 Kaas 18 (6) 35 11 (2) 30 Melkproducten 198 (49) 357 135 (21) 332 Vetten, oliën, en hartige sauzen 35 (5) 61 32 (7) 46 Oliën 19 (4) 16 (2) Margarineproducten 9 (2) 7 (1) Gebak en koek 8 (3) 39 20 (5) 43 Suiker, snoep, zoet beleg/ sauzen 29 (6) 52 25 (4) 35 Gemiddelden (standaardfout) zijn weergegeven. RE = retinol equivalenten. *Voedselconsumptiepeiling 1998, leeftijdsgroep 22-50 jr. Margarine, halvarine, bak-en braadvet Nederlands Tijdschrift Diëtisten 60 4 2005 99
(mannen: 22%, vrouwen: 20%). Het gebruik van typisch Surinaamse groenten werd gerapporteerd door 22% van de mannen en 35% van de vrouwen. Net als voor de algemene Nederlandse bevolking dient bij de voedingsvoorlichting aan Surinaamse Nederlanders aandacht besteed te worden aan consumptie van groente (bij Creolen) en fruit. Voorkeur voor zoet een vooroordeel? Een aanname die vaak wordt verkondigd, is dat de consumptie van zoetigheden hoog zou zijn bij Surinaamse Nederlanders. In de literatuur wordt vaak de nadruk gelegd op het advies om het gebruik van zoete tussen- doortjes te beperken. Wij hebben echter geen enkele aanwijzing gevonden voor een hogere consumptie van koek/gebak en andere zoetigheden of een hogere energie-inname in de vorm van tussendoortjes (percentage van de totale energie-inname: mannen 26%, vrouwen 29%). De consumptie van zoetigheden en gebak/koek was lager dan gemeten voor de algemene Nederlandse bevolking (zie tabel). Ontbijt verdient de aandacht Een substantieel deel van de onderzochte Surinaamse Amsterdammers had niet ontbeten (mannen: 19%, vrouwen: 23%). Vergelijking met de gegevens van de VCP Het onderzoek De SUNSET-populatie De onderzoekspopulatie was een steekproef uit het dwarsdoorsnedeonderzoek genaamd Surinamers in Nederland: studie naar gezondheid en etniciteit (SUNSET). De SUNSET- populatie was een steekproef van 35- t/m 60-jarige, niet-geïnstitutionaliseerde man nen en vrouwen in Amsterdam Zuid-Oost. Een willekeurige steekproef van ca. 2000 personen van Surinaamse afkomst (zelf of beide ouders geboren in Suriname) werd getrokken uit de Gemeentelijke Basis Administratie (respons 63%). Het onderzoek bestond uit interviews (alle respondenten) en een lichamelijk onderzoek (opkomst 85% van de geïnterviewden). Uit de personen die hun afkomst als Hindoestaans of Creools identificeerden, het lichamelijk onderzoek hadden ondergaan en niet aan een substudie over hypertensie deelnamen, is een willekeurige steekproef getrokken waarbij voeding is gemeten met de 24-uurs navraagmethode (n=108, respons 64%). Er bestonden geen substantiële verschillen in opleiding, inkomen, geslacht of het volgen van een dieet tussen de deel nemers van SUNSET die wel of niet deelnamen aan het voedingsonderzoek. De onderzoekspopulatie bestond uit 37 mannen en 71 vrouwen die tussen de 34 en 57 jaar oud waren (gemiddeld 43 jaar). Van de mannen was 57% Creool, 41% Hindoestaan, en 3% van andere afkomst. Van de vrouwen was 69% Creool, 30% Hindoestaan en 1% van andere afkomst. Van de vrouwen had 75% overgewicht (Quetelet-index 25 kg/m 2 ), van de mannen 43%. Meetinstrumenten Voedingsinname De voeding is gemeten met de three-pass 24-uurs navraagmethode door diëtisten en studenten diëtetiek bij de deelnemers thuis. De three-pass -methode bestaat uit: 1) een quick-list waarbij activiteiten, eetmomenten en hierbij geconsumeerd voedsel over de gehele dag worden doorgenomen; 2) het invullen van details waarbij elk eetmoment wordt herhaald en hoeveelheden worden nagevraagd; en 3) herhaling van tijden en eetmomenten waarbij wordt gevraagd of de respondent zich nog ander eten of drinken kan herinneren. 6 Alle interviewers waren getraind door dezelfde diëtist-onderzoeker. Recepten werden in detail genoteerd volgens de beschrijving van de respondent. Als recepten niet beschikbaar waren, is gebruikgemaakt van een standaard Surinaams kookboek. 7 Hoeveelheden werden achtergehaald met gebruik van huishoudelijke maten, aangevuld met gegevens over standaardmaten. 8 De gegevens werden gecodeerd met gebruik van de Nederlandse Voedingsmiddelentabel en ingevoerd in het Becel-voedingsprogramma (Becel Instituut). Overige gegevens De in dit artikel gehanteerde indeling voor etniciteit is gebaseerd op de door de respondent gerapporteerde etnische afkomst van zijn/haar moeder. Alleen personen van Hindoestaanse (voorouders uit voormalig Brits Indië) of Creoolse (voorouders uit Afrika/ Europa) zijn uitgenodigd voor het huidige onderzoek. Dit zijn de twee grootste etnische groepen onder de Surinaamse bevolking. Twee personen bleken van andere afkomst en zijn niet meegenomen in de analyses met indeling naar afkomst. Opleiding, Nederlands Tijdschrift Diëtisten 60 4 2005 100
wees echter niet uit dat de respondenten gemiddeld minder energie-innamen bij het ontbijt (percentage van de totale energie-inname: mannen 18%, vrouwen 17%) dan de algemene Nederlandse bevolking. Verschillen Hindoestaanse en Creoolse afkomst Voor enkele kenmerken van de voeding bestonden substantiële etnische verschillen die consistent waren voor mannen en vrouwen. De inname van meervoudig onverzadigd vet (verschil: 3,1 energieprocent) en de consumptie van groenten (verschil: 58 gram) was significant hoger voor Hindoestanen in vergelijking tot Creolen. Implicaties voor de praktijk Gezien het soort voedingsmiddelen dat Surinaamse Nederlanders consumeren (bijvoorbeeld rijst in plaats van aardappelgerechten), zal de vertaling van aanbevelingen naar adviezen over voedingsmiddelen vanzelfsprekend moeten verschillen van die voor de algemene Nederlandse bevolking. Prioriteitenverschillen in de voorlichting Omdat de inname van verzadigde vetzuren meer overeenkomt met de aanbevelingen (<10 energieprocent 14 ) dan voor de algemene Nederlandse bevolking, lijkt voorlichting over de vetzuursamenstelling minder urgent burgerlijke staat en het aantal jaren in Nederland zijn nagevraagd tijdens een interview op basis van gestandaardiseerde vragenlijsten. Lengte en gewicht zijn gemeten tijdens lichamelijk onderzoek bij het AMC. Ook is de Quetelet-index berekend (kg/m 2 ). Beschouwing Overeenkomsten en een verschil met ander onderzoek Een belangrijke overweging is de mate waarin de resultaten generaliseerbaar zijn naar de gehele populatie van Surinaamse Nederlanders. Vergelijking met de resultaten van ander onderzoek in deze groep kan hier inzicht in geven. Met gebruik van een korte voedselfrequentievragenlijst die afgenomen is in de gehele SUNSET-onderzoekspopulatie zijn enkele kenmerken van de voeding tussen deelnemers van Surinaamse (n=976) en Nederlandse (n=552) afkomst vergeleken. Consistent met de bevindingen met de 24-uurs navraagmethode, was de consumptie van vis en plantaardige oliën substantieel hoger voor de deelnemers van Surinaamse afkomst. Ook was het aantal personen dat geen alcohol consumeerde aanzienlijk hoger voor de deelnemers van Surinaamse afkomst voor zowel mannen (Hindoestaans: 39%, Creools: 18%, Nederlands: 0,8%) als vrouwen (Hindoestaans: 63%, Creools: 37%, Nederlands: 5%). In eerder onderzoek bij mannen 1, 8-jarige kinderen 2 en Hindoestaanse vrouwen 4 van Surinaamse afkomst werd consistent met onze resultaten een lage inname van verzadigd vet 2,4, totaal vet 1, alcohol 1, calcium 2, ijzer 2 en vitamine A 1 waargenomen, en een hoge inname van meervoudig onverzadigd vet bij Hindoestanen. 2,4. Ook was de consumptie van rijst 1,2 en peulvruchten 2 hoog en de consumptie van melkproducten 1,2, koek/gebak 2 en zoetigheden 1,2 laag in vergelijking met autochtone Nederlanders. In overeenstemming met onze resultaten werd geen groter gebruik van tussendoortjes bij kinderen van Surinaamse afkomst gevonden. 2 De consumptie van fruit was lager 1,2 en de consumptie van groente hoger (bij kinderen 2 en Hindoestaanse mannen 11 ) of vergelijkbaar (Creoolse mannen 11 ) in vergelijking met de algemene Nederlandse bevolking. Eerdere studies suggereerden een lagere ontbijtfrequentie bij personen van Surinaamse afkomst. 1,2 Mogelijk wordt dit verschil veroorzaakt door verschillen in de definitie van ontbijten. Mogelijke beperkingen van het onderzoek Net als bij andere methoden van voedselconsumptiemeting kan onderrapportage in ons onderzoek niet worden uitgesloten. Het gebruik van de three-pass - methode 6 kan het vergeten van voedingsmiddelenconsumptie echter beperken. Wij hebben schattingen op basis van de gebruikte 24-uurs navraagmethode vergeleken met schattingen op basis van de tweedaagse opschrijfmethode die gehanteerd is bij de VCP 1998. 10 Dit verschil in methode lijkt geen aannemelijke verklaring voor onze resultaten, maar voorzichtigheid bij het interpreteren van kleine verschillen is vereist. In de VCP-onderzoekspopulatie zijn personen met een hogere sociaal-economische status sterker vertegenwoordigd dan in onze onderzoekspopulatie van personen van Surinaamse afkomst in Amsterdam Zuid-Oost. Echter, veel van de verschillen in voeding naar sociaal economische status in de VCP zijn klein in vergelijking met de waargenomen etnische verschillen. Vergelijking met de voeding van VCP-deelnemers met een lage sociaal-economische status 12 leidt tot dezelfde conclusies. Nederlands Tijdschrift Diëtisten 60 4 2005 101
Suriname is in het verleden door een groot aan - tal bevolkingsgroepen bewoond. Het land is in handen geweest van Portugezen, Spanjaarden, Engelsen, Fransen en Nederlanders. Hindoestanen vormen de grootste groep, gevolgd door Creolen en Javanen. Na de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 is een groot aantal Surinamers naar Nederland gekomen. Hindoestanen zijn afkomstig uit voormalig Brits Indië (Pakistan en India). Creolen zijn nakomelingen van de slaven uit West-Afrika. 15 dan bij de Nederlandse bevolking. Behoud van gunstige consumptiegewoontes zoals de hoge consumptie van vis en peulvruchten dient gestimuleerd te worden. Zorgelijk lage inname van micronutriënten Omdat aanbevolen hoeveelheden voor micronutriënten gebaseerd zijn op voldoende inname voor het overgrote deel van de populatie, hoeft het geen probleem te zijn als gemiddelde inname van de populatie iets lager is dan aanbeveling. De grootte van het verschil met de aanbevelingen (vitamine A: mannen 1000 µg RE, vrouwen 800 µg RE; ijzer: vrouwen 15 mg, calcium 1 g 9,13 ) suggereert echter dat de lage inname van vitamine A, ijzer (voor vrouwen) en mogelijk calcium aandacht verdient. Hoewel wij de inname van vitamine D niet geschat hebben, was de consumptie van vitamine D-rijke voedingsmiddelen duidelijk onvoldoende om een inname van 10 µg te halen (aanbeveling voor personen met een donkere huid bij zwangerschap/lactatie of een leeftijd <4 jaar of 51 t/m 60 jaar 13 ); de waargenomen consumptie van gefortificeerde margarineproducten levert een bijdrage van circa 6% aan deze inname. In het onderzoek uit 1978 waren de ijzer- en vitamine D-status beduidend slechter bij de kinderen van Surinaamse afkomst in vergelijking tot de kinderen van Nederlandse afkomst. 2 Nieuw onder zoek naar de micronutriëntenstatus onder Surinaamse Nederlanders is gerechtvaardigd. DR. K. STRONKS Universitair hoofddocent, Afdeling Sociale Geneeskunde, AMC, Universiteit van Amsterdam Correspondentieadres: Mary Nicolaou, Afdeling Sociale Geneeskunde, AMC, Postbus 226600, 1100 DD Amsterdam, tel.: 020-566 50 33, e-mail: m.nicolaou@amc.uva.nl Literatuur 1. Van Erp-Baart MAJ, et al. Assessment of dietary intake among Moroccan women and Surinam men. Ethnicity Health 2001;6:145-54. 2. Egger RJ, et al. Voedingsonderzoek in de Bijlmer. Voeding en voedingstoestand van 8-jarige Surinaamse en Nederlandse schoolkinderen in de Bijlmermeer. Amsterdam: Koninklijk Instituut voor de Tropen, 1980. 3. Brussaard JH, et al. Nutrition and health among migrants in the Netherlands. Publ Health Nutr 2001;4:659-664. 4. Sadhoeram SM, et al. De voeding van Surinaams-Hindostaanse vrouwen met diabetes in Den Haag. Epidemiol Bull 1997;32:21-26. 5. Bindraban NR, et al. Cardiovasculaire risicofactoren bij Surinamers in Nederland: een literatuuroverzicht. Ned Tijdschr Geneeskd 2003;147:1591-4. 6. Westat. NHANES-III Dietary Interviewers Manual. Rockville (MD): Westat Inc., 1992. 7. Stichting Eerste Surinaamse Huishoud- en Nijverheidsschool te Paramaribo. Groot Surinaams kookboek, 4e druk. Paramaribo: Kersten &Co, 1991. 8. Hulshof KFAM, et al. Maten, gewichten en codenummers 1992. TNO Rapportnummer V92.0031992. Zeist: TNO-Voeding en Landbouwuniversiteit Wageningen, 1992. 9. Stichting NEVO. NEVO tabel 2001. Den Haag: Voedingscentrum, 2001. 10. Voedingscentrum. Zo eet Nederland. Resultaten van de Voedselconsumptiepeiling 1998. Den Haag: Voedingscentrum, 1998. 11. Van Erp-Baart AJM, et al. Deel 2. Pilot onderzoek naar de voedselconsumptie bij volwassen Surinaamse mannen. TNOrapport V97.070. Zeist: TNO-Voeding, 1999. 12. Hulshof KFAM, et al. Socio-economic status, dietary intake and 10 y trends: the Dutch National Food Consumption Survey. Eur J Clin Nutr 2003;57:128-137. 13. Gezondheidsraad. Voedingsnormen: calcium, vitamine D, thiamine, riboflavine, niacine, panthoteenzuur en biotine. Publicatie nr 2000/12. Rijswijk: Gezondheidsraad, 2000. 14. Gezondheidsraad. Voedingsnormen: energie, eiwitten, vetten en verteerbare koolhydraten. Publicatie nr. 2001/19R. Den Haag: Gezondheidsraad, 2001. 15. Stenvert JM. Voeding van enkele niet-nederlandse bevolkingsgroepen. In: Informatorium voor Voeding en Diëtetiek. Houten/ Antwerpen: Bohn Stafleu Van Lochum, 1997. DR. IR. R. M. VAN DAM Universitair docent, Afdeling Voeding en Gezondheid, Faculteit Aard-en Levenswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam M. NICOLAOU BSc, promovendus, Afdeling Voeding en Gezondheid, Faculteit Aard-en Levenswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam Nederlands Tijdschrift Diëtisten 60 4 2005 102