Achtergrondartikel: Een systemische kijk op werkdruk Inleiding De vraag van VOION om de voorstelling Je gaat het pas zien als je het doorhebt thematisch te benaderen en te vertalen naar het onderwijs was een unieke kans om een urgent probleem met verbeelding en het gedachtegoed van het systeemdenken van zo veel mogelijk kanten te benaderen. Om maximaal plezier te beleven aan dit artikel raden we u aan eerst de inleiding te lezen en de voorstelling te bekijken. We zullen regelmatig verwijzen naar scènes uit het stuk. In het dialoogpakket is de onderstaande tekst een tussenstap. In de opdracht en het artikel Vind de crux gaat het over oplossingsrichtingen die direct aansluiten bij deze systemische beschouwing over werkdruk. Probleem en oplossing Grofweg zijn er drie manieren om het thema werkdruk te benaderen: -De politieke invalshoek: wat is de invloed van het beleid op werkdruk? -De persoonlijke invalshoek: wat kan de medewerker zelf doen aan werkdruk? -De systemische invalshoek: wat kan de organisatie doen met werkdruk? Met de systemische invalshoek pretenderen we niet de oplossing voor een langdurend schijnbaar onoplosbaar probleem te hebben. We denken wel dat het herkennen van patronen en het maken van een analyse a.d.h.v. de taal waarin het systeem centraal staat, inzicht in onnodige verhoging van werkdruk kan geven. Inzichten delen binnen een gemeenschappelijk referentiekader is een belangrijke tussenstap in de verlichting van werkdruk. De scènes uit de voorstelling kunnen een schoolorganisatie helpen te zien wat er zich tussen de mensen afspeelt. De kracht van een systemisch perspectief The mind is social, zei Bateson, een van de grondleggers van het systeemdenken. In plaats van een probleem in stukjes op te knippen, kijkt het systeemdenken naar onderlinge verbanden. In plaats van het individu hanteert het systeemdenken het relatienetwerk als aangrijpingspunt voor veranderingen. In plaats van het maken van oorzaak-gevolg-schuld-analyses, probeert het systeemdenken zicht te krijgen op patronen die niemand gewild heeft, maar die toch iedereen in zijn greep lijken te hebben. In plaats van de belofte van strategieën en interventies met algemene geldingskracht, zoekt het systeemdenken antwoorden op maat van de context zoals die zich aandient. De consequentie van deze manier van kijken is veelomvattend. Wie eenmaal een systemisch kompas heeft ontwikkeld,: gelooft meer in sturen op samenwerking dan in investeren in individuele competentieontwikkeling; ziet meer in gezamenlijk evalueren dan in individuele performance systemen; investeert meer in prototyping van mogelijke verbeteringen dan in grootscheepse missie- en visieontwikkelingstrajecten; heeft meer met de menselijke maat dan met maakbaarheid; is vooral onderzoeker met oog voor detail, verteller met een sterk besef van de kracht van taal en creatieve bedenker van kleine experimenten; en ziet overal om zich heen, in de krant, op het werk en in het eigen leven mogelijkheden om complexiteit hanteerbaar te maken, zonder te vervallen in fragmentatie en het steeds maar weer verplaatsen van de schuldvraag. (bron: Spanjersberg, 2015) 1
Werkdruk Definitie van werkdruk In het uitgebreide onderzoek dat TNO naar werkdruk in het voortgezet onderwijs heeft gedaan, wordt werkdruk als volgt gedefinieerd en gespecificeerd: Werkdruk is een breed begrip waar geen eenduidige definitie voor bestaat. In de Arbowet is werkdruk één van de factoren van psychosociale arbeidsbelasting naast seksuele intimidatie, agressie, geweld en pesten, die werkstress veroorzaken. In de memorie van toelichting bij de Arbowet (van 1 januari 2007) wordt werkdruk als volgt omschreven: Er is sprake van werkdruk als een werknemer niet kan voldoen aan de gestelde kwalitatieve en kwantitatieve taakeisen. Met taakeisen worden bedoeld de eisen die aan het werk gesteld worden. Zij kunnen variëren in hoeveelheid, kwaliteit en werktempo. Bij werkdruk werkt een werknemer voortdurend onder hoge tijdsdruk en/of in een hoog tempo. Vooral in combinatie met beperkte regelmogelijkheden of anders gezegd beperkte zeggenschap in en over het werk vormt werkdruk een risico voor de gezondheid van werknemers. In de multidisciplinaire richtlijn voor werkdruk (Oerlemans e.a., 2013) worden twee dimensies van werkdruk onderscheiden: kwantitatieve versus kwalitatieve werkdruk en objectieve versus subjectieve werkdruk. Van kwantitatieve werkdruk is sprake wanneer grote hoeveelheden werk in een korte tijdsperiode moeten worden verricht. Kwalitatieve werkdruk heeft vooral betrekking op de moeilijkheidsgraad van de te verrichten werkzaamheden. Bij werkdruk is daarnaast sprake van objectieve en subjectieve aspecten: bij subjectieve werkdruk is sprake van de beleving van werkdruk terwijl objectieve werkdruk wordt vastgesteld op andere wijze dan door bevraging van de werknemer. Objectieve gegevens over werkdruk kunnen bijvoorbeeld betrekking hebben op het aantal gewerkte uren, het aantal uitgevoerde handelingen of opgeleverde producten. Uit het literatuuronderzoek dat in het kader van de richtlijn is verricht bleek dat werkdruk vooral is geoperationaliseerd als kwantitatieve werkdruk, zoals ervaren door werknemers 4 soorten werkdruk Objectief Kwantitatief Objectief Kwalitatief Subjectief Kwantitatief Subjectief Kwalitatief 2
Circulariteit Een van de mooiste uitvindingen van de systeemtheorie vinden we in het concept circulariteit. Dit begrip staat tegenover lineaire causaliteit, die we kennen als ons vertrouwde, alledaagse manier van denken: er zijn een of meer oorzaken en er zijn gevolgen. Wie de oorzaken kent, beschikt over aangrijpingspunten om de gevolgen aan te pakken. Maar als het om menselijke reacties gaat, schiet deze lineair-causale zienswijze tekort. In het intermenselijk verkeer is het niet goed aan te geven waar iets ooit begonnen is, wat oorzaak en wat gevolg is. (Spanjersberg e.a., 2010, pag. 14) Laten we proberen de circulaire patronen in de voorstelling in woorden te vangen: Hoe meer druk, des te meer versplintering, Des te meer versplintering hoe meer druk. Hoe meer druk, des te meer uitval, Des te meer uitval, hoe meer druk. Hoe groter de druk, des te meer vermijding van taken, Des te meer vermijding, hoe groter de druk. Hoe meer vermijding, des te groter de roep om pro-activiteit, Des te groter de roep om pro-activiteit, des te meer vermijding. Hoe meer versplintering des te meer eenzaamheid, Hoe groter de eenzaamheid des te meer versplintering. Hoe groter het appèl op gezamenlijkheid, hoe groter de eenzaamheid, Hoe groter de eenzaamheid, des te groter het appèl op gezamenlijkheid. De persoonlijke invalshoek: het neveneffect van individuele interventies Oplossingen worden vaak vooral gezocht op individueel niveau, het vlak van de subjectieve werkdruk. Hoe kan de docent zelf de beleving van werkdruk verminderen? Trainingen zijn gericht op hoe het brein omgaat met een toenemende hoeveelheid prikkels (RET, mindfulness, timemanagement). Wat mist in deze visie is de balans tussen het individuele en organisatieperspectief. Welke patronen kunnen ontstaan als we werkdruk beschouwen als een individueel probleem? - Hoe meer de docent te horen krijgt dat hij bepaalde denk en ontspanningstechnieken moet aanleren om de druk te weerstaan, hoe meer hij zich niet gehoord zal voelen en de organisatie zal verwijten dat een maatschappelijk probleem op hem wordt afgewend. - Hoe meer de docent zal vinden dat ten onrechte de focus wordt gelegd op zijn competenties, hoe meer de organisatie zal roepen dat hij zijn verantwoordelijkheid moet nemen, hoe meer de docent zal zeggen dat de organisatie zich verantwoordelijk moet tonen. - Hoe meer de organisatie zal zeggen dat de docent zelf de organisatie is, hoe meer de docent zal willen aantonen dat de organisatie en de docent echt twee verschillende dingen zijn. - Hoe meer de organisatie zal aangeven dat de docent niet moet klagen, hoe harder de docent zal klagen om te laten horen dat de klacht gerechtvaardigd is. - Hoe minder ik op mijn woord wordt geloofd, hoe meer ik ga klagen. - Hoe minder mijn klacht gehoord wordt, hoe meer ik mijn klacht zal versterken. 3
Aanpassing aan de omgeving Olson e.a. hebben het circumplex model ontworpen (zie hieronder) waarin het evenwicht wordt bepaald door de positie die het inneemt binnen de cirkel waarin de as van de cohesie (van los zand tot kluwen) wordt samengevoegd met de as van aanpassing aan de omgeving (van rigiditeit tot chaos). Systemen creëren hun eigen evenwicht. In reactie op de gebeurtenissen buiten en binnen het systeem zoeken systemen opnieuw hun evenwicht. Chaotische systemen passen zich bij de kleinste verandering in hun omgeving onmiddellijk aan, terwijl rigide systemen een grote weerstand tegen verandering kunnen laten zien, zelfs als daartoe door veranderingen in de omgeving alle aanleiding bestaat. Het circumplex model geeft drie gradaties aan. In de lichtgrijze binnencirkel is er sprake van een functioneel evenwicht binnen het systeem, in de grijze cirkel daarnaast van een disfunctioneel evenwicht en in de donkergrijze buitencirkel van een verstoord evenwicht (Spanjersberg e.a., 2010, pag. 65/66). 4
Een verstoord evenwicht: rigiditeit Erica Zie je wat er gebeurt? <denkt na> Werkdruk Erica Hij liep op zijn tandvlees Steeds meer met minder mensen. Hij heeft gewaarschuwd, maar wordt niet gehoord. De vijf personages bewegen zich binnen een rigide systeem. Als het klopt wat Erica zegt, dan is het systeem niet in staat te luisteren naar (nood)signalen en kan zich niet meer aanpassen aan de omgeving. Hoe minder het zich aanpast, hoe minder vragen er gesteld worden. <vol spanning> Klopt het dat we niets nieuws hebben gehoord. Andrea Klopt. Oke Dan euh heb ik geen vragen Omdat de personages het voortdurend hebben over het overzicht dat ze moeten opleveren, lijkt het alsof ze zich voortdurend willen aanpassen aan de omgeving en dus een flexibele organisatie zijn. Echter, er wordt geen verdiepingsvraag gesteld, er is geen enkele interesse in de nieuwe maatregelen en van het opleveren van het overzicht komt niks terecht: de mensen houden elkaar gevangen en zijn veroordeeld tot het verschuiven van de last. En in alle geledingen van het rigide systeem is de wens de vader van de gedachte: Je mag je wel wat flexibeler opstellen hoor. Erica Ik ben flexibel genoeg geweest. De rek is eruit. Sorry, maar dit jouw probleem. 5
Een verstoord evenwicht: los zand Ga er even goed voor zitten, zet de dingen op een rij. Dan komt het goed. Lul! Sorry? Je laat me in de steek! De werkdruk is zo toegenomen dat ieder personage in toenemende mate in de overlevingsstand staat. In het verloop van het stuk raakt het systeem steeds meer uit evenwicht en vindt de individualiteit zijn overtreffende trap: los zand. We kijken en luisteren naar en we kunnen ons maar al te goed voorstellen dat we gaan schelden op het moment dat je je zo in de steek gelaten voelt. Hoe groter de individualiteit, hoe groter de behoefte aan betrokkenheid. Chris Ik zie dat het je hoog zit, en dat het je raakt omdat je het gevoel hebt dat je niet gehoord wordt, je hebt er vast een rotgevoel over, dat is niet fijn. Verstoord evenwicht, systeemdruk en werkdruk Als er sprake is van een verstoord evenwicht spreken we van systeemdruk. Immers, er is een weg afgelegd van een functioneel naar een verstoord evenwicht. Dit kan alleen gebeuren als het systeem onder druk staat. Vanuit deze manier van kijken kun je concluderen dat werkdruk de verschijningsvorm is van systeemdruk: keerzijdes van dezelfde medaille. Werkdruk is het individuele perspectief. Je zegt niet: ik heb last van systeemdruk. Je zegt: ik heb last van werkdruk. Vanuit overstijgend perspectief kun je concluderen dat een systeem onder druk staat als mensen zeggen dat ze werkdruk ervaren. Werkdruk kan zich dus op verschillende manieren tonen: Als chaos, los zand, kluwen of rigiditeit. De verschillende verschijningsvormen maken het een complex onderwerp. 6
Werkdruk als waterbed Het systeem functioneert als een waterbed. We kunnen de last verplaatsen, maar niet verminderen. Verminderen van mijn eigen last betekent vergroting van de last van een ander. :. Je laat me in de steek! Wie laat wie in de steek? Hoeveel water kan er in een waterbed? Werkdruk wordt vaak getypeerd als iets dat per definitie groeit ( het zal alleen maar meer worden ). Vaak wordt de werkdruk niet nader gespecificeerd. Het lijkt te gaan over zowel de hoeveelheid arbeid die verricht moet worden (kwantitatief) als een groeiende eis naar een verbetering van de inhoud ( kwalitatief). Andrea: Het is niet uitvoerbaar maar het moet uitgevoerd worden. Als nee voor haar geen optie is, Voor wie dan wel? Wat een eenzaamheid. Het publiek heeft het haar horen zeggen. De andere personages weten nergens van. Wat houdt deze bestuurder tegen om te zeggen wat er speelt? Zelf aan de slag? Hoe gaat u nu in de eigen schoolorganisatie verder? Hoe herstelt u het evenwicht, of hoe doorbreekt u patronen die niet (meer) functioneel zijn? Kijk verder bij de opdracht en Vind de crux. Voor meer informatie over systeemdenken kunt u terecht bij Crux Creaties. 7