De Kastan a je Natuur & Milieu educatie Groep 4 De Kastanje Dit is een product van Stichting Vogelpark Avifauna 1
Groep 4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Leerdoelen, doelgroep, samenvatting 3. Lesschema 4. Inhoud en organisatie van de les 5. Achtergrondinformatie 1. Inleiding In de lente verandert er veel. Het wordt warmer, er worden nieuwe dieren geboren en er komen blaadjes aan de bomen. Veel takken hebben in de herfst hun blaadjes verloren, maar krijgen in het voorjaar weer nieuwe bladeren. Hoe komt dit? In deze les gaan de leerlingen aan de slag met takken en knoppen. Ze leren waarom er nieuwe bladeren aan de bomen komen en bekijken als voorbeeld de kastanjetak. Bijlagen Werkblad 1a Knoppen vergelijken Werkblad 1b Knoppen vergelijken Werkblad 2 De kastanjetak Werkblad 3 Dagboek van een kastanjeknop 2. Leerdoelen, doelgroep, samenvatting Leerdoelen De leerlingen kunnen de groei en ontwikkelingen van knoppen aan takken volgen. De leerlingen weten dat de knoppen al vanaf het vorig jaar aan de takken zitten. De leerlingen zien dat de meeste knoppen door knopschubben en knoppenlijm tegen de winterkou en insectenvraat beschermd worden. De leerlingen ontdekken dat uit de knop nieuwe blaadjes, takjes en bloemen groeien. De leerlingen kunnen de onderdelen van een kastanjetak benoemen. De leerlingen kunnen voorjaarstakken verzorgen. De leerlingen kunnen hun waarnemingen vastleggen op de werkbladen. Doelgroep Dit materiaalpakket is bedoeld voor de groep 4 van de basisschool. Samenvatting Tijdens deze lessen maken de leerlingen kennis met takken, in het speciaal de kastanje tak. De leerlingen gaan de takken nader bekijken en leren meer over knoppen en hoe takken groeien in de lente. Als materiaalzending krijgt u 12 kastanjetakken met knoppen. 2
De Kastan je 3. Lesschema Lesactiviteit Tijd Materiaal Werkvorm Introductieles Bespreek de 4 seizoenen en wat er gebeurt met (het blad van) bomen. Bespreek de takken en knoppen van verschillende bomen/struiken. De leerlingen maken werkblad 1a, bespreek deze vervolgens. Bespreek de takken en knoppen van kastanje. De leerlingen maken werkblad 2, bespreek deze vervolgens. Spel Welke tak bedoel ik? 45 min Verschillende takken met knoppen op vaas Kastanjetakken op vaas Werkblad 1a en 2 Pennen Kleurpotloden (Kring)gesprek (klassikaal) Kijken en bespreken takken (klassikaal) Werkblad 1a maken/ kleuren (in groepjes) Kijken en bespreken kastanjetakken (klassikaal) Werkblad 2 maken/ kleuren (in groepjes) Spel (klassikaal) Kernles(sen) Terug kijken naar de introductieles Bekijk de kastanjeknoppen en bespreek de verschillen. Dagboek introduceren en laten bijhouden (werkblad 3) 45 min. Kastanjetakken Werkblad 3 Pennen Kleurpotloden Vaasjes Meetmateriaal (Kring)gesprek (klassikaal) Kijken en bespreken kastanjetakken (klassikaal) Werkblad 3 maken/ kleuren (in groepjes/ daarna individueel) Verwerkingsles Terug kijken naar het groeiproces van de kastanjeknoppen en bespreken groeidagboeken. Buiten op zoek naar de andere knoppen. Werkblad 1 b maken. Werkblad 1b bespreken en vergelijken met 1a. Bekijk het school tv filmpje op het digitale schoolbord of de computer. 45 min. Kastanjetakken Werkblad 1a, 1b. Pennen Kleurpotloden Snoeischaar Vazen Digitaal schoolbord (Kring)gesprek (klassikaal) Buitenactiviteit/ educatieve wandeling (klassikaal) Werkblad maken (zelfstandig) Werkbladen bespreken (klassikaal) SchoolTVfilmpje kijken (klassikaal) Extra Bomendagboek (1) Bomendagboek (2) Ontdektafel 3
Aandachtspunten U kunt er ook voor kiezen om tijdens de introductieles zelf een wandeling rondom de school te maken met de kinderen en op zoek te gaan naar takken met knoppen. Belangrijk voor de verzorging van de takken: Snij schuin een stukje aan de onderkant van de tak af en zet de takken in een vaas. Zorg er voor dat ze niet droog komen te staan. In de zon voor het raam is de beste plek en geef ze eventueel wat planten/snijbloemenvoeding. Wanneer u takken gaat snoeien om in de klas te gebruiken is het belangrijk dat u dat op de juiste manier doet. Takken moet u nooitvan bomen en struiken rukken, maar snijden of knippen met een snoeischaar. Daarmee wordt de schade voor de boom namelijk zoveel mogelijk beperkt. 4
De Kastan je 4. Organisatie en inhoud van de les - Les 1 Introductieles Voorbereiding: Zorg van te voren voor een aantal takken met knoppen om te bekijken. Haal die bij voorkeur uit de omgeving van de school, maar neem zeker takken van bomen die in de omgeving van de school staan. Probeer eventueel ook de naam van de boom te achterhalen. De kastanjetakken uit het lespakket.kopieer werkbladen 1a en 2 voor alle leerlingen. Voor het maken van het werkblad zijn verder kleurpotloden en pennen nodig. Afsluiting Speel ter afsluiting nog even een spel. Laat bijvoorbeeld één leerling een tak kiezen. De andere kinderen moeten raden welke tak dit kind gekozen heeft door slimme vragen te stellen. Of één van de leerlingen geeft aanwijzingen aan de anderen en zij moeten zo snel mogelijk raden welke tak bedoeld wordt. Inleiding Houd een (kring)gesprek over de 4 seizoenen en wat er gebeurt er met de bomen en hun bladeren. Vraag de leerlingen vervolgens wat er gebeurt in de lente met de bomen en takken. Kern Laat de takken zien en bespreek de meegebrachte takken. Laat de leerlingen de takken bekijken en benoemen wat ze zien. Stel vragen als: Zijn alle takken hetzelfde? Wat zie je allemaal aan een tak? Voel eens aan de tak? Wat voel je? Ruik eens aan de tak? Let eens op de verschillen in bast, kleur en vorm van de knoppen? Hoe is de plaats van de knoppen? Staan de knoppen verspreid? Staan de knoppen tegenover elkaar? Verdeel de klas in groepjes en geef elk groepje enkele takken. De leerlingen maken nu werkblad 1a. Bespreek werkblad 1a met de kinderen. Vertel de leerlingen dat de kastanje takken in de klas blijven staan. Deze gaan ze de komende weken nog veel vaker bekijken. Deel vervolgens werkblad 2 uit en laat de kinderen in dezelfde groepjes de knoppen van de kastanjetak goed bekijken en het werkblad invullen. Bespreek vervolgens ook dit werkblad even klassikaal na. Bespreek met de leerlingen de belangrijkste kenmerken van de kastanjetakken. 5
Les 2 Kernles Voorbereiding: Zet de vaas met kastanjetakken klaar. Ook enkele andere vazen of iets waar de takken tijdelijk even in kunnen staan wanneer de kinderen de takken bestuderen. Kopieer werkblad 3 voor alle leerlingen. Voor het maken van het werkblad zijn verder kleurpotloden en pennen nodig. Inleiding Kijk met de kinderen terug op de vorige les. Hebben ze thuis of onderweg naar school nog bomen en struiken gezien met knoppen aan hun takken? Laat de kinderen daar de komende tijd een beetje op letten. Misschien kunnen ze één boom of struik uitkiezen welke ze in de gaten houden. Kern Bekijk samen de kastanjetakken. Zien de leerlingen nog verschillen, zijn de takken gegroeid sinds de vorige les? Hoe kunnen we dat zien? Misschien kunnen ze het meten. Waar kunnen ze dat mee doen? (Liniaal, rolmaat, centimeterband)deel vervolgens werkblad 3 uit aan de kinderen en laat ze de eerste strook invullen. Afsluiting De komende dagen kijkt u met de klas steeds even gezamenlijk naar de takken. Laat de kinderen het eerst zelf de knoppen bekijken en het dagboek aanvullen. Bespreek daarna wat er te zien is en laat zonodig de leerlingen de belangrijke punten eventueel aanvullen. 6
De Kastan je Les 3 Verwerkingsles: Voorbereiding: Zet de vaas met kastanjetakken klaar. Tijdens deze les kijken de kinderen naar een filmpje van SchoolTV (http://www.schooltv.nl/beeldbank/ clip/2001127_cndpclipsb40_pkast03). Zorg dan dat u het filmpje eenvoudig kunt oproepen op het digitale schoolbord. Wanneer u geen digitaal schoolbord heeft kunt u het ook via de computer laten afspelen. Verder is nog nodig een vaas en een snoeischaar of een stevig en scherp mesje. Inleiding KKijk samen met de kinderen nog even terug op het groeiproces van de knoppen aan de kastanjetakken. Bespreek ook het maken van de groeidagboekjes. Wat waren de veranderingen. Was er elke dag evenveel? Welke dag hebben ze de meeste veranderingen gezien? Kern Ga met de leerlingen buiten op zoek naar de takken, onder andere die takken waar ze in de eerste les mee hebben gewerkt. Herkennen ze de takken? Aan welke bomen groeien de takken? Neem een aantal takken mee terug naar de klas. Deel werkblad 1b uit en laat de leerlingen het werkblad invullen. Deel vervolgens werkblad 1a aan de kinderen uit, welke ze ingevuld hebben tijdens de eerste les. Bespreek met elkaar de verschillen. Zelfstandig werken Eventueel kunnen delen van deze lessen, zoals het maken van het groeidagboek, ook heel goed zelfstandig als taak worden gemaakt door de leerlingen. Ook kunt u de kinderen om de beurt of in groepjes de filmpjes van SchoolTV op de computer laten bekijken. Extra activiteiten Bomendagboek (1) De leerlingen houden het groeiproces van de kastanjetakken bij, maar een leuke uitbreiding op deze opdracht kan zijn dat de kinderen ook het groeiproces van een boom op het schoolplein of bij hen thuis bijhouden. Dat kan natuurlijk ook in de vorm van een huiswerkopdrachtje. Bomendagboek (2) De kinderen kunnen ook een boom kiezen en deze niet alleen in de lente, maar ook de rest van het jaar blijven volgen. Laat ze bijvoorbeeld elke maand een tekening maken en er bij schrijven welke veranderingen ze gezien hebben. Ontdektafel Richt een ontdektafel in met de takken, de werkbladen en de tekeningen van de leerlingen. Afsluiting Vertel de kinderen dat ze nu dus weten dat uit de knoppen die aan takken zitten de nieuwe blaadjes groeien van de boom. Soms groeien er ook bloemen aan, maar wat gebeurt er dan mee? Wie weet dat? Vertel dat u een heel mooi filmpje heeft dat precies laat zien wat er daarna gebeurt. Bekijk het filmpje van SchoolTV over de kastanje. Gelukkig is het versneld afgespeeld, want anders zou het wel een heel lang filmpje zijn om te bekijken! (http://www.schooltv.nl/ beeldbank/clip/2001127_cndpclipsb40_pkast03) 7
5. Achtergrondinformatie 5.1 Informatie over de knoppen We onderscheiden eindknoppen en zijknoppen. Zijknoppen worden verdeeld in okselknoppen die in de bladoksel staan en toevallige knoppen die op willekeurige plaatsen ontstaan. Nu kunnen er in een bladoksel één of meerdere knoppen ontstaan, als er meer zijn onderscheidt men hoofd- en bijknoppen. De knoppen kunnen vrij liggen, maar ook in de stengel ingezonken zijn. De knopschubben zijn vervormde bladeren, bladstelen of steunbladeren. De stand van de schubben is als die van de bladeren. Staan de bladeren kruisgewijs, dan staan de schubben ook zo. Er is nog een onderscheid te maken: er zijn bloeiknoppen, bladknoppen en gemengde knoppen. In de knoppen zitten de bladeren en bloemen opgesloten die in het voorjaar tot ontwikkeling komen. Daarvoor mogen de knoppen in de winter niet uitdrogen. De knopschubben zorgen voor de nodige bescherming. Ze zijn daarom vaak leerachtig, dik of behaard. Ook zijn ze wel bedekt met knoplijm, die kleverig is, zoals bij de paarde-kastanje. Als de knop in het voorjaar uitloopt, vallen de knopschubben af en laten op de tak littekens na, net als de bladeren. Aan het aantal ringen van littekens kan de ouderdom van de tak worden bepaald. 5.2 Informatie over takken Op de takken zijn vaak nog de bladlittekens of bladmerken te zien. Gewoonlijk direct onder een knop. Op het bladmerk zijn vaak enkele stipjes te zien. Dit zijn de plekken waar de vaatbundels vanuit de stam naar het blad gelopen hebben. Naast de bladlittekens vinden we de als eerder besproken ringen van knopschublittekens. Het stuk tussen twee van deze knopringen is in één jaar gevormd. Zijn deze stukken vrij kort, dan spreekt men van een dwergloot. Als een tak uit een hele serie dwergloten bestaat, spreekt men van een dwergtak. Littekens van bloemtrossen, als bij de takken van de paardekastanje zijn soms ook te vinden. Verder zitten er op de takken vaak sikkels, kurkporiën of lenti-cellen, die dienen om lucht door te laten, wat bij een gesloten kurklaag niet mogelijk zou zijn. Bij de vlier zijn deze heel duidelijk te zien. Soms is de kurklaag aan de takken heel sterk ontwikkeld, bijvoorbeeld bij de kurkiep. Aan de tak zitten soms stekels of doornen. Doornen zijn vervormde stengels of bladeren en zitten daarom op plaatsen waar die organen zouden moeten zitten. Doornen vallen niet af zoals bladeren, zij verhouten. Stekels zitten willekeurig over de tak verspreid. Stekels zijn ook niet met de tak door vaatbundels verbonden, doornen wel. De roos is een goed voorbeeld van een tak met stekels. 5.3 Informatie over de paardekastanje De paardekastanje kan 200 jaar oud worden en een hoogte bereiken van zo n 25 meter. De grote bladeren staan min of meer als dakpannen boven elkaar. Ieder lichtstraaltje wordt op deze wijze benut en de grote bladeren zorgen er op deze manier voor dat de paardekastanje de meeste schaduw geeft van alle bomen. Het hout van de paardekastanje is niet bruikbaar, het trekt en scheurt enorm en het vergaat al gauw.voor de ijstijd groeide de paardekastanje in heel Europa, maar het ijs drong hem terug tot Griekenland. De zware zaden maakten dat de paardekastanjes zijn verloren gebied nauwelijks terug kon winnen. Dieren, noch de wind konden hem helpen en hij kwam pas weer in de rest van Europa terug toen de mens voor zijn verspreiding zorgde. De Vlaming Chislain de Busbecq bracht hem in de 16e eeuw naar Nederland. Deze man hielp ons ook aan tulpen en seringen. De wetenschappelijke naam voor de paardekastanje is Aesculus hippocastanum. Aesculus is Latijn voor eten, terwijl hippocastunum paardekastanje betekent. De tweede naam, hippocastunum berust op een misverstand. De geleerde Linnaeus, die het systeem van wetenschappelijke namen heeft ingevoerd, dacht dat de Turken de vruchten van de paardekastanje aan hun paarden te eten gaven. Dit waren echter de vruchten van de tamme kastanje. Een vergissing dus van deze weten-schapper. De tamme kastanje behoort tot een geheel andere familie. Het verhaal gaat, dat toen God de tamme kastanje schiep de duivel niet achterbleef en een paardekastanje maakte! Er is nog een andere verklaring waarom de paardekastanje zo heet. Aan de voet van de bladsteel zit een verdikking, die op een hoef van een paard lijkt. Plukken we het blad eraf dan lijken de littekens van de vaatbundels op spijkers in de hoef. De vruchten van de paardekastanje worden in het buitenland wel als veevoer gebruikt. De 8
De Kastan je gedroogde vruchten legt men, voor ze door het voedsel worden gemengd, 24 uur is het water. Het weken doet de bitterheid van de vruchten voor een deel verdwijnen. In de natuur eten veel knaagdieren (met uitzonderding van de eekhoorn) kastanjes. Kastanjes bevatten veel stijfsel. Boekbinders gebruiken deze stof als bindmiddel voor het inbinden van boeken. Insecten houden niet van het bittere plakgoedje en lieten daarom ook het boek wat met deze stijfsel geplakt was met rust. Sommige mensen zijn ervan overtuigd dat het meedragen van een kastanje reumatiek voorkomt. De werking van een kastanje is helemaal geneeskrachtig als je hem van iemand anders gekregen hebt.het lijkt alsof de donkerbruine knoppen in de stroop zijn gedoopt. Deze kleverige stof zorgt er voor dat de knoppen beschermd worden tegen insecten en ziektekiemen. Bovendien worden ze beschermd tegen vocht en uitdroging. Al vroeg in het voorjaar trekt de stroop honingbijen aan. Ze verzamelen het en nemen het aan de poten mee naar de bijenkast. Daar wordt het gebruikt als een soort stopverf om gaten en kieren mee te dichten. De bloemen worden ook veel bezocht door bijen en andere insecten, die op de honing afkomen. Iedere bloem heeft een gekleurde stip, het zogenaamde honingmerk. Deze stippen werken als richtingwijzers voor de insecten en maken het zo gemakkelijk om de honing te vinden. Het honingmerk verandert langzaam van geel naar roze/rood. Eigenlijk zou uit elke bloem een kastanje kunnen groeien, maar dat gebeurt niet. De meeste bloemen zijn onvruchtbaar. Gelukkig maar, want de takken zouden breken onder het zware gewicht.de kastanjetak van dichtbij. snoeien of takbreuk de feitelijke eindknop of zij knoppen verloren zijn gegaan. Bladmerken vind je onder de knoppen. Heel goed zijn de plaatsen te zien waar de nerven uit de stam het blad in zijn gelopen. De knopschubben vormen een ringlitteken. De afstand tussen de ringlittekens geeft de lentegroei aan. Op de bast zijn spikkeltjes voelbaar en zichtbaar. Het zijn de lenticellen, luchtgaatjes waar de tak door ademt. Wat valt te zien aan de kastanjetak? De eindknop, van waaruit de voornaamste lentegroei plaatsvindt, bevat naast bladeren ook vaak een bloembeginsel. De knoppen zijn bedekt met knopschubben en knoppenlijm. De knopschubben zijn vervormde bladeren. Bij de eindknop vinden we de zijknoppen. Daarin ontbreekt een bloembeginsel en zijn er ook minder bladeren in aanleg. Slapende knoppen lopen alleen uit als door 9
De Kastan je BIJLAGEN Werkblad 1a Knoppen vergelijken Werkblad 1b Knoppen vergelijken Werkblad 2 De kastanjetak Werkblad 3 Dagboek van een kastanjeknop
Werkblad 1a Knoppen vergelijken Naam: Datum: Vergelijk de knoppen van de takken met elkaar. Maak een tekening. Kruis de goede antwoorden aan. Kruis de goede antwoorden aan. Kruis de goede antwoorden aan. Kruis de goede antwoorden aan. De knop is: Puntig stomp Dik dun Wel op een steel Niet op een steel Kaal Behaard Droog Kleverig Zwart Groen Bruin De knop is: Puntig stomp Dik dun Wel op een steel Niet op een steel Kaal Behaard Droog Kleverig Zwart Groen Bruin De knop is: Puntig stomp Dik dun Wel op een steel Niet op een steel Kaal Behaard Droog Kleverig Zwart Groen Bruin De knop is: Puntig stomp Dik dun Wel op een steel Niet op een steel Kaal Behaard Droog Kleverig Zwart Groen Bruin Wilg Hazelaar Els De Kastan je
Werkblad 1b Knoppen vergelijken Naam: Datum: Vergelijk de knoppen van de takken met elkaar. Maak een tekening. Kruis de goede antwoorden aan. Kruis de goede antwoorden aan. Kruis de goede antwoorden aan. Kruis de goede antwoorden aan. Zitten er nog knoppen aan de tak Zitten er nog knoppen aan de tak Zitten er nog knoppen aan de tak Zitten er nog knoppen aan de tak Zijn er knoppen open gebarsten? Zijn er knoppen open gebarsten? Zijn er knoppen open gebarsten? Zijn er knoppen open gebarsten? Zitten er al blaadjes aan de tak? Zitten er al blaadjes aan de tak? Zitten er al blaadjes aan de tak? Zitten er al blaadjes aan de tak? Zitten er bloemetjes/ katjes aan de tak? Zitten er bloemetjes/ katjes aan de tak? Zitten er bloemetjes/ katjes aan de tak? Zitten er bloemetjes/ katjes aan de tak? Kijk nog eens naar het eerste werkblad. Wat is er nu anders? Wilg Hazelaar Els De Kastan je
Werkblad 2 De kastan jetak Naam: Datum: 1. Bekijk de eindknop van de kastanjetak. Kruis het goede antwoord aan. De knop is: Puntig Stomp Dik Dun Wel op een steel Niet op een steel Kaal Behaard Droog Kleverig 0 knopschubjes 1 knopschubjes 2 knopschubjes Veel knopschubjes Zwart Groen Bruin 2. Maak een tekening van de knop. 3. Vergelijk jouw huid en de huid van een tak. Wat is het verschil tussen jouw huid en de huid van een tak? Jouw huid Koud Glad Strak Dik Hard Warm Ruw Los Dun Zacht Huid van een tak Koud Glad Strak Dik Hard Warm Ruw Los Dun Zacht Wat zie jij in / op jouw huid? Wat zie jij in / op de huid van de tak? De Kastan je
Werkblad 3 Dagboek van een kastan jeknop Dag 1 Dag 2 Dag 3 Dag 4 Dag 5 De Kastan je
Werkblad 3 Dagboek van een kastan jeknop Dag 6 Dag 7 Dag 8 Dag 9 Dag 10 De Kastan je
COLOFON Handleiding materiaalpakket: De Kastanje Uitgave Stichting Vogelpark Avifauna, Alphen aan den Rijn 2012 Bezoekadres Hoorn 65, 2404 HG Alphen aan den Rijn Postadres Postbus 31, 2400 AA Alphen aan den Rijn Tel: 0172 487588 Email: m.weishaupt@avifauna.valk.nl Email afd: educatie@avifauna.nl Vormgeving & productie: H2R+ Creatieve Communicatie www.h2rplus.nl Illustraties: Atelier De Roggelelie www.roggelelie.nl Teksten: Bewerkt door Bart de Koning www.natuureducatie.com Eindredactie: Marieke Weishaupt Stichting Vogelpark Avifauna Copyright: Stichting Vogelpark Avifauna De Kastan je