He buw ik een duurzame wning? Inleiding Met buwen en verbuwen zijn heel wat ksten gemeid. Ok vr het milieu. Een wning neemt ruimte in, verbruikt heel wat grndstffen, heeft energie en water ndig, enzvrts. Weinig van dit alles is eindels beschikbaar. Vandaar het belang m z duurzaam mgelijk te buwen. Dat betekent buwen en verbuwen met respect vr mens én milieu. Duurzaam buwen is buwen aan de tekmst. Duurzaam buwen is een brede term die vele ladingen dekt: energie, watergebruik, materialen, cmfrt, inplanting in de (natuurlijke) mgeving, tegankelijkheid, afval(water)beheer, mbiliteit, binnenhuismilieu, bereikbaarheid, ligging, enzvrts. Al deze aspecten maken deel uit van een duurzame buw- en wncultuur. Duurzaam wnen stelt inderdaad, naast eclgische eisen, k heel wat sciale en ecnmische eisen. Dit maakt dat duurzaam een kwestie van de juiste keuzes maken is. Je met vrtdurend afwegingen maken m tt een ptimaal resultaat te kmen. Dat is allesbehalve evident en het behelst heel wat meer dan kiezen vr znnepanelen p je dak f het installeren van een hgrendementsketel. Daarm is het belangrijk dat je je ged laat bijstaan dr prfessinals. Je architect met je eerste aanspreekpunt zijn. Deze advieslijst heeft dan k niet de ambitie m de architect te vervangen. Integendeel. Het is juist de architect die de adviezen afweegt, in zijn cntext plaatst en de pririteiten aanduidt. Hij weet waar de grtste winst te behalen valt. De adviesgever is je helpende hand. Hij f zij wil je bijstaan met gede raad zdat je een ptimaal resultaat bereikt. Deze brchure met je helpen m de duurzaamheidambitie van je buwprject vast te leggen. Deze advieslijst wil met cncrete richtlijnen en adviezen tnen he je een duurzame wning pbuwt. Het is zeker niet z dat je alle punten van de advieslijst met tepassen m te kunnen spreken van een duurzaam buwprject. Het is k niet z dat elke advies van tepassing zal zijn p juw buwprject. Deze advieslijst heeft in de eerste plaats de bedeling m een vlledig verzicht te geven. Bvendien is steeds gekzen vr de beste plssing in de lijst. Buwen betekent keuzes maken en niet alles zal te realiseren zijn. Je architect en buwadviseur zullen je graag bijstaan in het maken van de juiste keuzes. 1
Inhudstafel 1. Het beheer van je buwprject 2. Mbiliteit en transprt 3. Een duurzaam waterbeheer 4. Landgebruik en eclgie 5. Het vermijden van vervuiling 6. Materiaal & Afval 7. Energie 8. Gezndheid, cmfrt en sciale waarde 2
1. Het beheer van je buwprject Wil je een duurzame wning buwen dan is het belangrijk dat de neuzen van alle buwpartners in dezelfde richting wijzen. Je architect, de ingenieur(s), de aannemers, de eventueel helpende hand van je familie, en alle andere partners meten weten waar je met je prject naar te wilt en waar je ambitie ligt. Er is dus nd aan een duidelijke visie. In de eerste fase zal dat een ruwe schets zijn, maar met de tijd zal deze visie evlueren naar een technisch dcument, dat eenduidig, gestructureerd en vldende precies is. Maar alles staat en valt bij de uitvering. Een ged beheer van het buwprces is ndzakelijk en zrgt dat je wning niet enkel p papier mi en duurzaam gt. Hiernder vind je enkele richtlijnen vr een geïntegreerde en gestructureerde aanpak. Leg je visie en ambitie vast in een prgramma van eisen (PVE). - Dit dcument is het referentiekader vr het verdere verlp van het buwprces. In dit dcument vermeldt je architect de technische, functinele en esthetische delstellingen van je prject, alsk de mate van duurzaamheid die men wenst te bereiken. Laat de duurzaamheidsambitie z cncreet mgelijk vastleggen betreffende: Ruimtegebruik Energiezuinigheid Materiaalgebruik Mbiliteit en transprt Landgebruik en eclgie Waterbeheer Afvalbeheer Maar hudt k rekening met indirecte duurzame delstellingen als: Brandpreventie Vandalisme en inbraak Akestisch cmfrt Afwerkingen en tekmstige vrzieningen Sciale waarde en integratie - Zrg dat alle buwpartners, middels je architect, deze ambitie en visie kennen. He beter zij ingelicht zijn, he grter de kans p een geslaagd prject. Zrg vr een ged beheer, rganisatie en planning van je prject - Besteed vldende aandacht aan de keuze van kwalitatieve ntwerpers en uitverders. - Zrg samen met je architect vr een systematisch en cnstructief verleg tussen alle betrkken partijen. Wie det wat, binnen welke termijn en tegen welke kst. - Stel een evenwichtige planning p. Een gede prjectplanning mvat een tijdspad vr het vlledige prjectprces, vanaf de selectie van de buwplaats tt en met de plevering en de ingebruikname. - Zrg dat alle buwpartners vldende inbreng hebben bij de pstelling van de planning en vldende geïnfrmeerd zijn ver mgelijke wijzigingen. Wees flexibel. - Zrg dat er vldende tijd is vr elke fase in het ntwerp- en buwprces. - Werk eventueel gefaseerd en werk af wat je bent begnnen. 3
Werk binnen een duurzaam financieel kader - Stel een haalbaar en afbetaalbaar budget vrp en leef dat na. - Investeer in pririteiten: een ged cncept, een geznde cnstructie, duurzame materialen het beperken van de energievraag en het watergebruik. - Maak gebruik van beschikbare premies, als een stimulans m ng beter te den (surf naar www.premiezeker.be f www.energiesparen.be). Werk binnen een duurzaam wettelijk kader - Ontwijk geen wetgevingen. Infrmeer je ver het del ervan. Ga verder dan de minimum vereisten. Wat nu geldt, is binnenkrt achterhaald. Achteraf aanpassen is veel kstelijker, dan al in het begin ambitieus te zijn. - Besteed bijzndere aandacht aan wetgevingen rnd ruimtelijke rdening / milieuvergunningen (Vlarem) / natuurbehud / bdemsanering / EPB regelgeving / integraal waterbeleid / keuringen van elektriciteit, gas en waterinstallaties / veiligheid p de werf en in de wning / arbeidswetgeving - Betrek de EPB verslaggever en veiligheidscördinatr van bij de aanvang bij het ntwerp. Zrg vr een veilige werfinrichting en een duurzaam werfbeheer - Zrg vr een gede en veilige werfrganisatie in verleg met je buwpartners. - Zrg dat de werf er steeds verzrgd en verzichtelijk bij ligt. - Vraag de buwpartners m g te hebben bij de werfinrichting vr de zwakke weggebruiker en de natuurlijke mgeving. Denk aan veilige p- en afritten, parkinggelegenheid, signalisatie en laad- en lszne. Behud de waardevlle natuurlijke elementen p het perceel en vrzie een srteerplaats vr afval. - Zrg vr een stabiele pslag van materialen en verkies just-in-time-leveringen, waardr pslag (en dus het risic p beschadiging en diefstal) p de werf wrdt vermeden. - Beperk geluids-, trillings en stfhinder. - Infrmeer je buurt ver de aard van de werken en de verwachtte duur. Vergeet niet m een cntactpersn te vermelden. Buw p een nderhudsvriendelijke manier - Zrg dat regelmatig te nderhuden buwnderdelen vlt bereikbaar zijn. - Zrg dat je weet he je de wning met nderhuden en dat je partners de juiste dcumenten en infrmatie aanleveren (pst-interventiedssier, As Build dssier, gebruikshandleidingen en nderhudsvrschriften in een begrijpelijke taal, cntactgegevens, ). Bundel eventueel al deze gegevens in een cmpacte gebruikergids. 4
2. Mbiliteit en transprt Een duurzame wning laat zich niet enkel kenmerken dr een duurzame buwwijze, maar evenzeer drdat ze een duurzame wncultuur mgelijk maakt. Het streven naar een duurzame mbiliteit is daarbij een cruciale zrg. De druk van verheersend autverkeer weegt p het vlak van veiligheid, gezndheid, leefbaarheid, autnmie van kinderen en uderen, enzvrt. Dit geldt zeker in Vlaanderen waar de wegen dichtslibben dr het drukke autverkeer. Duurzame mbiliteit wrdt dikwijls samengebald tt het zgenaamde STOP-principe: er wrdt vrrang gegeven aan de vetgangers (Stappers), fietsers (Trappers) en cllectief verver (Openbaar verver). Pas daarna kmt Privé-verver (aut). Bij de keuze van de buwplaats met dan k nagekeken wrden f duurzame vrmen van mbiliteit mgelijk zijn en eventueel de aut vermeden kan wrden. Vrmen van zachte mbiliteit, zals fiets en penbaar verver, zuden de hfdmt meten uitmaken van de dagelijks af te leggen verplaatsingen. Kies een vr ged bereikbare wnplaats - (Ver)buw bij vrkeur p plaatsen die gemakkelijk te bereiken zijn znder aut. - Ga wnen in een stads-f drpskern, dicht bij je werk, dichtbij winkels, schlen, haltes van penbaar verver, fietsnetwerken en je familie. - Ga de dienstverlening na van het penbaar verver in je buurt en tets ze aan je dagelijkse verplaatsingen. Laat het zachte verkeer primeren p de aut - Vrzie een ruime, ged verlichte en vlt tegankelijke fietsenstalling die tevens verdekt is. Vrzie eventueel plaats vr een kinderwagen f een bdschappenkar. - Beperk het aantal parkeerplaatsen en geef de vrkeur aan cllectieve parkeervrzieningen in de buurt. Let p, de penbare weg is geen parking. - Overweeg de mgelijkheid van autvrij wnen en het cllectief gebruik van een wagen (autdelen). - Zrg dat er steeds vldende zichtbaarheid is bij het uit- en afrijden van de prit f het verlaten van de garage. - Anticipeer p de tekmst en zrg dat de fietsstalling en parkeerplaatsen uitgerust kunnen wrden met een uitbreidbaar laadpunt vr elektrische vertuigen. Beperk het werftransprt - Beperk het verkeer naar de werf dr: Gegrepeerde leveringen. Te werken met lkale aannemers en materialen aan te kpen bij lkale buwhandelaars. Z veel mgelijk materialen te hergebruiken. 5
3. Een duurzaam waterbeheer Zuiver water is wereldwijd een schaars ged. Tch verbruikt de gemiddelde Vlaming dagelijks 110 liter leidingwater. Meer dan de helft van dit water wrdt gebruikt vr activiteiten waar geen drinkbaar water vr ndig is, zals het spelen van het tilet, de grte kuis en het water geven van de tuin. Drdacht en zuinig mspringen met water is daarm ndzakelijk. Dit zrgt tevens vr een grte kstenbesparing. Maar dit is niet de enige wijze waarp de watercyclus verstrd wrdt. Dr de vele verharde ppervlakten en bdemverdichting is Vlaanderen immers erg vatbaar vr bdemuitdrging en waterverlast. Het regenwater heeft vaak niet de tijd m in de bdem te dringen en baant zich een eigen weg aan de ppervlakte. Vaak met heel wat materiële schade als gevlg. De ril- en waterzuiveringsinstallaties kunnen de watermassa niet verwerken en ngezuiverd rilwater kmt in nze rivieren terecht. Gelijktijdig zrgt de verminderde infiltratie vr uitdrging van de bdem, wat dan weer nadelig is vr nze drinkwatervrziening. Kies een buwperceel dat een ptimaal waterbeheer mgelijk maakt. - Buw niet in een verstrmingsgevelig gebied. - Neem de ndige maatregelen vr het vlden aan de watertets vreg p in het ntwerp. - Kies vr een perceel f wning die aangeslten kan wrden f aangeslten is p een gemeentelijk (gescheiden) rileringstelsel en eventueel een cllectieve infiltratievrziening. Vrkm nndig watergebruik - Beperk de lengte van de warm waterleidingen en dimensineer de diameter crrect. - Plaats waterlze f waterzuinige tiletten. Gebruik tiletten met een speling van maximaal 3 à 6 liter (vr respectievelijk kleine en grte spelknp) en met spelnderbreking (vb traplze regeling). - Plaats drukbegrenzers f regelaars bij een te hge waterdruk. - Plaats je een bad, kies dan vr een geïsleerd bad met waterinhud van maximaal 100 liter. - Plaats in bad en duche spaarduchekppen met maximale drstrming van 4 tt 7 liter/minuut. - Plaats waterbesparende kranen (max. 6liter/min). Plaats anders spaarperlatren (bruismndstukken), drstrmbegrenzers f debietbegrenzers p alle kranen. - Plaats thermstatische eengreepsmengkranen met ingebuwde spaarknp f weerstand en beperkt menggebied vr kud-warm water (middelste stand = kud water). - Plaats p elke biler een expansievat van het drstrmend type. - Kies vr de meest waterzuinige huishudtestellen. - Zrg vr een waterzuinige tuinaanleg. Maak maximaal gebruik van hemelwater - Maak geen gebruik van grndwater in je wning. Verwijder bestaande installaties. 6
- Sluit alle tiletten, de binnen- en buitenkraan en (indien vldende aanbd k) de wasmachine aan p het hemelwater. - Hud rekening met de vlgende rangrde van vrkeur betreffende het gebruik en afver van regenwater: 1. Opvangen vr hergebruik 2. Infiltratie p eigen terrein 3. Buffering en vertraagde afver naar het ppervlaktewater 4. Lzing in de regenweerafverleiding (RWA) - Enkel als de bvenstaande afverwijzen niet mgelijk zijn, kan het hemelwater gelsd wrden in het gemengd rileringsstelsel. - Sluit de hemelwaterafverbuizen van het dak aan p een hemelwatertank, k indien dit geen wettelijke verplichting is. Dimensineer de tank in functie van de grtte van de dakppervlakte. Overdimensineer ze niet. Vrzie de ndige zelfreinigende filters, een rustige inlp in de tank en een drijvende aanzuiging. Gebruik pmpsystemen met eigen klein reservir en met autmatische bijvulling. Plaats een regenwatertn daar waar hemelwaterafverbuizen niet aangeslten kunnen wrden p een hemelwatertank (bv. bij grendaken). Verbind de verlp van de hemelwatertank indien mgelijk met een infiltratievrziening p eigen terrein f via een cllectieve infiltratievrziening. Ga vrafgaandelijk na f de bdem geschikt is m hemelwater te infiltreren. Gebruik water verstandig en vrkm nndig afvalwater - Vrkm nndig afvalwater dr het waterverbruik te beperken. - Vermijd het gebruik van ld en beperk het gebruik van kper in de hemelwaterafverinstallatie en het drinkwatercircuit. - Vrzie een gescheiden waterafversysteem met 3 leidingen vr respectievelijk zwart water, grijs water en hemelwater, en dit zeker tt aan de perceelsgrenzen. - Stem tuinaanleg en watertets p elkaar af. Beperk de verharde ppervlakte. Gebruik waterdrlatende verhardingen. - Zrg vr een vertraagde afver van hemelwater (tijdelijke buffering) indien hergebruik en infiltratie niet mgelijk zijn, dr het plaatsen van een grendak, bufferbekkens f dr het plaatsen van een reservir dat geleidelijk geledigd wrdt. 7
4. Landgebruik en eclgie Buwprjecten gaan bijna steeds gepaard met een verlies aan grene ruimte en natuurwaarde. Bvendien is ruimte in Vlaanderen erg schaars en zijn we verplicht er rdeelkundig mee m te gaan. We meten de menselijke impact p het milieu dus z laag mgelijk huden. Dit kan bijvrbeeld dr percelen met een lage eclgische waarde, zals ude fabriekshallen en havengebieden, na sanering p te waarderen tt wngebieden en deze eclgisch te verrijken. Belangrijk is dat de buwheren de ambitie hebben m hun invled p de natuurlijke mgeving z gering mgelijk te huden en het bestaande eclgische weefsel, waar mgelijk, te verrijken. Dr een drdacht ntwerp van de grene mgeving kan de wning bijdragen tt een versterking van het grene weefsel. Sluit aan bij (en versterk) een bestaand eclgisch weefsel - Geef de vrkeur aan het bebuwen van percelen met een lage eclgische waarde en percelen in reeds bebuwde gebieden. Vermijd nntgnnen terreinen. - Buw in een buurt waar vldende grene publieke ruimte aanwezig is. - Scherm tijdens de werffase waardevlle natuurlijke elementen af en bescherm bmen fysiek. Bij beschadiging, plant nieuwe bmen. - Behud en versterk waardevlle structuren, patrnen en natuurelementen in de mgeving. Tracht ze te integreren in het ntwerp en gebruik ze als basis vr de verdere natuurntwikkeling p het perceel. Ri nit nndig bmen. - Intrduceer nieuwe streekeigen eclgische dragers (bmen, struiken, hagen, geveltuinen en beplanting, water, ) en verweeg het zaaien f aanplanten van een blemenweide, bmgaard, - De aan srtbescherming. Maak plaats vr dieren die gebuwen ndig hebben (bv. zwaluwen f uilen) m zich te huisvesten. Plaats bijvrbeeld k een bijenhtel. - Beperk bebuwde en verharde ppervlaktes. Plaats eventueel een grendak. - Zrg vr een geslten grndbalans, ver geen grnd af f aan. - Hu rekening met de eigenschappen van de bdem (draagkracht, grndwaterpeil). - Beheer de rganische afvalstrmen (sneihut, grasmaaisel, fruit- en grenteafval, enz.) via cmpstering p een ptimale manier. - Denk k aan een eigen teelt- f kweekplaats vr grenten, bij ju thuis f in de buurt. - Vermijd bestrijdingsmiddelen. 8
5. Het vermijden van vervuiling Elke wning heeft impact p het milieu en de mgeving, en dat niet altijd ten gede. In dat geval spreken we van vervuiling en belasting van de natuurlijke mgeving. Het is belangrijk dat deze tt een minimum beperkt wrdt. Er zijn verschillende vrmen van vervuiling en belasting te nderscheiden, waarvan de belangrijkste zijn: bdemvervuiling, lichtpllutie, rkgassen en stedelijke pwarming. Elke vrm vraagt zijn eigen aanpak en vrzrgsmaatregelen. De bedeling is m de impact van het prject (k tijdens de werffase) p het milieu en de mgeving zveel mgelijk te beperken. Vermijd mgevingsvervuiling tt een minimum. - Laat je buwprject starten p een niet vervuild terrein. Zrg dat de bdem, indien ndig, gesaneerd is. De sanering van het terrein met vr de start van de buwwerkzaamheden uitgeverd wrden. Laat asbest en andere schadelijke buwmaterialen vakkundig verwijderen. Bij een bestaand gebuw, verwijder indien aanwezig de lden leidingen. - Beperk de lichtpllutie van je gebuw en tuin dr de nachtelijke verlichting tt een minimum te beperken. Dit kan dr: Enkel verlichting te vrzien waar en wanneer ndig. De verlichtingscircuits uit te rusten met aanwezigheidsdetectie in de tuin en eventueel in huis. Efficiënte lichtarmaturen met gerichte lichtbundel en gelijkmatige verlichting te gebruiken. Geen lichtbundels te richten p het hemelgewelf. Je verlichtingsgedrag aan te passen aan de mgeving (bv geen tuinverlichting in de buurt van natuurgebieden en bssen). - Draag je steentje bij aan het terugdringen en beperken van de stedelijke pwarming dr: Het plaatsen van vegetatie, in het bijznder in de buurt van verharde ppervlaktes. Het aanbrengen van waterpartijen. Het gebruik van reflecterende materialen en het beperken van warmteabsrberende materialen en kleuren, bijvrbeeld bij dakbedekking. - Wens je een verbrandingstestel vr verwarming en/f sanitair warm water, kies dan vreen testel met beperkte uitstt (stf en stikstf).beperk de vervuiling p de werf dr: Het schnhuden van de werf en werfmgeving. Aangepaste pslag gevaarlijke stffen (niet-drlatende bdem, pvangbekken, aanwezigheid pkuismateriaal, ). Beperking van de emissies naar de lucht dr het gebruik van afzuiging, bespreien f nat maken van stffige materialen, 9
6. Materiaal & Afval Elk buwprject vraagt materialen en grndstffen m gerealiseerd te wrden (instrm) en prduceert nvermijdelijk afval en emissies (uitstrm). Om de impact van nze gebuwen te verkleinen meten we trachten deze in- en uitstrmen z klein mgelijk te huden. Dit vraagt m een welverwgen materiaalkeuze en drdacht afvalbeheer. Een verstandige materiaalkeuze heeft te maken met buwtechnische kwaliteiten. Een materiaal met in de tepassing waarvr het gebruikt wrdt zijn functie vervullen: een islatiemateriaal met ged isleren, een dakdichting met waterdichtheid garanderen, enzvrt. Maar evenzeer met een materiaal vlden aan welbepaalde milieutechnische en gezndheidseisen. De impact p mens en mgeving met z laag mgelijk liggen. Daarm met gestreefd wrden naar een materiaalzuinig buwntwerp. Bij vrkeur wrdt gekzen vr hergebruik van materialen en vr geznde, milieuverantwrde materialen uit nuitputtelijke grndstffen die na hun levenslp ng een tweede leven kunnen leiden. Dr een welverwgen materiaalkeuze en buwwijze kan k de afvalstrm tt een minimum gebracht wrden. Vrkm nndig gebruik van materialen - Hergebruik bestaande infrastructuren en gebuwen. - Hergebruik zveel mgelijk materialen (tenzij ze ngeznd zijn), structuren en cmpnenten bij renvatie. - Buw niet grter dan ndig. Buw cmpact. - Vermijd vergedimensineerde cnstructies en stem de maatvering af p handelsmaten. - Verkies buwsystemen met weinig materiaalafval, zals bepaalde prefabsystemen. - Kies vr geschikte materialen in functie van de begde tepassing en levensduur. - Maak steeds een gedetailleerde berekening van de heveelheid materialen en beperk de marge p veraankp. Maak afspraken met leveranciers m niet gepende pakketten terug te nemen. - Vermijd ndelze (tuin)afsluitingen en afscheidingen. Gebruik bij vrkeur geznde, milieuverantwrde materialen uit nuitputtelijke lkale grndstffen die het principe cradle t cradle (geslten kringlpen) z dicht mgelijk benaderen - Gebruik materialen uit lkale teelbare grndstffen waar mgelijk. - Gebruik materialen die vlledig recycleerbaar zijn znder kwaliteitsverlies en beperkte energieteveging (cradle t cradle certificaat). - Gebruik vr tepassingen in hut: Lkale hutsrten, liefst met FSC-label. Indien trpisch hut: zeker met FSC-label (bij ntstentenis met PEFClabel). Hut dat niet chemisch behandeld f geïmpregneerd met wrden. Dat laatste betekent dat je vr elke tepassing de juiste hutsrt met gebruiken in een gede cnstructie. Vr heel wat tepassingen bestaan er hutsrten die je niet chemisch met beschermen tegen schimmels en insecten. 10
Indien materialen uit eindige grndstffen gebruikt wrden, zrg dan dat ze ged scren p vlak van kwaliteit, milieu en gezndheid. Uitleg ver de verschillende labels en termen, zie de verklarende wrdenlijst. - Gebruik materialen met een Eurpees Eclabel, het Duitse Blaue Engel label, Nrdic Swan label, Natureplus label en alle milieulabels die lid zijn van het Glbal Eclabelling Netwrk (materialen met milieuverklaring type I). - Kies vr materialen met een transparant prductieprces (materialen met milieuverklaring type III). - Gebruik materialen met een betruwbare kwaliteitsbrging (ATG, BENOR, Butgb f gelijkwaardig). - Gebruik materialen met gede LCA- f LCI-scres, Dit zijn materialen met een lage milieu-impact tijdens hun gehele levenscyclus. - Gebruik materialen uit lkaal beschikbare grndstffen en lkaal geprduceerde prducten. - Gebruik duurzaam ntgnnen buwmaterialen. - Gebruik z weinig mgelijk prducten met schadelijke stffen: Gebruik plaatmateriaal met frmaldehydevrije lijmen. Gebruik geen materialen met een hge Glbal Warming Ptential-index (stffen als CH4, N2O, SF6, HFK s, PFK s.) zals bepaalde islatiematerialen p basis van schuimvrmers f bepaalde warmtegeleidende vleistffen en kelstffen. Gebruik lijmen znder plsmiddelen f vluchtige rganische stffen (VOS). Kies vr materialen met een laag-emissief label (bv. Greengard, EMICODE, EC1, M1label) f met een milieuverklaring type I. Gebruik natuurverven en afwerkingsmaterialen met natuurlijke pigmenten. - Indien tch gewerkt met wrden met schadelijke prducten f stffen, met iedereen die in cntact kmt met deze prducten f stffen kennis hebben van de eventuele gezndheids- en milieurisic s. Zij meten weten he m te gaan met deze prducten en stffen. - Gevaarlijke stffen meten pgeslagen wrden p een niet-drlatende bdem. Vleibare txische stffen wrden bewaard bven een pvangbekken, zdat bij mrsen de stf integraal gerecupereerd kan wrden. Zrg k steeds dat er absrptiemiddelen vrradig zijn p de werf m bij mrsen en lekken de schade te beperken. Vrkm afval - Vermijd niet-herbruikbaar verpakkingsmateriaal f zrg vr een gede terugnameregeling. Gebruik returpallets in plaats van wegwerppallets. - Gebruik mdulaire buwnderdelen en vermijd niet de demnteren sandwichcnstructies. Gebruik buwdelen die zveel mgelijk samengesteld zijn uit demnteerbare nderdelen die nadien herbruikbaar en/f recycleerbaar zijn. - Gebruik liever demntabele hechtsystemen in plaats van lijmen, kitten f gespten schuimen. - Vermijd afval dr.a het gebruik van drgmrtelsil s, het tijdig vrzien van leidingen en drgangen, het zagen/knippen van stenen in plaats van kappen, Hergebruik afval - Hergebruik bestaande cnstructienderdelen en buwmaterialen als ze ng in gede staat zijn: huten vleren, balken, stijl- en regelwerk, dakpannen, - Gebruik materiaal p basis van gerecycleerde materialen (p vrwaarde dat ze geen zware metalen f andere ptentieel mens- f milieugevaarlijke stffen bevatten). 11
- Gebruik herbruikbare bekistingen. - Gebruik rgips (gemaakt van afval) vr pleisterwerken i.p.v. natuurgips (afkmstig uit mijnbuw). Verwerk (verig) afval verstandig - Slp selectief en zrgvuldig. - Maak duidelijke afspraken met de aannemers. Laat ze hun eigen afval srteren en terugnemen. - Srteer het buwafval p de werf: steenfractie, metalen, gips, glas, hut, papier en kartn, kunststffen, islatiematerialen, gevaarlijke stffen, restafval enzvrts. Zrg vr een gede labeling en rganiseer een regelmatige afver van de afvalstffen naar een nabijgelegen vergund srteercentrum. Zrg dat de pslagplaats ged zichtbaar is. - Zrg dat er iemand verantwrdelijk is vr het afvalbeheer p de werf. - Vrzie vanuit de keuken gemakkelijk te bereiken ruimte vr scheiding van afval: gft, pmd, papier, glas, kga, restfractie. Zrg dat de ruimte ged te verluchten en te reinigen is. - Vrzie mgelijkheden vr cmpstering. - Verbrand geen afval. 12
7. Energie Energie besparen begint niet bij het plaatsen van znnepanelen p het dak van je wning, maar bij het beperken van de energiebehefte. Het (ver)buwen van een energiezuinige wning begint bij het ntwerp en een gede buwschil: zrg vr een energiezuinige basis, de rest vlgt wel. Meer cmfrt met minder energie, dat is het streefdel. Dit wrdt k verwrd in de trias energetica: Stap 1: vrkm nndig energiegebruik Stap 2: gebruik hernieuwbare energiebrnnen Stap 3: gebruik eindige energiebrnnen ptimaal De eerste stap is dus de energiebehefte minimaliseren. Dit wrdt het makkelijkst gerealiseerd dr het buwen van een cmpacte, ged geïsleerde, luchtdichte wning met een energiezuinig ventilatiesysteem. Op de tweede plaats met nagegaan wrden p welke manier hernieuwbare energiebrnnen gebruikt kunnen wrden. Pas dan, als laatste stap, wrden maatregelen ingezet m de eindige energiebrnnen p een efficiënte manier te gebruiken. Het uiteindelijke del van deze methde is m alle wningen (bijna) energieneutraal te maken. Wningen staan dan bijna geheel in vr de eigen energiebehefte en kunnen zelfs z gecnstrueerd wrden dat ze meer energie pwekken dan dat ze verbruiken. Deze aanpak heeft talrijke vrdelen: we wrden minder afhankelijke van fssiele brandstffen, ns leefmilieu krijgt meer ademruimte en de bewners krijgen een lagere energierekening. Een energiezuinige wning begint bij een ged ntwerp - Vertrek steeds van een ttaalplan, k bij verbuwingen. Gebruik de ruimte ratineel. (Ver)buw niet grter dan ndig. - (Ver)buw cmpact. Geef vrkeur aan een rijwning f appartement en vermijd vlumes met veel uitsprngen. - Beperk de warmteverliezen dr een drdachte planschikking en indeling. Grepeer ruimtes vlgens gelijke klimaatznes (dagzne, nachtzne, ). Laat een afznderlijke regeling van de energievraag per zne te. Situeer niet bewnbare zlders, kelders, garages, tuinbergingen en veranda s buiten het geïsleerd beschermd vlume. Vrzie een sas wanneer inkmdeuren rechtstreeks tegang geven tt verwarmde ruimtes van de kernzne. Zneer de wning in functie van gelijkaardige energiebehefte en gebruik. Situeer bufferruimtes, zals een berging, aan de nrdzijde. Maak de technische ruimte vldende grt. - Benut passieve znne-energie, situeer de leefruimtes aan de zuidkant van de wning. 60% van de beglazing in de buitengevels heeft een riëntatie tussen het zuidsten en het zuidwesten, ver het zuiden. Beperk in zverre mgelijk de beglazing in het nrden tt een minimum. - Zrg vr vldende daglicht in elke bewnde ruimte. Beglaasde ppervlakte is minimaal 1/8e van de vlerppervlakte. Gebruik lichte kleuren vr wanden en plafnd. Kies vr lichttunnels in lkalen waar geen raam f kepel mgelijk is. - Beperk de beglaasde ppervlakten tt ngeveer 1/5e van de vlerppervlakte, dit in functie van minder warmteverliezen en minder kans p ververhitting in de zmer. 13
- Beperk het risic p ververhitting in de zmer dr te kiezen vr een gebuw met vldende islatie, massa, efficiënte beschaduwing en regelbare buitenznwering. - Vraag je architect m een gede buwdetaillering uit te werken en bijzndere aandacht te schenken aan kudebruggen en drbringen in de luchtdichting. - Bereid je wning vr p (een tekmstige) benutting van znne-energie dr delen van het dak uit te veren als plat dak f het dakvlak zuidelijk te richten (max. afwijking 45 ) met een hellingshek tussen de 30 en 40. De geschikte dakdelen hebben een ppervlakte van minstens 20m², zijn vldende geïsleerd, zijn buwfysisch crrect pgebuwd, zijn schaduwvrij en beschikken ver vldende draagkracht. - Ga bij nieuwbuw uit van een energiepeil (E-peil) en energiebehefte welke lager ligt dan de wettelijke nrm. Wat nu geldt is binnenkrt achterhaald. Achteraf aanpassen is veel kstelijker dan al in het begin ambitieus te zijn. In 2021 mag een nieuwbuw nauwelijks ng energie verbruiken. Dit is nu reeds haalbaar. Realiseer een ged geïsleerde, kudebrug vrije, lucht- en winddichte wning - Vergeet niet: islatie, luchtdichtheid en ventilatie gaan altijd hand in hand. - Streef bij (ver)nieuwbuw naar een islatieniveau (K-peil) dat aanzienlijk lager ligt dan de wettelijke nrm. Achteraf aanpassen is vaak niet mgelijk en is veel kstelijker dan in het begin ambitieus te zijn. - Vrzie een maximaal islatiepakket in de verschillende buwdelen. Streef naar passiefhuiswaarden. Bij passiefbuw zijn alle U-waarden van wanden, vleren en daken (f zldervleren) kleiner f gelijk aan 0,15W/m²K. - Plaats de islatie p een crrecte manier: wind- en luchtdicht, drlpend en kudebrugvrij. Bij het gebruik van islatieplaten, breng de islatie aan in twee f meer geschrankte lagen. Vrzie een winddichte en damppen afwerking aan de buitenzijde. Vrzie een luchtdichte en dampremmende afwerking aan de binnenzijde. Bij traditinele spuwmuren: trek eerst het vlledige binnenspuwblad p, plaats vervlgens de islatie, en ten sltte het buitenspuwblad. Bij lichte cnstructies (wanden en daken met huten rstering): vermijd drbringen van het luchtscherm dr het vrzien van een leidingspuw aan de binnenzijde van het luchtscherm. Kleef de naden van luchtdichtingsmembranen af. Zrg vr een gede aansluiting tussen vler, muur en dak. Zrg vr een kudebrug vrije detaillering bij plaatsing van de islatie. - Plaats zeer ged islerend buitenschrijnwerk. Plaats beglazing met een maximale U-waarde van 0,8 W/m2K (Ug) en ramen (raamkader en beglazing) met een maximale U-waarde van 0,85 W/m2K (Uw). Vermijd aluminium afstandshuders. Kies vr thermisch verbeterde afstandhuders (warm edge). Kies beglazing met een lichttetredingsfactr van minstens 0,60 en een znnetetredingsfactr van minstens 0,65. Let k p de islatiewaarden van buitendeuren en binnendeuren die uitgeven in ruimtes buiten het beschermd vlume (vb. kelder- f garagedeur). Zrg dat het buitenschrijnwerk vldende luchtdicht is, alsk de aansluiting met de andere buwnderdelen. - Isleer bestaande wningen z efficiënt mgelijk: geef pririteit aan dakislatie, en aan de plaatsing van hgrendementsglas. 14
Werk alle mgelijke luchtlekken weg: brievenbussen, garage- en kelderdeuren, zlderluiken, aansluitingen tussen muren en daken f vleren, kieren langs ramen en rlluikkasten,... Werk k alle kudebruggen maximaal weg: ter hgte van muur- en dakislatie, raam- en deurdrpels, balkns, Kies een geschikt ventilatiesysteem afgestemd p de wning en je leefwijze - Realiseer een vldende luchtdichtheidsniveau in de wning. Streef naar een infiltratievud (n50) van 1 keer per uur f minder. Passief is maximaal 0,6 keer per uur. Installeer geen pen haard f andere pen verbrandingstestellen. Laat een luchtdichtheidsmeting uitveren m de luchtdichtheid van de wning te evalueren. Crrigeer vervlgens de zwakke plekken. - Ventileer gecntrleerd, efficiënt en energiezuinig: Ventileer niet meer dan ndig: laat de ndige luchtdebieten crrect bepalen. Laat de ventilatiedebieten sturen dr een vraaggestuurde regeling handmatig en/f met binnenluchtkwaliteitssensren (vcht, CO2,. ). Zrg vr een nauwkeurige afstelling van de te- en afverdebieten bij systeem D (balansventilatie). Een inregelrapprt dient afgeleverd te wrden bij plevering van de wning met de exact pgemeten data. Opteer eventueel vr een bdem-(lucht)warmtewisselaar vr betere energetische prestaties. Kies bij mechanische afver (systemen C en D) vr warmterecuperatie. Plaats een warmtepmpbiler vr de aanmaak van sanitair warm water bij systeem C. Kies bij mechanische te- en afverventilatie (systeem D) vr een warmteterugwinapparaat met hg rendement (getest vlgens EN 308): Minimaal recuperatierendement van 85% Filterklasse bedraagt minstens FP7 vr de teverlucht Vrstbescherming en vlledige bypass vr zmertepassing Minimaal akestische belasting Meerstandenregeling en filter-vuil-indicatie Vermijd ventilatiekanalen die dr nverwarmde ruimtes lpen. - Maak een gedetailleerd ventilatieplan p met luchttever via drge ruimtes, drstrming via binnendeuren- f wanden en afver via natte ruimtes, k indien dit niet wettelijk verplicht is (niet vergunningsplichtige verbuwingen). - Vermijd systeem B (mechanische tever en natuurlijke afver ventilatie). - Zrg vr ged nderhud van kanalen en filters. Plaats tezichtpeningen. Sluit ventilatiekanalen tijdens de pbuw af m buwstf en vuil in de kanalen te vermijden ng vr de wning in gebruik is. Vermijd actieve keling - Minimaliseer de kellast Vrzie gevels en glaspartijen waar ververhitting kan ptreden van grene beschaduwingselementen. Scherm beglaasde ppervlakten aan de zuidkant af met vaste luifels f regelbare znnewering (z kan je de laagstaande winterzn ng binnenlaten). Scherm stelijke en westelijke ramen af via beweegbare verticale znnewering. 15
Scherm de dakafdichting van platte daken af via een grendak f een keldak. Vermijd ververhitting langs de gebuwschil dr vldende massa en islatie. Gebruik efficiënte apparatuur, testellen en verlichting met lage interne warmtelasten - Benut intensieve passieve nachtkeling, via strategisch geplaatste ramen en/f ventilatie-peningen. - Zrg bij mechanische te- en afverventilatie vr een bijkmend keleffect dr de installatie van een bdem-(lucht)warmtewisselaar. Kies een aangepast zuinig verwarmingssysteem, afgestemd p de wning en je leefwijze - Bepaal het bendigde vermgen (vr het warmtesysteem en warmteafgifte elementen) p basis van een crrecte warmteverliesberekening. Bepaal eerst het islatieniveau en ventilatiesysteem vraleer een aangepast verwarmingssysteem te kiezen: Indien een ketel en centrale verwarming het meest geschikte verwarmingssysteem is, kies vr een cndensatieketel met hg rendement (in testmstandigheden vr gas minstens 105%, vr stklie en bimassa minstens 98%). Zrg ervr dat de ketel niet vergedimensineerd is en zrg vr een crrecte inregeling van de keteltemperatuur. Overweeg k andere verwarmingssystemen m tt een ptimale keuze te kmen: tegelkachel, speksteenkachel, lage temperatuurwarmtepmpen, micr warmtekrachtkppeling, vrverwarming met znne-energie, cllectieve energiesystemen vr verwarming en bereiding van sanitair warm water, Maak een milieubewuste keuze inzake brandstf en vermijd zeker directe elektrische verwarming. Kies vr decentrale hgrendementsverwarming indien enkel een beperkt aantal ruimtes verwarmd met wrden. - Kies afhankelijk van het type warmtepwekking vr warmteafgifte p lage f zeer lage temperatuur. - Kies vr een ged afgeregelde installatie: Regel de verwarming p gebuwniveau dr middel van een weersafhankelijke regeling met buitenveler en ruimtecmpensatie en p niveau van radatren en cnvectren met behulp van thermstatische kranen (behalve in de ruimte waar de thermstaat staat pgesteld), Zrg afhankelijk van het pwekking- en afgiftesysteem vr een tijdsregeling met klk m een nacht/afwezigheidsregime mgelijk te maken Kies vr een circulatiepmp met A-label en verzrg de hydraulische inregeling. - Beperk de warmteverliezen dr het isleren van leidingen in nverwarmde ruimtes, het beperken van leidinglengtes en het plaatsen van reflecterende flies achter alle radiatren tegen niet geïsleerde buitenmuren. - Denk aan de installatie van autmatische ntluchters, vuilafscheiders en expansievat met kapventiel. - Vraag bij plevering van de wning een inregelrapprt van de installatie met de exact pgemeten data. - Zrg vr nderhud van testellen en (rk)afverkanalen. Beperk het energieverbruik vr de aanmaak van sanitair warm water 16
- Plaats waterbesparende testellen, deze besparen k energie. - Beperk de energieverliezen in de leidingen dr leidinglengtes en -diameters te beperken en dr pslagvat en leidingen te isleren. Grepeer de vchtige ruimtes (keuken, badkamer, wasplaats). Situeer de plaats waar warm water geprduceerd wrdt z dicht mgelijk bij de warm watertappunten (en in de nabijheid van de eventuele znnecllectren) en bij vrkeur z dicht mgelijk bij de grtste verbruikers (badkamer en keuken). Dimensineer de leidingen p een crrecte wijze. Zrg dat de warmwaterleidingen niet langer zijn dan 12 meter. Kies vr een ged geïsleerd pslagvat en plaats dit binnen het geïsleerd vlume. - Kies vr een energiezuinige warmwaterprductie, bij vrkeur met hernieuwbare energie. Kies een ged gedimensineerde installatie die niet meer warm water prduceert dan ndig. Vermijd elektrische bilers maar plaats een biler gekppeld aan de CVketel f een gasbiler. Gebruik een tijdsklk bij elektrische keukenbilers. Kies vr een znnebiler (cllectrppervlakte 1 à 2 m² per persn) f zrg er minstens vr dat het gekzen systeem van warm water prductie een kppeling met een znnebiler telaat. Bij een drstrmer: Kies vr een geslten testel met elektrnische ntsteking (znder waakvlam). Kies vr een thermisch mdulerend testel zdat het gebruik van spaarduchekppen en de kppeling met een znnebiler mgelijk zijn. - Beperk de temperatuur van het aangemaakte water tt 60 (indien er gevaar bestaat dat leginella zich kan ntwikkelen, zrg dan dat het water peridiek verhit wrdt zdat de bacterie zich niet kan ntwikkelen). - Kies vr een decentrale warm water prductie bij verschillende tappunten met een grte tussenafstand. - Vermijd recirculatie van warm water. Beperk het elektriciteitsverbruik en kies vr hernieuwbare energie - Beperk het aantal elektrische apparaten en technieken in een wning. - Streef naar een jaarlijks elektriciteitsverbruik van minder dan 3500 kwh (Vlaams gemiddelde verbruik van gemiddeld gezin van 2.36 persnen, uitgeznderd verwarming). - Beperk de behefte aan kunstlicht en kies vr energiezuinige verlichting (TL5, spaarlampen, led ) en regeling. Beperk het verbruik vr verlichting tt maximaal 2,5 W/m².100 lux. Zrg vr een algemene verlichting van 5W/m². Zrg een werkbladverlichting van max. 12,5W/m². Kies vr aanwezigheidsdetectie p plaatsen waar het licht regelmatig ndels blijft branden en bij tuinverlichting. Vermijd manuele dimmers. - Vervang ude, niet-efficiënte elektrische testellen dr nieuwe energiezuinige mdellen. Kies testellen met een hge energielabel-scre (A+++, A++). Kk p gas (frnuis en ven). Overweeg kken met gas-nder-glas. Indien een gasfrnuis geen ptie is, kies dan vr inductiekkplaten. Kies vr een gasgestkte drgkast f warmtepmp-drgkast. 17
Laat testellen niet aan f in stand-by staan. Overweeg een ht-fill vaatwas- f wasmachine f zrg vr een rechtstreekse aansluiting aan je warm water circuit, indien je testellen daarvr geschikt zijn. - Kp grene strm en vrzie bij het ntwerp van je wning de mgelijkheid tt pwekking van eigen grene strm (dr bvb. ftvltaïsche panelen f warmtekrachtkppeling). - Vlg je verbruik p, al dan niet met gepaste meettemperatuur, m z je gedrag te sturen f eventuele nregelmatigheden p het spr te kmen. 18
8. Gezndheid, cmfrt en sciale waarde Een duurzame wning met net als elke andere wning aangenaam zijn m in te verteven. Een geznd binnenklimaat is daarbij essentieel. Vcht, schimmelvrming, muffe geuren en andere ngemakken staan het welbehagen van de ju als bewner in de weg. Een ged ntwerp en een gede uitvering kunnen al deze zrgen vermijden. Investeren in vldende daglicht, een geznde binnenlucht, weinig lawaaihinder en een aangename leeftemperatuur vragen de juiste aandacht en een deftige aanpak. Enkel dan is een cmfrtabele wning mgelijk. Een wning staat niet p een eiland maar maakt samen met zijn bewners deel uit van een sciaal weefsel. Een wning met uitndigend zijn. Mensen met mindere fysieke capaciteiten, bejaarden en kinderen meten zich welkm velen en znder prblemen de wning kunnen betreden. Wningen hebben k een grte meerwaarde als ze kunnen meegreien met hun bewners. Ruimtes meten flexibel ingedeeld en aanpasbaar zijn zdat hun bestemming kan wijzigen drheen de tijd. De nden die een wning met vervullen, veranderen met de levenslp van de gebruiker. Zrg vr een geznd binnenklimaat in je wning met veel daglicht, een geznde binnenlucht, een ged akestisch cmfrt en een aangename temperatuur. - Investeer in de eerste plaats in een stevige en geznde basiscnstructie. - Pak vchtprblemen (pstijgend grndvcht, regendrslag) priritair aan. - Zrg dat daglicht alle kans krijgt m de wning en de tuin te betreden: Organiseer je terrassen en rustplekken in de tuin z, dat je in de mrgen vlp kunt genieten van de stzn, beschut bent vr de middaghitte, en s avnds ng kunt genieten van de westzn. Beschuw je huis als een nderdeel van een buurt. Blkkeer de znneinval van je buren niet (bv. znnepanelen). - Zrg dat de binnenluchtkwaliteit ptimaal is: Zrg vr vldende ventilatie en dat de ventilatievrzieningen vldende nderhuden wrden: p gepaste tijden vervanging en/f reiniging van de filters, het buizenstelsel, ventilatie-unit, raamrsters, ventilatrmnden, Kies vr buwmaterialen znder f met beperkte afgifte van schadelijke stffen. Vermijd pen verbrandingstestellen (vb. pen haard) en mtren in de wngedeelten. Kies vr een geslten verbrandingssystemen met luchttever rechtstreeks van buiten. Zrg dat een intensieve natuurlijke ventilatie mgelijk is wanneer ndig, dr vldende pengaande ramen te plaatsen. - Zrg vr een ged akestisch cmfrt in en rnd de wning: Hud rekening met het mgevingslawaai bij de cnstructie van de wning. De de ndige preventieve ingrepen (akestisch glas, afscherming dr grene elementen, ) De aan akestische znering bij het ntwerp van de wning Tracht slaapkamers binnen de wning af te znderen van de leefruimtes en gemeenschappelijke drgangsruimten. Vermijd dat leidingenkkers grenzen aan slaap- en leefruimtes. Hud rekening met de geluidsprductie van de technische installaties en vrzie de ndige maatregelen (akestische islatie, trilvrije phanging, ) Hud rekening met de lawaaihinder van je buren, maar zrg k dat je wning zelf geen brn van lawaai is. 19
Plaats vldende geluidsdempers binnen het kanaalsysteem van de ventilatie. - Zrg vr een aangename binnentemperatuur dr een ged ingeregelde verwarmingsinstallatie en aangenaam zmercmfrt. Zie hfdstuk energie. Maak een veilige wning - Maak je wning brandveilig vlgens de wettelijke nrmen. Vrzie een branddeken, brandblusapparaten en rkmelders die autnm van het elektriciteitsnetwerk kunnen functineren. Hud bij keuze van de materialen en de cnstructiewijze rekening met het brandgedrag. Vrzie een evacuatierute. Zrg dat de brandweer vlt de wning kan bereiken en vldende ruimte heeft m te blussen. - Bescherm je wning tegen inbraak en vandalisme. Kies in de eerste plaats vr rbuuste materialen als gevelbekleding en inbraakveilig buitenschrijnwerk. Overweeg de plaatsing van een alarmsysteem. Maak een wning die vr iedereen tegankelijk is en vldende cmfrtabel is - Maak je wning uitndigend vr bezekers: Zrg vr een verzrgde en tegankelijke tegangsweg. Zrg vr een gemakkelijke tegankelijkheid vr bejaarden, kinderen en andersvaliden: Vermijd drempels en hgteverschillen. Zrg vr deurbreedtes van minimum 85cm vrije pening en gangbreedtes van minimum 120cm. Zrg dat draaicirkels van rlstelen mgelijk zijn. Sanitair is vlt bezekbaar vr rlstelgebruikers. - Maak een ged plan. Functinele ruimtes situeren zich rnd een cmpacte en lgische circulatie. - Zrg dat je wning aanpasbaar is vr latere nden en kan meegreien met de bewners, f ga wnen in een aan je behefte aangepaste wning: Zrg dat eventueel rlstelgebruikers f minder mbiele mensen zich later cmfrtabel kunnen huisvesten in de wnst. Op het gelijkvlers is een kernwning aanwezig (leefruimte, keuken, slaapkamer, badkamer) f kan later gerealiseerd wrden. Zrg dat thuiswerken mgelijk is. Buw eventueel een wning die later pgesplitst kan wrden in twee gescheiden wneenheden f die uitbreidbaar is. Vrzie wachtbuizen m later de functie van een ruimte te wijzigen. (bv. zlder wrdt slaapkamer, verplaatsing van badkamer naar gelijkvlers, ). Denk daarbij aan daglichttetreding, ppervlakte, ventilatie, akestiek, elektrische en sanitaire vrzieningen, - Zrg dat de wning een minimaal cmfrt aanbiedt en vldende ruimte biedt: 20 m² vr het hfdvertrek 8 m² vr de keuken Of 28 m² indien de keuken pgenmen is in het hfdvertrek 14 m² vr de grtste slaapkamer en 9 m² vr de andere slaapkamers. Versterk het bestaande sciaal weefsel en integreer je ten vlle 20