ZWEMWATERPROFIEL DE VLINDERSLAG Juni 2013
2
Inhoud 1. Inleiding... 4 2. Werkwijze... 6 3. Huidige toestand... 8 3.1 Terrein... 8 3.2 Gebruikers...11 3.3 Beheer...11 3.4 Bronnen van fecale verontreiniging...13 3.5 Risicofactoren voor blauwalg...14 4. Historie... 15 4.1 Algemeen...15 4.2 Fecale verontreiniging...16 4.3 Blauwalg...16 5. Kwalificatie... 18 6. Maatregelen... 19 Literatuur... 20 Bijlage 1: onderhouds- en beheersschema De Vlinderslag Bijlage 2: Bruikleenovereenkomst gemeente - Van der Valk hotel Bijlage 3: Contactpersonen 3
1. Inleiding Dit rapport vormt het zwemwaterprofiel voor het zwemwater De Vlinderslag. De Vlinderslag heeft een oppervlakte van ca. 1,5 ha en ligt aan de oostzijde van Wolvega, ingeklemd tussen rijksweg A32 en het Van der Valk hotel. aanleiding De Zwemwaterrichtlijn van de Europese gemeenschap beoogt het risico op gezondheidsschade van zwemmers zoveel mogelijk te verminderen. In 2006 is deze richtlijn vernieuwd. De richtlijn schrijft voor dat uiterlijk maart 2011 voor elk zwemwater het zwemwaterprofiel moet zijn opgesteld. Aan het einde van het badseizoen van 2015 moeten alle zwemwateren minstens aanvaardbaar zijn. Op de langere termijn moet alle zwemwateren goed of uitstekend zijn, maar daar is geen tijdslimiet aan verbonden. Foto 1:ligging zwemwater De Vlinderslag Verder moeten maatregelen genomen worden om het aantal als uitstekend of goed ingedeelde zwemwateren te doen toenemen. In Nederland is de richtlijn verder ingevuld via de Wet hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (Whvbz). doel In het zwemwaterprofiel worden risico s voor de gezondheid van de zwemmers geïnventariseerd. Deze risico s worden volgens de richtlijn gekarakteriseerd aan de hand van fecale bacteriën en blauwalg. De bronnen hiervan worden in het zwemwaterprofiel geïnventariseerd en beoordeeld. Vervolgens worden eventuele maatregelen geformuleerd waarmee deze risico s verkleind kunnen worden. leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt beschreven welke werkwijze bij de opstelling van dit rapport is gevolgd. In het daarop volgende hoofdstuk wordt de huidige toestand in kaart gebracht aan de hand van: de inrichting van het terrein; de mensen die er zwemmen; het beheer van het zwemwater; bronnen van fecale verontreiniging; risicofactoren voor blauwalg. In hoofdstuk 4 komen de waterkwaliteitsmetingen aan de orde die op deze plaats zijn uitgevoerd. Na de kwalificatie van dit zwemwater in hoofdstuk 5, staan in hoofdstuk 6 de bij dit zwemwater uit te voeren maatregelen. procedure Het zwemwaterprofiel wordt opgesteld onder verantwoordelijkheid van het waterschap. 4
Tijdens de conceptfase van dit rapport is contact geweest met de onder andere bij het beheer van dit zwemwater betrokken partijen. Dit zijn de gemeente Weststellingwerf, Van der Valk hotel, de provincie en de Gemeenschappelijke Gezondheids Dienst (GGD). reikwijdte In een zwemwaterprofiel wordt een zwemwater uitsluitend bekeken vanuit de invalshoek van de volksgezondheid van zwemmers. Andere aspecten, zoals parkeergelegenheid voor auto s, blijven dan ook buiten beschouwing. 5
2. Werkwijze risico s Risico op gezondheidsschade voor zwemmers is via twee sporen in beeld gebracht: alle oorzaken van gezondheidsschade zijn geïnventariseerd; nagegaan is wat op deze plaats in het verleden heeft plaatsgevonden op het gebied van de volksgezondheid. Bij beide sporen is gebruik gemaakt van bestaande informatie. Deels is deze afkomstig van de andere betrokkenen. De enige informatie die wel in het kader van dit zwemwaterprofiel is gegenereerd, is die over de inrichting en de waterdiepte van het zwemwater. spoor één: mogelijke huidige oorzaken De situatie in het veld en de activiteiten van de verschillende partijen, overheden op deze plaats zijn tegen het licht gehouden vanuit de optiek van volksgezondheid. Verder is het beïnvloedingsgebied bepaald. Mogelijke bronnen daarin zijn achterhaald via de registratie bij vergunningverlening en handhaving. Voor fecale verontreiniging zijn de bronnen nooduitlaten, overstorten, huishoudelijk afvalwater en open teelt en veehouderij relevant. In hoeverre de huidige situatie oorzaak kan zijn voor verontreiniging met blauwalg wordt bepaald door de ecologische omstandigheden. Het zwemwater is daarom vanuit ecologisch gezichtspunt gekarakteriseerd. Ook daarbij is de omgeving van invloed. spoor twee: gebeurtenissen Indien zwemmers bij dit zwemwater in het verleden ziek zijn geworden of er verontreinigingen zijn voorgekomen, dan is dat een indicatie dat dat in de toekomst evengoed kan gebeuren. De gebeurtenissen op dit gebied zijn daarom geïnventariseerd. richtlijn fecale parameters is gewijzigd Fecale verontreiniging werd tot voor kort gemonitord aan de hand van de parameters Totaal bacteriën van de coli groep en Thermotolerante bacteriën van de coli groep. Vanaf 2008 zijn deze parameters conform de nieuwe richtlijn vervangen door Intestinale Enterococcen en Escherichia coli. Bij De Vlinderslag is vanaf 2009 gemeten volgens de nieuwe richtlijn. parameter blauwalg gewijzigd Tot en met 2008 werden in geval van drijflagen de microcystine concentratie gemeten. Vanaf 2009 wordt er niet meer naar microcystines gemeten, maar worden er cellen (KVE s) geteld. kwalificatie Omdat de EG-richtlijn dit voorschrijft, is het zwemwater gekwalificeerd uit oogpunt van gezondheidsrisico s voor zwemmers. Dit is gebeurd volgens de in de EG-richtlijn voorgeschreven systematiek. Deze systematiek maakt gebruik van de fecale parameters Escherichia coli en Intestinale enterococcen over een meetperiode van vier jaren. maatregelen Uit de eerste hoofdstukken blijkt of er grotere risico s kunnen voorkomen en wat de oorzaak hiervan kan zijn. Eventuele maatregelen worden gezocht die naar verwachting het meest effectief en efficiënt zijn om gezondheidsrisico s te verkleinen. Bij de verschillende activiteiten rond de opstelling van dit rapport konden allerlei zaken naar voren komen die niet meteen een erg groot risico vormen en die niet tot een slechte beoordeling hebben geleid, maar die toch wel nadelig kunnen zijn voor de gezondheid van zwemmers. Denk bijvoorbeeld aan een toiletgebouw waarvan het onderhoud niet is geregeld. Ook kunnen deze aspecten als maatregel meegenomen worden bij 6
maatregelen. Ze zijn vooral aantrekkelijk als een risico behoorlijk verminderd kan worden via een kleine inspanning. 7
3. Huidige toestand 3.1 Terrein ligging De gemeente Weststellingwerf heeft in 2006 zwemvijver De Vlinderslag aangelegd. Het zwemwater is gelegen aan de oostzijde van Wolvega en grenst aan de woonwijk Lindewijk, van de gemeente Weststellingwerf. Het zwemwater ligt vanaf de doorgaande weg gezien achter het Van der Valk hotel. naastliggend grondgebruik Aan de oostzijde van het zwemwater ligt de A32 Zwolle-Leeuwarden. Aan de westzijde ligt open water (boezemwater) dat onderdeel uitmaakt van de woonwijk Lindewijk van Wolvega. Landgebruik van de omliggende percelen zijn stedelijk gebied, grasland en overig open begroeid natuurgebied. Inrichting Aan de oostkant van de zwemvijver bevindt zich een strandje. De lengte hiervan bedraagt ongeveer 350 m. Het droge verblijfsgebied bestaat uit een strand en een ligweide van 30 m breed (dwars op de oever). Er wordt gezwommen bij het strand. De vijver is te voet van 2 kanten te bereiken, vanuit het Van der Valk hotel en via een wandelpad vanuit de Lindewijk. Foto 2: inrichting Zwemwater Vlinderslag 8
Foto 3. strand en water gezien vanaf de entree van het Van der Valk hotel. Op de achtergrond woningen van Lindewijk. Voorzieningen Bezoekers van de zwemplas kunnen bij het Van der Valk hotel terecht voor EHBO en toiletten. Op het informatiebord bij de entree van de zwemplek is deze informatie duidelijk vermeld. Het hotel is aangesloten op de riolering. Op het terrein zijn diverse vuilnisbakken en blikvangers aanwezig. Foto 4: waterdieptes zwemwater Vlinderslag In het water is een afbakening in de vorm van een drijflijn aanwezig. De bodemhoogte onder water is afgebeeld in foto 4. De vijver heeft een maximale diepte van 3.00 m. 9
Er is een bord (foto 5) aanwezig waarop de regels zijn aangegeven, zoals opgenomen in onderstaande tabel. gooi afval in de prullenbakken geen toezicht zwemmen op eigen risico diepte binnen de drijflijn ca. 0,80 m verboden vuur te stoken aanwezigheid van paarden verboden aanwezigheid van honden verboden aanwezigheid van bromfietsen verboden Foto 5: bord bij De Vlinderslag: Watersysteem Het watersysteem van de zwemvijver staat onder invloed van het oppervlaktewater dat onderdeel uitmaakt van de Lindewijk. Dit water staat in verbinding met de Linde als onderdeel van de Friese Boezem. De Linde functioneert als boezem met een streefpeil van -0,52 NAP. De zwemplek kent zelf geen waterstroming of variërend peil omdat het niet in open verbinding staat met watergangen of de boezem. Het benodigde zwemwater wordt vanuit de boezem ingelaten en door een helofytenfilter gezuiverd. Het helofytenfilter vormt de fysieke barrière tussen boezemwater van de Lindewijk en de zwemplek. Het watersysteem van De Vlinderslag kent een recirculatiesysteem waarbij het water door het helofytenfilter geleid kan worden. Dit systeem kan volledig gesloten zijn maar er kan ook gekozen worden om een deel van het water te verversen met water vanuit de Lindewijk. De doorspoeling kan worden ingezet indien daarvoor aanleiding is. 10
Figuur 1: schematische weergave situering zwemlocatie Bagger/slib Sinds de aanleg van de zwemlocatie in 2006 zijn er geen waarnemingen geweest van slibvorming. Tijdens de veldopname in 2012 is geen slib waargenomen. 3.2 Gebruikers Het zwemwater wordt vooral door de plaatselijke bevolking gebruikt en gasten van het Van der Valk hotel. Op een zomerse dag bedraagt het aantal bezoekers 300 tot 500. Er zijn geen speciale categorieën gebruikers (met grotere kwetsbaarheid voor gezondheidsschade) bekend. Op kleine recreatieve activiteiten na, zoals volleybal, worden er geen grootschalige evenementen op het terrein georganiseerd. 3.3 Beheer officieel zwemwater Dit water was de afgelopen jaren officieel zwemwater in het kader van de Whvbz, ingedeeld bij de categorie D. Het badseizoen loopt van 1 mei tot en met 30 september. hygiëne In Nederland zijn drie systemen beschikbaar om eventuele problemen met de hygiëne van zwemwater te signaleren: De GGD verzamelt ziekteverschijnselen zoals die bij de verschillende instanties bekend worden en kan die interpreteren. Tijdens het badseizoen wordt om de twee weken een watermonster genomen en geanalyseerd. De watermonsters worden altijd op een en dezelfde locatie genomen, het controlepunt bij een zwemwater. Het controlepunt is als rode stip in foto 6 aangegeven. De provincie is de handhavende instantie. Op basis van metingen kan een negatief zwemadvies worden gegeven, een zwemverbod worden afgekondigd, of een zwemwater kan zelfs gesloten worden. De Whvbz biedt de mogelijkheid om bij een zwemwater een houder aan te wijzen 11
die de hygiëne weliswaar op eenvoudige wijze, maar wel frequent onderzoekt. Bij dit zwemwater is geen houder aangewezen. Foto 6: controlepunt zwemwater Vlinderslag openbare orde In de Algemene Plaatselijke Verordening zijn geen regels opgenomen over dit zwemwater. informatie Het publiek wordt over dit zwemwater voorgelicht via www.fryslan.nl. Incidenteel geeft de gemeentekrant Westwijzer aandacht aan de De Vlinderslag. ruimtelijke aspecten In het waterbeheerplan van Wetterskip Fryslân van 2010-2015 is De Vlinderslag aangeduid als zwemwaterlocatie. kabels en leidingen Zover bekend liggen er geen kabels of leidingen op het terrein van het zwemwater. privaatrechtelijke situatie De gronden van de recreatieplas is grotendeels eigendom van Staatsbosbeheer welke op 1 maart 2007 in erfpacht zijn uitgegeven aan de gemeente Weststellingwerf. De gemeente en Van der Valk Hotel zijn een bruikleenovereenkomst aangegaan voor de exploitatie van de recreatieplas. dagelijks beheer Het dagelijks beheer van de zwemplek ligt bij de gemeente Weststellingwerf en het Van der Valk hotel. Medewerkers van het hotel zien dagelijks toe op de openbare orde zoals het (niet) laten zwemmen van (huis)dieren en zwerfvuil. De gemeente is verantwoordelijk voor het onderhoud van de technische installaties. De onderstaande tabel is de weergave van de taken en verantwoordelijkheden van de 12
diverse partijen. Een uitgebreider overzicht van taken en verantwoordelijkheden is opgenomen in bijlage 1. Bij dit zwemwater is geen sprake van een vorm van sociale controle. Tabel 1: overzicht verantwoordelijkheden De Vlinderslag Overzicht verantwoordelijkheden omschrijving Verantwoordelijke partij Onderhoud en beheer technische installaties Gem. Weststellingwerf Helofytenfilter Gem. Weststellingwerf Maatregelen calamiteiten Gem. Weststellingwerf Zwerf- en drijfvuil Gem. Weststellingwerf Beheer, schoonhouden en onderhoud strand Hotel Van der Valk Dagelijkse visuele controle zwemwater en strand Hotel Van der Valk Controle, handhaving zwemverbod dieren Hotel Van der Valk Beschikbaar stellen toiletten Hotel Van der Valk Monitoring waterkwaliteit Wetterskip Fryslân Peilbeheer Wetterskip Fryslân onderhoud Het dagelijks onderhoud wordt verzorgd door het Van der Valk hotel. Het groot onderhoud verzorgt de gemeente Weststellingwerf. Zie voor detaillering bijlage 1. Het provinciale bord (informatiebord zwemwater) is in beheer bij provincie Fryslân. 3.4 Bronnen van fecale verontreiniging fecale verontreiniging ter plaatse Fecale verontreiniging kan afkomstig zijn van mensen, maar kunnen ook afkomstig zijn van paarden, honden of vogels. Inschatting risico bij de Vlinderslag: Menselijke herkomst: klein door beschikbaarheid van toiletvoorzieningen in het Van der Valk hotel; Paarden en honden: klein, de aanwezigheid van paarden en honden is verboden; Vogels: tijdens het veldwerk zijn wel vogels waargenomen maar er is geen sprake van een concentratie. Gezien de lage dichtheid van de voorkomende vogels en andere dieren zal dit geen probleem opleveren voor de zwemwaterkwaliteit. Bij navraag bij de beheerders bleek dat grote aantallen vogels niet voorkomen. Risico is hiermee zeer klein. fecale verontreiniging vanuit de omgeving Binnen het beïnvloedingsgebied van de zwemlocatie liggen geen overstorten, bedrijven of overige lozingen die een bron kunnen zijn van fecale verontreiniging. De geïsoleerde ligging van De Vlinderslag en de zuivering van het boezemwater door het helofytenfilter zorgen ervoor dat eventuele verontreinigingen het zwemwater niet bereiken. Concluderend kan gesteld worden dat er geen lozingen in het beïnvloedingsgebied zijn die een risico vormen met betrekking tot fecale verontreiniging. verspreiding van ziekten via dieren Uit de geraadpleegde jaaroverzichten Botulisme 2002-2009 en de klachten/incidenten meldingen zijn geen gevallen van botulisme bekend. 13
overige bronnen Bij de Vlinderslag zijn in voldoende mate vuilnisbakken en blikvangers terrein aanwezig om zwerfvuil te voorkomen. Het Van der Valk hotel en de gemeente zien toe op tijdige lediging van de vuilnisbakken en de reiniging van het terrein. Door dit onderhoudsregime ontstaat geen zwerfvuil en wordt voorkomen dat vogels of ongedierte aangetrokken worden. Bij zwemlocatie De Vlinderslag zijn voldoende prullenbakken en blikvangers zijn aanwezig: 3.5 Risicofactoren voor blauwalg voorkomen in oppervlaktewater In tabel 1 staan factoren die invloed hebben op de ontwikkeling van blauwalg bij zwemwater Vlinderslag met het bijhorende risico. tabel 1. Risico op blauwalg in zwemwater De Vlinderslag op grond van verschillende factoren. factor lokale situatie risico Isolatie De Vlinderslag staat niet in open verbinding met de Linde. klein Ecologische toestand De huidige toestand is goed klein Nutriëntenrijkdom Troebeling en slibophoping Watertemperatuur Ligging ten opzichte van wind De waarden aan nutriënten zijn zeer laag (chlorofyla waarden van 5-7 ug/l) Doorzicht is goed. Geen slibophoping aangetroffen tijdens de veldmeting Het oppervlak ondiep water bij de zwemplek is beperkt. Het zwemwater is ongunstig in het Noordoosten gelegen klein klein klein klein risico op blauwalg Op grond van bovenstaande factoren kan geconcludeerd worden dat bij De Vlinderslag een zeer beperkt risico aanwezig is op massale groei van cyanobacteriën/blauwalg. Het zijn de omstandigheden van de locatie die de ontwikkeling van blauwalg in de weg staat zoals een ecologisch gezond water en een zuivering van het zwemwater door middel van een helofytenfilter. 14
4. Voorgekomen verontreinigingen 4.1 Algemeen gezondheidsklachten Sinds de aanleg van zwemlocatie Vlinderslag in 2006 zijn bij de GGD over dit zwemwater geen signalen over ziekteverschijnselen binnengekomen. Het is onbekend of dit komt doordat er werkelijk geen ziektegevallen zijn opgetreden of dat deze niet gemeld zijn. In het eerste jaar is een melding geweest van huidirritatie. Uit de waterkwaliteitsmetingen zijn geen aanwijzingen naar voren gekomen die hebben geduid op een chemische verontreiniging. Er is verder niet onderzocht wat de oorzaak geweest is omdat het een eenmalig incident betrof. Het zwemverbod heeft enkele dagen geduurd. Sindsdien zijn geen negatieve zwemadviezen ingesteld. Uit gesprekken met dhr. Matser van het Van der Valk hotel is naar voren gekomen dat het aantal kleine verwondingen de laatste jaren enigszins is toegenomen. Oorzaak is het zwerfvuil (o.a. glas) dat in het zandstrand ligt. Met het Van der Valk hotel en de gemeente Weststellingwerf zijn nadere afspraken gemaakt over de aanpassing van het onderhoud van het strand om zodoende het aantal kleine verwondingen terug te brengen. Er zijn geen gezondheidsklachten bekend op grond van andere bronnen. 15
4.2 Fecale verontreiniging voorgekomen verontreiniging In principe wordt 12 maal per jaar gemeten of sprake is van fecale verontreiniging. Indien er een overschrijding is geconstateerd wordt een meting herhaald. Bij de Vlinderslag wordt vanaf 2009 gemeten. Er is geen moment geweest dat de norm van een van de parameters is overschreden: alle meetwaarden bleven ruimschoots beneden de gesteld norm. Tabel 3: meetwaarden E.coli en E.I 2009-2012 Monsterdatum E_coli E.I. (kve/100ml (kve/100ml) Monsterdatum E_coli E.I. (kve/100ml (kve/100ml) 18-5-2009 61 20 9-5-2011 15 15 2-6-2009 20 10 23-5-2011 60 370 15-6-2009 20 10 6-6-2011 80 30 29-6-2009 20 10 20-6-2011 50 30 13-7-2009 80 10 4-7-2011 15 30 27-7-2009 20 10 18-7-2011 60 20 10-8-2009 260 10 1-8-2011 20 20 24-6-2009 20 10 15-8-2011 20 20 7-9-2009 20 10 29-8-2011 30 15 26-4-2010 15 15 12-9-2011 30 50 10-5-2010 15 15 23-4-2012 210 15 25-5-2010 20 15 7-5-2012 50 20 7-6-2010 20 20 21-5-2012 50 15 21-6-2010 50 15 4-6-2012 140 15 5-7-2010 15 15 18-6-2012 20 60 19-7-2010 30 30 2-7-2012 60 40 2-8-2010 15 15 16-7-2012 350 200 16-8-2010 110 50 30-7-2012 50 15 30-8-2010 20 20 13-8-2012 15 15 13-9-2010 20 15 27-8-2012 110 20 26-4-2011 50 20 10-9-2012 20 30 Conclusie In de afgelopen vier jaar hebben zich in dit zwemwater geen verontreiniging voorgedaan. De licht verhoogde waarden (200-350 kve) in juli 2012 bleven nog ruim beneden de norm. Gelet op de zeer lage waarden van E-coli en I.enterococcen mag worden geconcludeerd dat het risico op fecale verontreiniging bij het zwemwater de Vlinderslag zeer gering is 4.3 Blauwalg voorgekomen verontreiniging Sinds de aanleg van de zwemplek zijn geen drijflagen gesignaleerd. In het eerste jaar is een melding geweest van huidirritatie bij badgasten. Uit de waterkwaliteitsmetingen zijn geen aanwijzingen naar voren gekomen van een chemische verontreiniging. 16
conclusie De kans op blauwalg is tot op heden nooit een probleem geweest. De omstandigheden en de ecologische toestand zijn zodanig dat het onder de huidige omstandigheden niet aannemelijk is dat zich blauwalg ontwikkelt. Het risico van voorkomen is dan ook zeer gering. 17
5. Kwalificatie De Europese zwemwaterrichtlijn (2006/7/EG) geeft voorschriften voor de wijze waarop een zwemwater gekwalificeerd kan worden. Het zwemwaterkwaliteit wordt vastgesteld aan de hand van twee bacteriën: - Intestinale Enterococcen (I.E.) - Escherichia Coli (E.coli). De zwemwaterrichtlijn gaat uit van vier kwaliteitsklassen: uitstekend, goed, aanvaardbaar en slecht. (bron: Richtlijn 2006/7/EG, 4-3-2006) Volgens de richtlijn moeten in 2015 alle officiële zwemwaterlocaties in ieder geval 'aanvaardbaar zijn (resultaatsverplichting). De richtlijn gaat er van uit dat lidstaten vervolgens hun best doen om alle locaties goed tot uitstekend te maken (inspanningsverplichting). Klassificatie van zwemwater (bron: Richtlijn 2006/7/EG) systematiek van de richtlijn De meetreeks van de fecale parameters leidt tot de volgende uitkomst: Intestinale Enterococcen: het 90 percentiel is 40 kve/100 ml, dus uitstekende waterkwaliteit. Escherichia coli:het 95 percentiel is 210 kve/100 ml, dus een uitstekende waterkwaliteit; Als meetreeks was de periode 2009 2012 beschikbaar. blauwalg De beoordeling van blauwalg is niet wettelijk vastgelegd. In het verleden zijn er geen problemen geweest met blauwalgen. De kans op voorkomen van blauwalg is nauwelijks aanwezig. Ten aanzien van blauwalg scoort het zwemwater goed. conclusie Het zwemwater de Vlinderslag krijgt de kwalificatie uitstekend. 18
6. Maatregelen Bij de zwemlocatie De Vlinderslag bestaan op basis van de analyses en overige beschikbare gegevens geen risico s voor de gezondheid van zwemmers. Het water kan als zwemwater functioneren. Op basis van deze kwalificatie is het niet nodig specifieke maatregelen of aandachtspunten voor te stellen. 19
1. 2. Literatuur Richtlijn 2006/7/EG van het Europees parlement en de Raad van 15 februari 2006 betreffende het beheer van de zwemwaterkwaliteit en tot intrekking van Richtlijn 76/160/EEG. Wet van 2 juli 1969, houdende regelen nopens de hygiëne en de veiligheid in zweminrichtingen (Wet hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden); voor het laatst gewijzigd december 2009. Besluit hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zweminrichtingen; voor het laatst gewijzigd 9 december 2009. Regeling hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zweminrichtingen; laatst gewijzigd 10 december 2009. Werkboek Whvbz / Bhvbz re bereiken via www.infomil.nl > Water > Zwemwater. Nationaal Water Overleg (NWO) 10 maart 2010. Blauwalgprotocol 2010. RIZA, Grontmij 2005. Handreiking bij het opstellen van een zwemwaterprofiel. Rijkswaterstaat 2008. Blauwalgen in het zwemwaterprofiel; handreiking om het risico op proliferatie van toxische blauwalgen te beoordelen. Opgesteld door DHV. Provincie Fryslân 2010. Draaiboek zwemwater 2010. Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding 2002. Draaiboek Ziekten gerelateerd aan recreatie in en rond zwemwater. Schoumans, O.F., J. Willems & G van Duinhoven, 2008. 30 vragen en antwoorden over fosfaat in relatie tot landbouw en milieu. Wageningen, Alterra. Min V & W, DHV. 2005. KRW en oppervlaktewater; bescherming van zwemwater en oppervlaktewater voor drinkwaterbereiding onder de Europese Kaderrichtlijn Water. 20