Bewegen en muziek in de basisvorming (1) Corina van Doodewaard We hebben net een studiehuisstaking achter de rug; het VMBO begint zich steeds meer af te tekenen; dan nu een artikel over basisvorming? SCHOLIERENSTAKING DA'S PAS ZELFWERKZAAMHEID ONDERWIJSMETHODE ALS JE IETS LEUK VINDT LEER JE HET VANZELF Inleiding Nemen we het blad "Lichamelijke opvoeding" van oktober 1999 (nummer 14). In het artikel "LO in de basisvorming; door de inspectie geëvalueerd" wordt een samenvatting gegeven van het evaluatierapport "Werk aan de basis"; een evaluatie van 5 jaar basisvorming met betrekking tot lichamelijke opvoeding. Daar wordt het volgende vermeld (onder het kopje het aanbod van de kerndoelen): "Uit het onderzoek is gebleken dat het domein 'spelen' bij docenten de voorkeur geniet, gevolgd door 'turnen' en 'atletiek'. De kerndoelen binnen de domeinen 'zelfverdediging' en 'bewegen en muziek' worden minder aangeboden". Dat maakt nieuwsgierig; hoe is het nu werkelijk gesteld met bewegen en muziek in de basisvorming? Eigenlijk geeft het artikel daar verder geen uitsluitsel over. Wel staat er nog onder het kopje 'overheid': "De inspectie geeft de opstellers van het kerndoelenprogramma in overweging voor het domein 'bewegen op muziek' kerndoel 10 van de kerndoelen basisvorming 1998-2003 ook een alternatieve invulling te geven of het als keuze aan te bieden. Niet iedere doelgroep van leerlingen in het voortgezet onderwijs heeft met dit kerndoel voldoende affiniteit om er in een schoolse context mee om te gaan." Ik heb me een avond "suf gesurft" op internet, maar kon het rapport over lichamelijke opvoeding niet in beeld krijgen; ik moet het doen met de informatie die ik heb. Hoe ik denk dat het ervoor staat met bewegen en muziek in de basisvorming? Ik weet dat een aantal secties serieus met de basisvorming aan de slag is en dat de collega's daarin ook bewegen en muziek meenemen. Ik weet dat er veel collega's zijn die bewe- ' t Web nummer 2 2000 6
gen en muziek als groot "lesgeef struikelblok" blijven ervaren: die elke keer als het in de planning weer naar voren komt een aantal keer diep moeten zuchten om zich er toe te zetten. ReinaId Teune schreef erover in 't Web nr. 3 van 1999: "Zou het niet beter zijn om van mijn planning af te wijken? Bewegen op muziek. Daar moet je toch een beetje fris voor zijn, zeker met Mavo 3. Ik herkende mijn neiging tot uitstelgedrag. Niks afwijken. Afspraak is afspraak." Maar ik weet ook dat er collega's zijn die bewegen en muziek niet structureel aanbieden aan alle leerlingen in de basisvorming. Die er het liefst misschien wel helemaal nooit meer aan zouden willen beginnen...? Nu even de situatie op de Calo: erg veel studenten vinden bewegen en muziek een leuk vak op de opleiding: ze kunnen naar groot genoegen op niveau deelnemen en zijn in ieder geval bekwaam om les te geven in bewegen & muziek in de basisvorming, de tweede fase van HAVONWO en de leerwegen van hetvmbo. Het vaardigheidsniveau van studenten is zeker toereikend; ze "kunnen hun eigen vaardigheid flexibel toepassen en deze ten dienste stellen van anderen van gelijk of minder niveau". De mate waarin ze aangereikte methodische kennis al hebben toegepast en inzichten vanuit de tweede fase en het VMBO verwerkt hebben met betrekking tot bewegen & muziek, verschilt. Het ontbreekt vaak aan ervaring in het lesgeven van bewegen en muziek. Daartoe hebben we in het derde jaar een opdracht opgenomen om een lessenreeks jazz of ritme en bewegen te geven in de basisvorming en daarvan schriftelijk en mondeling verslag te doen. Ik neem aan dat ook in elke LIO-stage (leraar in opleiding: een stage van een half jaar) het domein bewegen en muziek een plaats heeft. Nog steeds niet erg veellesgeefervaring, maar het is een start. Of het een doorstart wordt ligt toch vooral aan de afgestudeerden zelf. Een doorstart in de basisvorming Voor dit artikel neem ik de volgende startsituatie: een beginnende leerkracht bewegingsonderwijs; hij heeft al eens bewegen en muziek gegeven, maar is eigenlijk wel toe aan een "doorstart"; hoe nu verder na een keer bewegen en muziek te hebben gegeven? Uit het verslag van een student haal ik het volgende: "Ik zag er erg tegenop om het te geven: ik vind mezelf niet zo'n ster in bewegen & muziek en van de leerkracht had ik gehoord dat er op deze school niet veel aan gedaan werd. De leerlingen zullen er dus ook wel niet op zitten te wachten, dacht ik. Maar na de eerste les was ik superenthousiast: het was hartstikke goed gegaan; de leerlingen waren uiteindelijk best enthousiast en vonden de muziek gaaf Voor de volgende keer zie ik er veel minder tegenop: ik heb er zelfs wel zin in!" Een voorstel voor de basisvorming Aangemoedigd door het artikel waarmee ik dit verhaal heb geopend, ben ik druk aan het surfen geweest: zo kwam ik ook 'al surfend' terecht op de pagina het ministerie van VWS (www.minocw.nl) (daar trof ik de nieuwe kemdoelen voor de basisvorming aan, 1998-2003). Voor bewegen en muziek staan er de volgende twee kemdoelen. Kerndoelen voor domein C: bewegen op muziek Kerndoel9: De leerlingen kunnen binnen minimaal één van de volgende onderdelen van bewegen op muziek: ritme en bewegen, volksdansen, jazzdansen, conditionele vormen op muziek, een aantal bewegingen uitvoeren. Zij kunnen: 1. Eenvoudige bewegingsvormen uitvoeren T in het juiste tempo en in het ritme van de muziek of begeleiding; 2. Bewegingsvormen toepassen in eenvoudige combinaties, dansfiguren en verschillende ruimtelijke opstellingen; 3. Op het juiste moment starten en stoppen. 7 ' t Web nummer 2 2000
KerndoeilO: De leerlingen kunnen taken ven'ichten die het samen bewegen op muziek mogelijk maken. Zij kunnen: 1. (Samen) een eenvoudige variatie ontwerpen op een bestaande dans; 2. Inspelen op dansbewegingen van anderen; 3. Bewegen in overeenstemming met de sfeer en het karakter van de muziek; 4. Verschillende muziektempo's en bewegingsvormen op muziek onderscheiden; S. Hun eigen dansen en dat van anderen beoordelen aan de hand van eenvoudige criteria. De lessen planning voor de basisvorming moet voor bewegen en muziek dus voldoende momenten garanderen waarin leerlingen diverse leerkansen krijgen om uiteindelijk deze kerndoelen te halen. Voor kerndoel 9 verwijs ik naar de uitwerking van het lessenplan verderop in dit artikel. Over kern doel 10 het volgende: het afschaffen van kerndoeilo zoals voorgesteld door de inspectie (zie inleiding) zou ik een verarming vinden van de ervaringen die alle leerlingen hiermee zouden kunnen opdoen: Ik zie ook niet in dat dat nodig is, want: Ad 1. Er zijn voldoende mogelijkheden om het ontwerpen zodanig aan te bieden dat het voor alle leerlingen toegankelijk is. Ad 2. Daarvoor moet je de ander als referentiekader nemen: je mag alleen iets ontwerpen wat de anderen uit je groepje ook kunnen (leren). Ad 3. De muziek is erg bepalend voor leerlingen: ze kunnen niet anders dan in overeenstemming daarmee te bewegen: het is zelfs zo dat je als docent invloed op het ontwerp kunt uitoefenen door bepaalde muziek te gebruiken. (De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat videoclips daarin een grote rol spelen!) Ad 4. Het onderscheid maken tussen verschillende muziektempi zal voor leerlingen niet moeilijk zijn als je het koppelt aan een bekend motief: een motief dat ze gemaakt hebben in het tempo 124 bpm (beats per minute), is in de meeste gevallen niet boeiend bij een lager tempo van de muziek. Dat zullen leerlingen best laten merken!! (Andersom is moeilijker: een bekend motief kan door leerlingen makkelijker in een (te) hoog tempo worden uitgevoerd: ze "kunnen het" toch al!) 't Web nummer 2 2000 8
Ad 5. Het beoordelen van het dansen van zichzelf en anderen moet onder begeleiding en met duidelijke criteria gebeuren en mag dan eigenlijk geen problemen opleveren; het is wel wenselijk om aan te geven wat de bedoeling is van de ze beoordeling (wat is het vervolg?) Leerlingen beoordelen het dansen van de ander trouwens ook al gedurende het ontwerpen van een dans die door de groep moet worden uitgevoerd! Ik ben van mening dat dit voor de meeste leerlingen belangrijke (leer)ervaringen zijn, die we ze niet moeten onthouden. De meeste leerkansen doen leerlingen op als je ze dit in kleinere groepjes laat bedrijven: dit geldt met name voor het ontwerpen, maar ook voor de andere aspecten: ze krijgen meer kansen in een kleiner groepje. Sterker nog: voor leerkrachten die het lesgeven in bewegen& muziek problematisch vinden omdat ze er zelf zo centraal voorstaan, is dit de uitkomst! Als je een klas in groepjes met ontwerpen aan de gang laat gaan en ze daarbinnen verschillende opdrachten meegeeft, sta je zelf in het voorbeeld veel minder centraal. Je hebt minder last van "prikkende ogen in je rug". Waarschijnlijk sluit dit ook veel beter aan bij de manier waarop je in de andere activiteitsgebieden lesgeeft: in groepjes aan het werk. Wel wordt er een andere inbreng van de docent verwacht: namelijk het vakmatig begeleiden van de groepjes die aan het werk zijn. Ik zal in de uitwerking bij klas 1 al laten zien dat het werken met kleinere groepjes ook daar al toegepast kan worden. Een lessen plan jazzdansen Voor de nu volgende uitwerking van een lessenplan ga ik uit van het "onderdeel" jazzdansen. Dit is voor leerlingen in het voortgezet onderwijs een uitdagend aanbod dat voldoende mogelijkheden biedt om op uit te bouwen. Bovendien biedt het tempo voor de muziek veel mogelijkheden om aan te sluiten bij muziek die de leerlingen "goed" vinden. Er staat altijd wel een nummer aan de top dat te gebruiken is. Om eenduidigheid te krijgen over wat te ver- staan is onder jazzdansen hebben we op de Calo een aantal afspraken gemaakt: Het tempo van de muziek ligt tussen de 120 en 130 beats per minute ("beats per minute" is het aantal tikken per minuut: dit kan je opmeten door 10 seconden de "beat" te tellen en dat aantal te vermenigvuldigen met 6). Voor het verplaatsen geldt: de voet die geen gewicht heeft gehad, is aan de beurt. Indien dit geen helderheid verschaft, moeten er incidentele afspraken gemaakt worden Voor overige "bewegingen" kiezen we met name voor het invoegen van hand en armbewegingen De manier waarop leerlingen "bewegingen" uitvoeren (uitvoeringswijzen) staat niet cen traal Ik doe het volgende voorstel en werk dat uit. De advies tabel geeft aan dat 10% van de onderwijstijd in de basisvorming besteedt zou moeten worden aan bewegen & muziek. Uitgaande van 36 onderwijsweken en 3 lessen per week (l08iessen) zou dat dus neerkomen op 10 lessen. Er valt wel eens wat uit en je bent wel eens ziek: laten we zeggen dat er 8-9 lessen overblijven. Het gaat dan om 9 hele lessen; voor bewegen en muziek zou ik daar in eerste instantie niet voor zijn. Met name in het begin is het beter om maximaal 25 minuten per les te besteden aan bewegen en muziek; je moet het niet helmaal uitkauwen. De lol zit hem niet in het perfecte beheersen, maar in het gezamenlijk (bijvoorbeeld in een aparte opstelling) maken van het motief. Eigenlijk gaat het dus om 18lesdelen. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat zelfs ik daar in de basisvorming niet aan toe kwam... We zijn voorstander van het maken van lesblokken binnen het bewegingsonderwijs: een aantal weken achter elkaar hetzelfde doen zodat het leerresultaat beter kan beklijven (de leerlingen kunnen zich makkelijker herinneren wat de vorige keer aan bod is geweest). Zo ook voor bewegen & muziek. Ik doe het voorstel om de 9 lessen te verdelen over blok- 9 ' t Web nummer 2 2000
ken van 3-4 weken: (bijvoorbeeld 4 keer op de maandag; de andere lessen van die week hebben een andere invulling). Ik werk voor jazz steeds twee blokken van 3-4 weken uit; dat geeft ruimte om ook nog een ander gebied uit bewegen & muziek te doen of om de blokken bij groot succes iets op te rekken. Voor klas 1 2xl blok bewegen en muziek: korte, eenvoudige jazzmotieven Voor klas 2 1 blok bewegen en muziek: langere, eenvoudige jazz motieven 1 blok ontwerpen: in bekende motieven opstellingsveranderingen toepassen en kleine wijzigingen aanbrengen in het bestaande motief (als voorwaarde of gevolg van de opstelling) Voor klas 3 1 blok bewegen en muziek: korte complexere jazz motieven in meerdere opstellingen 1 blok ontwerpen: het maken van een eenvoudig ontwerp van een jazzmotief (binnen gestelde kaders) Klas 1 - Eerste blok: het maken van kicks en tiks in afwisseling met het gaan (2x1 blok bewegen en muziek: korte, eenvoudige jazzmotieven) Beginniveau: De leerlingen hebben weinig ervaring met jazzdansen en hebben waarschijnlijk ook WeInIg andere bewegen & muziek ervaring op de basisschool opgedaan. Muziekkeuze: Per les 2-3 actuele popnummers met tempo 124-126 beats per minute. Ik maak een keuze voor twee keer een kort, eenvoudig motief dat uit te bouwen is door te werken met verschillende opstellingen. In de derde en vierde les worden de twee korte motieven gecombineerd. Ik spreek met leerlingen af dat motieven vrijwel altijd met rechts beginnen (zodat het voor de leerlingen een herkenbaar begin is). Daar waar de opstelling of het vervolg (bijvoorbeeld herhaling van het motief) dat vraagt, beginnen we soms met links. Wijze van aanbieden: steeds alleen "droog oefenen" om ze de volgorde te leren (2-3 keer), maar dan al snel met muziek! Ik zou ervoor kiezen om deze lessen klassikaal aan te bieden: je bereikt de hele groep, je kunt dan de hele zaal benutten en de muziek is nogal dominant. En het blijft toch wel erg uitdagend aan bewegen & muziek om een motief met zijn allen te maken...! Toch heb ik ook wel eens gekozen (omwille van de klas) voor de helft van de zaal met de helft van de klas (terwijl de anderen wat anders deden). Soms heb je meer grip op een halve klas... Gebruik steeds de derde en vierde les om alle leerlingen goed te observeren: je hebt er dan meer ruimte voor omdat ze in groepjes aan het werk zijn. Motief 1.1 (eerste les) 4\ U H H J J -t I ~ r J, {' f J J I V. G V (rj d- (t) V (1,) d (Z) 't Web nummer 2 2000 10
Beschrijving Maat 1: 3 stappen naar voren, dan een kick (schop naar voren met je onderbeen). Maat 2: 3 stappen naar achteren, dan een tik (met je voet de grond aantikken, niet op gaan staan!). Maat 3 en maat 4: een vierkantje op de grond: 1 stap naar voren, de ander ernaast, 1 stap naar achteren, de andere ernaast. Tel alvast af, start dan met het voorbeeld. Doe dit eerst met je rug naar de groep (die al klaar staat) een keer voor. Doe het daarna nog een keer voor terwijl je "dwars voor de groep staat", dan kunnen ze zien wat je doet. Blijf in eerste instantie nog een poosje mee doen. Laat de leerlingen op een gegeven moment het aftellen overnemen. Ik zou er voor kiezen om eerst maat 1 en 2 en daarna pas maat 3 en 4 te doen. Let dan goed op de nieuwe overgang! Opmerkingen De overgang van de eerste naar de tweede maat, kan voor leerlingen even wennen zijn. De overgang van de tweede naar de derde maat is ingewikkeld doordat de tik makkelijk kan uitmonden in het neerzetten van de voet. Als dat gebeurt zijn de leerlingen in de war met het vervolg van het motief. Opstelling V V V V V V V I\V I\V V /\\} /\ V /\ 1\.1\ /\ De leerlingen staan in rijtjes naast elkaar. De oneven rijtjes draaien zich een halve slag om (let op dat hier niet de mindere leerlingen in staan!). Vervolgens gaat elk rijtje twee grote Motief 1.2 (tweede les) -ïecij2ál!jlt\ "St dit cjp heiw{djl MO~ 1\., -fe~ i)tdft' tl\tt 1\ 1\ d.q.;1q,t(c:ul- V~ I\. stappen naar achteren. Iedereen start op hetzelfde moment en met dezelfde voet. Twee keer het motief achter elkaar en dan acht tellen pauze. Beschrijving Maat 1: een halve bocht. Maat 2: een vierkantje. Maat 3: stap zijwaarts en tik, stap zijwaarts (terug) en tik; tijdens de tik ook een klap in de handen. Maat 4: uitstappen naar voren met een kwartdraai (en op je andere voet gaan staan) (tei l en 2) en dan weer terug (tel 3 en 4). Ik zou ervoor kiezen om eerst weer maat 1 en 2 te doen en daarna maat 3 en 4. 11 't Web nummer 2 2000
Opmerkingen Maat 1: de bocht is nieuw: leerlingen maken hier vaak een draaitje van. Vertel ze dat het een halve maan moet zijn; een ruime bocht. Maat 3: de tik op de 2 e en 4 e tel is makkelijker met een klap erbij: dan heeft de rust eigenlijk even een opvulling. Let wel op dat het een tik blijft (met name de 4 e tel): ze moeten hun gewicht niet op de voet zetten. Maat 4: dit is pivoteren! Doe het voor en de leerlingen apen je zo na. Je kunt de richting ondersteunen door je arm mee te nemen (wijzen of "graan zaaien") Als de leerlingen dit snel leren, kun je nu al beginnen met combineren met het motief van de vorige keer. Als je wat meer tijd nodig hebt omdit tweede motief aan te leren, kun je beter nog even doorgaan door onderstaande opstelling uit te proberen. (Eventuele) opstelling (maar dan moet er wel eerst ook even op links geoefend zijn!) v \; L 1\ /\ R VI\V VA /\ V/\ L VA va L R -aa~ ~ ~fda, IYJO~ \lejt(~ ~ ene. qroep ~ tzy\~ (L) ~ qrcfp Met reuvt~ (l..) Leerlingen staan in een lange rij naast elkaar: om en om (denk om de mindere leerlingen, zij mogen kiezen met welke voet ze willen beginnen (en dus in welke groep ze komen)!) De ene groep begint met links, de andere die de ander kant op staat begint met rechts. Om alle leerlingen een plaats te geven kun je meerdere rijen maken: het motief verplaatst toch nauwelijks naar voren of naar achteren. Let op: de achtersten moeten bij de bocht niet de voorsten volgen (maar hun eigen bocht maken)! Motief 1.3: combinatie van motief 1 en 2 (de derde en vierde les) 't Web nummer 2 2000 12
Ik zou beide motieven eerst weer even apart herhalen en daarna plakken: leg dan accent op de nieuwe overgang van maat 4 naar maat 5 en van maat 8 naar maat 1. Het geheel wordt dan bijvoorbeeld: twee keer het hele motief en dan 8 tellen pauze. Je kunt nu erg goed voor de werkvorm kiezen om te oefenen in kleine groepjes die je zorgvuldig indeelt. Het geeftje de ruimte om goed te observeren en leerlingen te ondersteunen bij wie het niet zo goed lukt. Voor de leerlingen biedt het een ander perspectief: je kunt binnen het groepje zo vaak oefenen als je wilt en wie het niet zo goed snapt, kan om nog een keer om een voorbeeld vragen. Het groepje telt nu elke keer zelf af wanneer ze beginnen. Zeg daar in het begin nog niet teveel van. Help de minderen vooral in de plaats die ze in het groepje kiezen: zet hen midden tussen een aantal goeden in. Als afsluiting kun je ervoor laten kiezen dat de groepjes die dat willen, mogen laten zien hoe het geworden is. Sluit echt af door het nog een keer met zijn allen te doen Als uitbouw voor de betere groepjes: bedenk een opstelling met elkaar voor dit lange motief. Over het gebruik van de muziek Neem per les naast de oude nummers ook steeds een paar (stuk of 2) nieuwe muzieknummers mee: als lesgever heb je vaak niet in de gaten dat je het nummer al erg vaak gedraaid hebt (en helemaal het begin van het nummer). Zet een nieuw nummer op tijdens het herhalen van (een stukje van) het motief. Zo is het toch nieuw en niet echt anders... Na de eerste les zou ik aan de leerlingen vragen wie er thuis nog geschikte muziek heeft. Ze kunnen controleren of het tempo goed is, door het motief dat ze geleerd hebben uit te proberen. Vaak kiezen ze dan voor iets te snelle muziek. Wie als sectie een "pitchcontrol" op zijn CD-speler heeft, kan dit corrigeren. (Wie dit niet heeft, moet schipperen). De motivatie van de leerlingen is natuurlijk erg hoog om het toch te proberen, doen dus! Neem dit hoge tempo niet om iets nieuws aan te leren. Muziek CD tips van dit moment A Teens: een aantal oude Abba nummers geremixed en een aantal in het goed tempo! Mix ofthe century (polygram): dubbel CD die oploopt in tempo; vanaf nummer 20 geschikt; ideaal bij het ontwerpen! TMF hitzone: nummer 8 is de laatste van '99 - er is ook al een verzamel-cd van 1999 uit: Op TMF hitzone nummer 8 staan 4 goede nummers: - A Teens: Super Trouper ( 126 bpm) - Eiffel: Blue (126 bpm) - Moloko: Sing it back (124 bpm) - De Boswachters: Het bananenlied (124 bpm) om de sfeer er in te brengen... Tot zover het eerste gedeelte van klas 1. In het volgende nummer (nummer 3) komt het vervolg met het tweede blok voor klas 1. In nummer 4 dan nog het derde deel van deze artikelenreeks, waarin klas 2 en 3 aan bod komen. Corina van Doodewaard Tussen de Verlaten 2 8024 PA Zwolle email: doodewaard.driel@introweb.nl Dan nog een grote vraag: Wie wil deze lessen eens uitproberen? Wil je dat of heb je dat al gedaan, dan zou de schrijfster er zeer veel aan hebben wanneer ze je ervaringen te horen kreeg. Laat het haar (of de redactie) weten! 13 't Web nummer 2 2000