Inhoudsopgave Voorwoord 13 Inleiding 15 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 19 1.1 Inleiding 19 1.2 Het fenomeen de eigen plek 20 1.3 De eigen plek als territorium 20 1.3.1 Het menselijk territorium 20 1.3.2 Verschillende territoria; functie en gedrag 22 1.3.3 Territoriaal gedrag en persoonlijkheidsproblematiek 22 1.4 Het ontstaan van en de vormgeving aan de eigen plek 23 1.4.1 De ik-ontwikkeling en de relatie tussen het zelf en de objecten 23 1.4.2 De ontwikkeling van de kindertekening en de vormgeving aan het zelf 24 1.5 De eigen plek en beeldende therapie 27 1.5.1 De therapiesituatie 27 1.5.2 Aspecten van beeldend werken met betrekking tot de eigen plek 28 1.5.3 De rol van de beeldend therapeut 28 1.5.4 Het terugwinnen van de eigen plek in de meest basale vorm: de psychotische desintegratie 29 1.5.5 Het terugwinnen van en het vormgeven aan de eigen plek bij persoonlijkheidsproblematiek 32 1.5.6 Voordelen van beeldende therapie 32 Literatuur 34 2 Borderlinecliënt: verantwoordelijk en competent!? 37 2.1 Wat gebeurt hier nu eigenlijk? 39 2.2 Wat is een ernstige cluster-b-persoonlijkheidsstoornis? 40 2.3 Behandeling bij een ernstige cluster-b-persoonlijkheidsstoornis en beeldende therapie 41 Opmaak_TB_01.2.indd 5 09-10-2007 15:50:02
6 Niet uitleven maar beleven 2.4 Beeldende therapie bij de borderline persoonlijkheidsstoornis 41 2.5 Doelstellingen van beeldende therapie bij borderlinecliënten 42 2.6 Specifieke kwaliteiten van beeldende therapie en vertaling naar de doelgroep 43 2.7 Het werkstuk en de functies hiervan in het werken met deze doelgroep 46 2.8 Tot slot 48 Literatuur 49 3 Verbindend werk 51 3.1 Wat is dialectische gedragstherapie? 51 3.2 Dialectiek 52 3.3 Dialectiek in de beeldende therapie 53 3.4 Doelstellingen van beeldende therapie op basis van DGT 58 3.4.1 Emoties leren uiten en reguleren 58 3.4.2 Stabieler zelfbesef bereiken 58 3.4.3 Sociale vaardigheden oefenen 58 3.4.4 Crisisvaardigheden oefenen 59 3.5 Een voorbeeld; een oplettendheidsleerwijzer 59 3.6 De oplettendheidsleerwijzer in beeldende therapie 60 3.7 Eindtermen 64 3.8 Nawoord 64 Literatuur 65 4 Imaginatie in beeldende therapie 67 4.1 Inleiding 67 4.2 Wat is imaginatie? 67 4.3 Schemagerichte cognitieve therapie 68 4.3.1 Schema s, meer specifiek 68 4.4 Imaginatie Heden Verleden 69 4.4.1 De aard van imaginatie 69 4.4.2 Doelgroepen 70 4.4.3 Introductie van de oefening heden verleden 70 4.4.4 Doelen van de oefening 71 4.4.5 Instructie 71 4.5 De evaluatie 72 4.6 Conclusie 78 Literatuur 79 Opmaak_TB_01.2.indd 6 09-10-2007 15:50:03
Inhoud 7 5 Loslaten en vasthouden in beeldende therapie 81 5.1 Loslaten en vasthouden in beeldende therapie: de werkvorm de twee stenen 81 5.2 De centrale vragen: Waar heb ik last van? Wat wil ik veranderen? Wat moet ik daarvoor opgeven? Wil ik dat wel? 85 5.3 Het proces van loslaten en vasthouden, veranderen en accepteren 86 5.4 Ervaringen uit beeldende therapie vasthouden 87 5.4.1 Transfer en beeldende therapie 87 5.4.2 Rituelen 89 5.5 Integratie; transfer tussen delen van het zelf 91 5.6 Transfer bevorderen in breder verband 91 Literatuur 92 6 Niet uitleven maar beleven 95 Ex-cliënt Katja beschrijft haar ervaring na enkele jaren 95 7 Behandeling van persoonlijkheidsstoornissen in beeldende therapie, wat is de evidentie? 101 7.1 Inleiding 101 7.2 Beeldende therapie bij persoonlijkheidsstoornissen in de huidige praktijk 101 7.3 Zoekgeschiedenis beeldende therapie 102 7.4 Diagnostiek 103 7.4.1 Wetenschappelijke onderbouwing van beeldend therapeutische diagnostiek bij persoonlijkheidsstoornissen 103 7.4.2 Overige overwegingen van beeldend therapeutische diagnostiek bij persoonlijkheidsstoornissen 105 7.5 Behandeling 106 7.5.1 Wetenschappelijke onderbouwing van beeldend therapeutische behandeling bij persoonlijkheidsstoornissen 106 7.5.2 Overige overwegingen bij beeldend therapeutische behandeling bij persoonlijkheidsstoornissen 108 7.6 Comorbiditeit 113 7.6.1 Persoonlijkheidsstoornis en trauma in beeldende therapie 113 7.6.2 Persoonlijkheidsstoornis en eetstoornis in beeldende therapie 114 Literatuur diagnostiek 115 Literatuur behandeling 116 Opmaak_TB_01.2.indd 7 09-10-2007 15:50:03
8 Niet uitleven maar beleven Werkboek 119 Inleiding 121 Productbeschrijving 128 persoonlijkheidsstoornissen, ambulante behandeling of deeltijdbehandeling 128 Samenvatting dialectische gedragstherapie 131 Module Kernoplettendheid 135 Samenvatting theorie kernoplettendheid 136 Multidisciplinaire samenhang in het behandelaanbod 139 1 Geestesgesteldheden/cirkels 140 2 Oefening bewustwording 142 3 Actueel thema behandeling 144 4 Hard zacht tegenstelling in klei 145 5 Tegenstelling in lijnen 146 6 Hersens en hart 148 7 Blind portret 149 8 Voeltekening 151 9 Krijtkriebels 152 10 Silhouet individueel 154 11 Vier oefeningen rondom waarnemen 156 12 Kleibol 158 13 Basale vormen 159 14 Imaginatie: het zaadje 161 15 Kernkwadrant in beeld 163 16 Imaginatie: de lopende band 165 17 Krastekening 167 18 Schilderserie van drie 168 19 Florence Cane techniek 169 20 Aquarelbeeld 170 21 Verfexperiment 172 22 Scheurwerk 173 Module Emotieregulatie 175 Samenvatting theorie emotieregulatie 176 Multidisciplinaire samenhang in het behandelaanbod 179 1 Emotiedagboek 180 2 Jezelf en een belangrijke ander 181 3 Landschapfantasie 182 Opmaak_TB_01.2.indd 8 09-10-2007 15:50:03
Inhoud 9 4 Emotie in klei en een ander materiaal 183 5 Macht onmacht 184 6 Zelfportret 4 zinnen 185 7 De vier elementen 186 8 Lijnen cirkel mensfiguur 188 9 Zes basisemoties 190 10 Zwarte inktmonsters 191 11 Onder en boven het oppervlak 193 12 De muur 194 13 Levenslijn 195 14 Vervolg levenslijn 196 15 Zwart-wit scheuropdracht 197 16 Huis van emoties 199 17 Twee stenen; loslaten en vasthouden 200 18 Elfje 203 19 Mensfiguur en geometrische vorm 204 20 Gevoelseiland plattegrond 206 21 Keuzes maken 207 22 Schilderij laten ontstaan 209 23 Zelfportret, binnen- en buitenkant 210 Invulblad emotieregulatie evaluatie 211 Module Intermenselijke vaardigheden 213 Samenvatting theorie Intermenselijke vaardigheden 214 Multidisciplinaire samenhang in het behandelaanbod 217 1 Wat zoek je in (materiaal)contact? 218 2 Sociogram 219 3 Samenwerken in tweetallen ansichtkaarten 220 4 Emotie en samenwerking 222 5 Drie vellen naar elkaar toe 223 6 Gipshanden 224 7 Aansluitende tuin 226 8 Boom en landschap 228 9 Onderwaterlandschap 230 10 Kleihuizendorp 232 11 Contact vanuit de eigen plek 234 12 Stilleven oefening; vragen en weigeren 235 13 Klei eiland 237 14 Zwarte lijnen groepsopdracht 239 15 Rollenspel met opdracht 240 16 Groepsschilderij met doelen 241 Opmaak_TB_01.2.indd 9 09-10-2007 15:50:03
10 Niet uitleven maar beleven 17 Silhouetten groepsopdracht 243 18 Matisse-kwasten 245 19 Boot met bemanning 247 20 Toren van krant met handicap 248 21 Tekendialoog 250 Module Crisisvaardigheden 253 Samenvatting theorie crisisvaardigheden 254 Multidisciplinaire samenhang in het behandelaanbod 256 1 Klei in de zak 258 2 Probleemoplossingen 260 3 Feedback geven en ontvangen 262 4 Positief boekje (vervolg op feedback geven en ontvangen) 264 5 Helpend symbool 266 6 Prettige plek 3D 267 7 Pannenschema in beeld 268 8 Koestering van iets moois 270 9 Vakantie van de volwassenheid 271 10 Droomvakantie 272 11 Zintuigen sensaties 273 12 Meditatiebeeld 274 13 Naschilderen schilderij 275 14 Geheime kamer in jezelf 276 15 Iets moois voor de ander 277 16 Pijn 278 17 Trots! 279 18 Het blaadje 281 19 Lichaamsbeeld van de emotie 283 Module Introductie schemagerichte therapie 285 Samenvatting theorie schemagerichte therapie 286 Multidisciplinaire samenhang in het behandelaanbod 294 1 Beeld kindertijd 295 2 Kleien in de groep 297 3 Grote zelf en kleine zelf 299 4 Modi in beeld 300 5 Imaginatieoefening heden verleden 301 Invulformulier Imaginatieoefening heden verleden 304 6 Zorg voor het kind in jezelf 306 7 Foto van vroeger en nu 307 Opmaak_TB_01.2.indd 10 09-10-2007 15:50:03
Inhoud 11 8 De kwelgeest 308 9 Ontmoeting in het bos 309 10 Jij en je vader of moeder 311 11 De bril waardoor je kijkt 312 Module Werkvormen speciale situaties 315 Inleiding speciale situaties 316 Multidisciplinaire samenhang in het behandelaanbod 317 1 Observatie: Kennismakingscollage 319 2 Observatie: Dit ben ik 320 3 Observatie: Mensfiguur in een cirkel 321 4 Observatie: Vaartuig op het water 322 5 Crisis: Beeld van de groep 323 6 Crisis: De klaagmuur 324 7 Evaluatie: Reflectie einde module 325 8 Evaluatie: De rode draad 326 9 Evaluatie: Wat neem je mee wat laat je achter? 327 10 Afscheid: Afscheidsritueel 328 Bijlage 1 330 Bijlage 2 335 Bijlage 3 336 Dankwoord 342 Over de auteur 343 Opmaak_TB_01.2.indd 11 09-10-2007 15:50:03