gemeente Eindhoven Inboeknummer 14bst01057 Dossiernummer 14.36.401 2 september 2014 Raads informatiebrief Onderwerp: Gratis openbaar vervoer Eindhovense minima. Inleiding a b Actueel maatschappelijk onderwerp/probleem Coalitieafspraak: gratis ov gekoppeld aan het armoedebeleid a Motie/amendement/toezegging a Anders Besluit van college van burgemeester en wethouders 1. De raad te informeren over de monitorresultaten van de regeling gratis openbaar vervoer Eindhovense minima. Argumenten/kanttekeningen 1.1 Door de raad is aan het college opgedragen het werkelijke gebruik van de maatregel in 2014 in overleg met vervoerder Hermes te monitoren en uiterlijk bij de begrotingsbehandeling 2014 in overleg met vervoerder Hermes met een voorstel te komen voor continuering van de maatregel voor de jaren 2015 en 2016 Op basis van de ov-chipkaart wordt de uitgifte van het gratis reizen product en het daadwerkelijke gebruik daarvan gemonitord. Begin 2014 startte de regeling met ca 6.000 uitgegeven producten. Tot en met mei 2014 groeide dit aantal met ongeveer 500 per maand tot circa 8.000. Gemiddeld worden per product, per maand, 12 busritten gemaakt - oftewel 6 busreizen (retour) over een afstand van gemiddeld 3,5 kilometer. Dit komt overeen met een gemiddeld busgebruik van ca. 1,5 busreis per week 1.2 Aanvullend op de monitoring van ov-chipkaart data is een enquête uitgevoerd onder de doelgroep. Daaruit valt op te maken dat: de minima structureel vaker op stap gaan en meer deel nemen aan de maatschappij (25% van de reizen werd voorheen niet gemaakt). De belangrijkste motieven zijn: sociaal bezoek, medisch
bezoek, boodschappen/winkelen en recreatieve activiteiten. Het busgebruik van de minima is grofweg verdrievoudigd. Neveneffect is evenwel dat de bus daarbij vooral het alternatief is voor reizen die voorheen met de fiets (50%) werden gemaakt en veel minder als alternatief voor de auto (25%). Het gratis openbaar vervoer in Eindhoven heeft sinds de invoering in 2007 een duidelijke positieve bijdrage aan de participatiedoelstellingen. Sinds 1 januari 2014 geldt dit specifiek voor de minima ter ondersteuning van de regeling Meedoenbijdrage. De nieuwe doelgroep minima gaan structureel vaker op stap en nemen meer deel aan de maatschappij. 25% van de reizen werd voorheen niet gemaakt. De belangrijkste motieven zijn: sociaal bezoek, medisch bezoek, boodschappen/winkelen en recreatieve activiteiten. Het busgebruik onder de doelgroep was voorheen relatief laag en is grofweg verdrievoudigd. Neveneffect is evenwel dat de bus daarbij vooral het alternatief is voor reizen die voorheen met de fiets (50%) werden gemaakt en veel minder als alternatief voor de auto (25%). De oude doelgroep senioren, die sinds 1 januari 2014 weer betaald moet reizen, doet dat nu structureel minder. Het aantal busreizen ligt ongeveer weer op het niveau van vóór de maatregel. Bijna 20% van de reizen wordt nu niet meer gemaakt. Voor de reizen die nog wel gemaakt worden neemt men als alternatief in hoofdzaak de auto (50%) en of de fiets (40%). Wel blijkt dat het aantal senioren dat nooit de bus neemt, blijvend is afgenomen met 25%. De overgang naar de ov-chipkaart levert de ouderen beduidend meer moeite op dan de minima, die vooral jonger zijn dan 65 jaar. Kosten en dekking De prijs voor de minima voor 2014 (raming maximale doelgroep ca 25.000 personen) is op basis van onderhandeling met Hermes bepaald op 475.000,- (450.000 schadevergoeding, 25.000 eenmalige productkosten ov-chipkaart. Dekking daarvan vindt dit jaar plaats uit: 350.000,- binnen het budget armoedebeleid 2014; 90.000,- aan vrijvallende middelen gratis openbaar vervoer 2013; 35.000,- aanvullende dekking vanuit budget armoedebeleid 2014. Voor 2015 en 2016 regeling dienen nieuwe afspraken met vervoerder Hermes te worden gemaakt. Dit zijn de laatste twee jaar van het concessiecontract van Hermes Daarbij is afgesproken de monitoring van het daadwerkelijke gebruik in 2014 te betrekken. Een kostenvoorstel voor continuering is bij Hermes aangevraagd. Bij de begrotingsbehandeling komt het college met een voorstel. Bijlage: - samenvatting onderzoek gratis openbaar vervoer minima Burgemeester en wethouders van Eindhoven, secretaris 2
Bijlage: Samenvatting evaluatieonderzoek gratis openbaar vervoer Eindhovense minima De nieuwe doelgroep Eindhovense minima De nieuwe doelgroep is niet in zijn totaliteit bekend bij de gemeente. De gemeente houdt immers geen inkomensregistratie bij. Een raming op basis van bekende gegevens gaat uit van ongeveer 16.000 huishoudens, met naar verwachting circa 26.500 personen. Minima zijn wel bekend als ze een aanvraag hebben gedaan voor de Meedoenbijdrage en daar vervolgens een positieve beschikking op hebben gekregen. Het bestand bestond uit een kleine 10.000 aanvragers, waarvan ca 2.000 personen 65+. Middels een steekproef ruim 1450 personen aangeschreven. De respons daarop was 24%. De enquête kon via internet worden ingevuld. Indien gewenst, kon een papieren vragen formulier worden aangevraagd. Het betreft dus personen die allemaal het recht hebben op gratis openbaar vervoer. Bijna 75% maakt ook daadwerkelijk gebruik van dit recht en heeft de ov-chipkaart aangevraagd en het gratis reizen product afgehaald. figuur 1: effecten van de overgang betalen -> gratis voor de nieuwe Eindhovense minima Een groot deel van de ondervraagde Eindhovense minima is meer gaan reizen. Slechts 22% geeft aan dat dit niet het geval is. Ruim 40% reist nu één keer per week met de bus of vaker. Slechts 10% reist maar één keer per maand of minder. tabel 1: gemiddeld busgebruik doelgroep Eindhovense minima vóór en tijdens de gratis reizen regeling vóór onderzoeksjaar 2013 2014 gemiddeld aantal busreizen 0,65 1,82 ná 3
per week Op basis van de gegeven antwoorden komt een gemiddeld busgebruik naar voren tussen de anderhalf en twee keer per week per week, terwijl dit vóór de invoering van de regeling ruim minder dan één keer per week was. Uit de antwoorden van de respondenten kan worden opgemaakt dat het busgebruik van de minima is verdrievoudigd. In afwijking van de oude doelgroep 65+ maakten de minima de reizen voorheen vooral met de fiets (50%), minder met de auto (25%). Ook maakte een kwart van de minima voorheen de reis niet. Uit het onderzoek blijkt dat zowel voor de oude als de nieuwe doelgroep sociaal bezoek, toeristisch/recreatieve activiteiten en boodschappen en winkelen de dominante reismotieven zijn. Voor de minima geldt daarbij aanvullend ook het motief medisch bezoek. Bij de minima zijn het sociaal en medisch bezoek daarin de belangrijkste motieven. Voor de senioren waren dat recreatief bezoek en winkelen/boodschappen. Minima zijn niet alleen vaker gaan reizen, maar ook over grotere afstand. Het omgekeerde is bij de senioren het geval. figuur 2: reismotieven binnen de doelgroepen 4
figuur 3: verandering in reisafstand binnen de doelgroepen Uit de resultaten blijkt dat zowel voor de oude als nieuwe doelgroep sociaal bezoek, toeristisch/recreatieve activiteiten en boodschappen en winkelen de dominante reismotieven zijn. Voor de minima geldt daarbij aanvullend ook het motief medisch bezoek. Bij de minima zijn het sociaal en medisch bezoek daarin de belangrijkste motieven. Voor de senioren waren dat recreatief bezoek en winkelen/boodschappen. Minima zijn niet alleen vaker gaan reizen, maar ook over grotere afstand. Het omgekeerde is bij de senioren het geval. Ruim de helft van de ondervraagde minima geeft aan zich minder eenzaam te voelen na invoering van de gratis reizen regeling. Ze kunnen gemakkelijker deel nemen aan activiteiten en zijn minder afhankelijk van derden. Opvallend is dat onder de minima de ov-chipkaart door ruim 90% van de ondervraagden als gemakkelijk of zeer gemakkelijk wordt gewaardeerd. Een mogelijke verklaring kan daarvoor de leeftijd van de doelgroep zijn, die meer bekend kan zijn met consument gerichte nieuwe technieken. 80% van de doelgroep is jonger dan 65 jaar. Op basis van de ov-chipkaart wordt de uitgifte van het gratis reizen product en het daadwerkelijke gebruik daarvan gemonitord. Begin 2014 startte de regeling met ca 6.000 uitgegeven producten. Tot en met mei 2014 groeide dit aantal met ongeveer 500 per maand tot circa 8.000. Gemiddeld worden per product, per maand, 12 busritten gemaakt - oftewel 6 busreizen (retour) over een afstand van gemiddeld 3,5 kilometer. Dit komt overeen met een gemiddeld busgebruik van ca. 1,5 busreis per week. In de enquête wordt door de respondenten hun gedrag dus overschat (1,82 busreizen per week). Dit valt wellicht te verklaren uit hun positieve houding en enthousiasme ten opzichte van de maatregel. 5
De oude doelgroep 12- en 65+ De oorspronkelijke maatregel Gratis met de bus voor 12- en 65+ is meermaals geëvalueerd. In kort bestek waren de resultaten als volgt. Het aandeel kinderen dat nooit gebruik maakt van de bus was gehalveerd (49% in 2007 tot 23% in 2011). Voor de senioren nam dit aandeel af van 35% naar 11%. Er was sprake van 68% (12-) tot 82% (65+) nieuwe busritten (nieuw gebruik én vaker gebruik). In de doelgroep 12- liet 36% van de ouders de auto vaker staan omdat het busvervoer voor de kinderen gratis is. figuur 4: ontwikkeling reisomvang 5% van die kinderen gebruikten minder vaak de doelgroep 2007-2011 fiets. De doelgroep 65+ gebruikte 75% minder vaak de auto en 32% minder vaak de fiets. In 2008 was dit nog 37% respectievelijk 13%. Ouderen gingen dus beduidend minder vaak met de auto, maar lieten ook de fiets vaker staan 1. De conclusie was dat in 2011, vijf jaar na de invoering van de maatregel er nog altijd sprake was van een toenemend aantal busreizigers en een duidelijk aandeel nieuwe reizigers binnen de doelgroepen. Op basis van de aangegeven frequentie in gebruik is het gemiddeld aantal busritten bij de senioren gestegen van ongeveer 1 keer per week tot bijna 2 keer. Grote vraag is natuurlijk wat het reisgedrag is van de oude doelgroep nu zij het gemak van de gratis Stadspas (zonder in-/uitchecken, opladen, etc) achter zich hebben moeten laten en over moeten gaan naar het gebruik van een (persoonlijke) ov-chipkaart; al dan niet met dalkorting voor goedkoop reizen. Daarvoor is in april 2014, drie maanden na wijziging van de regeling, een enquête uitgevoerd onder de maatgevende doelgroep 65+. De totale doelgroep omvat ruim 30.000 senioren. De bekende minima (zie enquête minima) zijn daar uit gefilterd. Er zijn 1.100 senioren aangeschreven, 42% daarvan heeft gereageerd. Circa 90% van hen geeft aan in de voorgaande jaren gebruik te hebben gemaakt van het gratis busvervoer. Ook zij 1 Soms wordt hieraan de conclusie verbonden dat dit een negatief gezondheidseffect zou hebben bij de ouderen. Uit Engels evaluatie-onderzoek van de Free Bus Pass blijkt echter dat gratis openbaar vervoer een structureel effect heeft op het loopgedrag van ouderen en daarom een positieve bijdrage levert aan hun gezondheid (Coronini-Cronberg e.a. (2012), The impact of a Free Older Persons Bus Pass on Active Travel and Regular Walking in England, American Journal of Public Health) 6
hadden de mogelijkheid de enquête via internet in te vullen of een papieren formulier aan te vragen. figuur 5: effecten van de overgang gratis -> betalen voor de oude doelgroep 65+ Tweederde van de ondervraagden geeft aan minder te zijn gaan reizen nu men weer moet betalen. Uit de antwoorden op de frequentie van het busgebruik uit de achtereenvolgende evaluatieonderzoeken is de volgende tabel te herleiden. tabel 2: gemiddeld busgebruik doelgroep 65+ over de verschillende jaren vóór, tijdens en na de regeling vóór tijdens na onderzoeksjaar 2007 2007 2008 2011 2014 gemiddeld aantal busreizen per week 1,08 1,61 1,93 1,96 1,00 Hieruit blijkt dat het aantal malen dat men de bus gebruikt ongeveer is gehalveerd. Met andere woorden het gemiddeld busgebruik per 65+-gebruiker is weer terug op het oude niveau van één busreis per week, zoals dat was vóór de gratis reizen regeling. Wel is het zo dat het aantal personen uit de doelgroep dat nóóit met de bus reist nagenoeg onveranderd is ten opzichte van de situatie met gratis reizen. Nu men betaald moet reizen met de ov-chipkaart, reist 12% reist nooit met de bus (11% tijdens gratis reizen). Voor aanvang van de gratis regeling was dit nog 35%. Het lijkt erop dat het kwart van de doelgroep dat door de maatregel de bus is gaan gebruiken dat nu ook nog blijft doen nu er weer betaald moet worden. Alleen minder frequent. Bijna 20% van de ouderen maakt sommige reizen niet meer. De meerderheid (53%) kiest als alternatief de auto, 40% kiest nu voor de fiets. 20% kiest nu voor lopen, vaak voor een bestemming dichter bij huis. 7
Ruim éénderde van de ouderen geeft aan zich eenzamer te voelen na het afschaffen van het gratis reizen voor hen. Dat zijn ook vooral de personen die minder zijn gaan reizen. Men komt minder vaak in de stad, doet boodschappen dichterbij of alleen als het echt noodzakelijk is, zo geeft men aan. Circa 80% van de respondenten maakt nu gebruik van de ov-chipkaart. Echter maar de helft van de respondenten maakt daarbij ook gebruik van dalurenkorting (incl. leeftijdskorting goed voor totaal 60% korting). Dit kan te maken hebben met de afgenomen frequentie van het busreizen. Van de respondenten beoordeelt circa 45% de ov-chipkaart als neutraal of gemakkelijk. 13% vindt deze erg gemakkelijk. Bijna een kwart vindt de ov-chipkaart nog ongemakkelijk of zeer ongemakkelijk. In het onderzoek is ook nog de invloed van het autobezit onderzocht op de doelgroep. Er blijkt echter geen statistisch relevant verschil in de gevonden effecten tussen respondenten met of zonder auto. Conclusies Het gratis openbaar vervoer in Eindhoven heeft sinds de invoering in 2007 een duidelijke positieve bijdrage aan de participatiedoelstellingen. Sinds 1 januari 2014 geldt dit specifiek voor de minima ter ondersteuning van de regeling Meedoenbijdrage. Minima gaan structureel vaker op stap en nemen meer deel aan de maatschappij (25% van de reizen werd voorheen niet gemaakt). De belangrijkste motieven zijn: sociaal bezoek, medisch bezoek, boodschappen/winkelen en recreatieve activiteiten. Het busgebruik van de minima is grofweg verdrievoudigd. Neveneffect is evenwel dat de bus daarbij vooral het alternatief is voor reizen die voorheen met de fiets (50%) werden gemaakt en veel minder als alternatief voor de auto (25%). De doelgroep senioren, die sinds 1 januari 2014 weer betaald moet reizen, doet dat nu structureel minder. Het aantal busreizen ligt ongeveer weer op het niveau van vóór de maatregel. Bijna 20% van de reizen wordt nu niet meer gemaakt. Voor de reizen die nog wel gemaakt worden neemt men als alternatief in hoofdzaak de auto (50%) en of de fiets (40%). Wel blijkt dat het aantal senioren dat nooit de bus neemt, blijvend is afgenomen met 25%. De overgang naar de ov-chipkaart levert de ouderen beduidend meer moeite op dan de minima, die vooral jonger zijn dan 65 jaar. 8