Monitor Breda Onderwijshuisvesting PO en SO 2007 en 2008 Opdrachtgever Gemeente Breda, directie Stadsbedrijven Opgesteld door A. Keita, R. Hoogervorst, R. Hoogzaad, C. Frankevyle Kenmerk - Datum 15 januari 2009
Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 2 Terugblik 5 2.1 Algemeen 5 2.2 Projecten 6 2.3 Redenen voor vertraging 8 2.4 Lering 9 3 Vooruitblik 11 3.1 Realistische en ambitieuze planningen uitvoeren 11 3.2 Wijziging VNG Modelverordening Voorzieningen Huisvesting Onderwijs 12 3.3 Duurzaam bouwen en binnenmilieu 12 3.4 Nutsschool 13 3.5 Passend onderwijs 13 3.6 Risico s 13 4 Samenvatting 15 5 Bijlage 1 Toelichting per project 17 5.1 Primair Onderwijs 17 5.2 Speciaal onderwijs 18 Pagina 2 van 19
1 Inleiding Eind 2007 is het Meerjarenplan (MJP) onderwijshuisvesting 2007-2010 vastgesteld, met een vooruitblik naar 2011 2016. Hiermee heeft de gemeenteraad ook het tienjaren investeringsplan vastgesteld. Daarbij is op basis van strategische keuzes en realistische planningsafspraken aangegeven wanneer bouwprojecten naar verwachting zullen worden uitgevoerd en tegen welke kosten. De uitvoering van het MJP is nooit absoluut zeker. Veranderende omstandigheden (bijvoorbeeld geactualiseerde leerlingenprognoses) kunnen de plannen veranderen. Afgesproken is dat deze veranderingen plaatsvinden binnen de financiële kaders van het vastgestelde MJP. Verantwoording vindt plaats aan de hand van de jaarlijks op te stellen Monitor. Deze Monitor wil een stap verder gaan dan de eerdere Monitoren door niet alleen terug te kijken en te verantwoorden maar door ook te leren en door vooruit te kijken. Deze ambitie heeft te maken met twee ontwikkelingen: - In het MJP is de vooruitblik aangekondigd door het geactualiseerde MJP te introduceren als nieuw onderdeel van de Monitor. Dit heeft te maken met de ambitie van schoolbesturen en gemeente om reëel te plannen en de planning bij te stellen waar nodig. - Naar aanleiding van vragen in de raadscommissie Onderwijs en Economie is een onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden tot procesversnelling van de realisatie van de bouwprojecten Reële en ambitieuze planning van projecten én realisatie van deze planning zijn het belangrijkste beoogde resultaat van de vooruitblik. Zorgvuldige processen zijn hierbij randvoorwaarde. De veronderstelling is dat dit resultaat en deze randvoorwaarde elkaar niet uitsluiten maar juist versterken. In projecten die al dan niet onder leiding van de gemeente worden uitgevoerd wordt veel ervaring opgedaan. De kunst is deze ervaring pro-actief in te zetten bij nieuwe projecten. Om deze ambitie zorgvuldig te kunnen uitvoeren wordt de Monitor dit jaar in twee delen uitgebracht. De voorliggende Monitor deel 1 geeft met name kwalitatief inzicht in het verloop van projecten, in ontwikkelingen en hun betekenis voor de opgaaf voor onderwijshuisvesting de komende jaren. Het college heeft de jaarprogramma s onderwijshuisvesting 2007 en 2008 vastgesteld, en de uitvoeringsjaren zijn inmiddels afgerond. Deze jaarprogramma s en de laatste stand van projecten hebben als onderlegger gefungeerd voor deze Monitor. Het jaarprogramma 2009 is in december 2008 door het college vastgesteld maar dient nog te worden uigevoerd. In 2008 is ervaring opgedaan met procesmanagement van vijf grote projecten (drie brede scholen en twee MFA s). Van die ervaringen is veel geleerd. Geconstateerde knelpunten waren input voor een, door een extern bureau uitgevoerd onderzoek, naar structurele verbeteringen inzake procesversnelling realisatie scholenbouw. De bevindingen van procesmanagement en het onderzoek zijn omschreven in deze Monitor. De Monitor deel 2 zal in maart 2009 gereed zijn en completeert het eerste deel met een financiële verantwoording van de MJP projecten over 2007 en 2008 en met het geactualiseerde MJP en bijbehorend investeringsplan. Daarbij zal de noodzakelijke begrotingswijziging (i.v.m. kredietvotering) voor de jaarschijf 2009 worden gevoegd. Het tweede deel dient nadrukkelijk met de schoolbesturen besproken te worden en vraagt om die reden meer voorbereidingstijd. Pagina 3 van 19
De voorliggende Monitor onderwijshuisvesting PO en SO omvat de volgende onderdelen: Deel 1: Terugblik Verantwoording van de voortgang van projecten. Welke risico s deden zich voor, welke vertragingen door welke oorzaken en welke lering is hieruit getrokken?. Deel 2: Vooruitblik: Overzicht van gemeentelijke en landelijke ontwikkelingen die van invloed zijn op onderwijshuisvesting en die zonodig aanpassing van de uitgangspunten en criteria uit het meerjareninvesteringsplan noodzakelijk maakten of maken. Welke aanpassingen en risico s worden voor de komende periode voorzien? Pagina 4 van 19
2 Terugblik 2.1 Algemeen In deze paragraaf worden enkele algemene ontwikkelingen beschreven die zich voordeden buiten de kaders van het MJP 2007-2010. Kadernota In de kadernota 2009 zijn de volgende zaken aan onderwijshuisvesting toegekend: Er zijn middelen vrijgemaakt voor ontwikkeling en huisvesting van het centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) in de nieuw te bouwen Brede Scholen. In de kadernota is ook een extra investeringsbedrag van 2 miljoen euro voor een impuls voor onderwijshuisvesting opgenomen. Hiervan is ruim 75% beschikbaar voor duurzaamheidsmaatregelen, zoals een facelift van gedateerde gebouwen. Hiervoor zullen in 2009 plannen worden gemaakt in overleg met de schoolbesturen. Nutsschool Naar aanleiding van een aanvraag van de Stichting Nutsscholen Breda, heeft de gemeenteraad op 15 mei 2008, na een uitspraak door de Raad van State van januari 2008, besloten een nieuwe Nutsschool op te nemen op het plan van scholen met als startdatum 1 augustus 2009. De staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, heeft het plan op 6 juni 2008 goedgekeurd. Bij de vaststelling van het plan van scholen is geen uitspraak gedaan over de locatie van de nieuwe Nutsschool. Dat is onderdeel van de huisvestingsprocedure (HPO). De huisvesting van de nieuwe Nutsschool is op het HPO 2009 opgenomen, met dien verstande dat met het schoolbestuur in het uitvoeringsoverleg nadere afspraken worden gemaakt over aantal lokalen, planning (startdatum). Er is op het HPO 2009 geen uitspraak gedaan over de locatie van de nieuwe Nutsschool. De gemeente heeft er voor gekozen om de raadscommissie Onderwijs en Economie nadrukkelijk bij de locatiekeuze te betrekken (naast schoolbesturen en andere betrokkenen) en over de locatiekeuze een separaat besluit te nemen. IVA, een gerenommeerd onderzoekinstituut verbonden aan de Universiteit van Tilburg, heeft eind 2008 een onderzoek uitgevoerd naar de meest geschikte locatie. Dit onderzoek leidde tot onderstaand advies van de raadscommissie Onderwijs en Economie (ondersteund door de besturen voor de scholen voor basisonderwijs): 1 Vestiging in Geeren-Noord, al dan niet aanvullend op de BSGN, is onwenselijk. Het reeds vergevorderde proces om inhoudelijk en fysiek vorm te geven aan deze Brede School zou daardoor op onverantwoorde wijze worden verstoord. De BSGN moet de kans krijgen werkelijk te kunnen landen in de wijk. 2 Op basis van bestaand cijfermateriaal dient op zeer korte termijn te worden vastgesteld of de levensvatbaarheid van een nieuwe Nutsschool in Doornbos/Linie of wel in Teteringen gewaarborgd is. Uitsluitsel hierover stelt het College vervolgens in staat op zeer korte termijn een beslissing te nemen. 3 De Stichting Nutsscholen is bereid, samen met de andere schoolbesturen voor basisonderwijs, bij een evt. vestiging in Teteringen (aangetoond door bovengenoemd onderzoek) een zodanige locatie te kiezen dat de kans op of de mogelijkheid tot een "witte vlucht" uit Geeren-Noord tot een minimum wordt beperkt. Ook willen de besturen in gezamenlijkheid alle middelen inzetten die daartoe dienen. 4 Tevens willen de schoolbesturen in dat geval onderling afstemming bereiken over een goede spreiding van hun scholen in Teteringen, indien als vestigingslocatie Teteringen het meest Pagina 5 van 19
levensvatbaar blijkt. Uitgangspunt daarbij is dat de voortgang van de oplevering van de beide MFA s geen oponthoud ondervindt. 5 De Stichting Nutsscholen is eveneens bereid de stichtingsdatum van haar nieuwe basisschool uit te stellen tot 1 augustus 2010, zodat lopende processen niet worden verstoord. Het College heeft 18 december 2008 besloten medewerking te verlenen aan dit initiatief. In hoofdstuk 3 wordt nader ingegaan op de actie voor de komende periode. Buitenschoolse Opvang Vanaf 1 augustus 2007 is de organisatie van buitenschoolse opvang (BSO) toegevoegd aan de Wet op het Primair Onderwijs (WPO artikel 45). Schoolbesturen in de gemeente Breda hebben in het kader van hun nieuwe verantwoordelijkheid gekozen voor samenwerking met aanbieders. Het is aan de schoolbesturen om hierin afspraken te maken. Inmiddels is de ruimtebehoefte voor BSO in beeld gebracht, zijn de locaties (in en buiten schoolgebouwen) voor BSO bekend en is een huurbeleid in samenwerking met de gemeente Breda opgesteld. Binnenmilieu Een actuele landelijke ontwikkeling die de laatste tijd regelmatig in het nieuws is, is de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen. Uit landelijk onderzoek is gebleken dat het in veel scholen te benauwd is. In veel van de onderzochte lokalen voldoet het CO2-gehalte niet aan de opgestelde gezondheidskundige advieswaarden van de GGD. In Breda is met onderzoeken van de GGD een begin gemaakt met de bewustwording inzake het binnenmilieu. In de GGD rapporten worden met name aanbevelingen gedaan ten aanzien van houding en gedrag (het beheer). In geval (bouw)technische aanpassingen nodig zijn, omdat niet aan de huidige eisen van het Bouwbesluit 2003 voldaan wordt, vergoedt de gemeente de kosten van deze aanpassingen. Asbestinventarisatie Tot slot zijn er voorbereidingen gaande voor een asbestinventarisatie van onderwijsgebouwen door de gemeente (na raadsvragen, afgestemd met de schoolbesturen). Dit onderzoek zal naar verwachting worden afgerond in maart 2009. 2.2 Projecten Onderstaande voorzieningen waren begroot voor 2007 en 2008. Pagina 6 van 19
initiatief PvE VO DO bestek aanbesteding uitvoering gereed School Geactualiseerd MJP MJP realisatie voorziening jaar jaar oorspr. Apollo vervangende nieuwbouw x 0 2009 Apollo onderwijskundige vernieuwing x 2008 2009 De Horizon tijdelijke uitbreiding 1 leslokaal x 0 2009 BS Vlierenbroek brede school x 2008 2009 De Apollo, Vlierenbroek onderwijskundige vernieuwing x 2008 2009 De Vlier uitbreiding permanent (lokaal Geeren Noord) x 2009 2010 John F. Kennedy grondkosten x 2007 2007 John F. Kennedy uitbreiding permanent x 2007 2009 John F. Kennedy onderwijskundige vernieuwing x 2009 2009 De Spoorzoeker tijdelijke uitbreiding x 0 2009 De Eerste Rith tijdelijke uitbreiding x 0 2008 De Eerste Rith tijdelijke uitbreiding x 0 2009 Sinte Maerte tijdelijke uitbreiding x 0 2008 Sinte Maerte tijdelijke uitbreiding x 0 2009 De Boomgaard tijdelijke uitbreiding x 2007 2008 De Keysersmolen brede school Huis a/d Heuvel x 2007 2011 St. Joseph uitbreiding permanent x 2007 2009 St. Joseph tijdelijke uitbreiding x 0 2008 Boeimeer vervangende nieuwbouw x 2006 2009 Petrus en Paulus uitbreiding permanent x 2007 2008 Weilust uitbreiding permanent x 2007 2009 Weilust uitbreiding permanent tbv BSO x 0 2009 Zandberg tijdelijke uitbreiding (deels) x 2007 2008 Dirk van Veen tijdelijke uitbreiding x 0 2010 De Schalm tijdelijke uibreiding x 2006 2008 Laurentius/ Dr de Visser uitbreiding aan Viandenlaan x 2008 2009 De Berkenhof aanpassen en ingebruikname huisvesting x 0 2008 Helder Camara tijdelijke uitbreiding x 2007 2008 Toermalijn / Spindel tijdelijke uitbreiding x 2006 2008 Klokkebei uitbreiding permanent x 2006 2008 De investeringen die in 2007 en 2008 waren begroot, worden in werkelijkheid gefaseerd uitgevoerd. Van de voorziene investeringen in 2007 is een groot deel doorgeschoven naar 2008 en 2009. Voor 2007 werd nog niet gewerkt met een reële planning, dit is immers pas in 2008 ingegaan, omdat het MJP pas eind 2007 is vastgesteld. Toch moet ook voor 2008 geconstateerd worden dat de planning te optimistisch was. Meer informatie over de oorzaken volgt in paragraaf 2.3. Naast de geplande voorzieningen is de gemeente geconfronteerd met onvoorziene investeringen. Deze betroffen het treffen van tijdelijke voorzieningen in verband met de toename van leerlingen op verschillende locaties (in tabel aangeven met 0 in kolom MJP jaar oorspronkelijk ; voor nadere toelichting zie paragraaf 2.3). Enkele projecten uit HPO 2006 zijn ten uitvoer gekomen in 2007 en 2008. Omdat deze (ook) van invloed kunnen zijn op het (risico)budget van het MJP 2007-2010 zijn deze projecten volledigheidhalve in de tabel opgenomen (met een groende arcering in de kolom MJP jaar ). De drie brede scholen projecten en twee multifunctionele accommodaties (MFA s) Teteringen zijn hier niet genoemd omdat hierover periodiek wordt gerapporteerd in een separate voortgangsnotitie). Bij de vaststelling van het indexeringsbudget in het MJP is uitgegaan van prijspeil 2007. Voor 2008 en volgende jaren is een prijsindex gehanteerd van 2,5% per jaar. De VNG prijsindex bedroeg voor nieuwbouw en uitbreidingen voor het jaar 2008 3,71%. Dit percentage ligt hoger dan de raming in het MJP. Voor 2009 is de werkelijke VNG index fors hoger: 6,86%. Uit onderstaande tabel blijkt dat cumulatief de index ruim 5% stijgt in de periode 2007-2010. Pagina 7 van 19
Jaar index MJP cumulatief index cumulatief 2007-2010 werkelijk 2007 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 2008 2,50% 2,50% 3,71% 3,71% 2009 2,50% 5,06% 6,86% 10,66% 2010 2,50% 7,69% 2,50% 13,43% Tabel prijsindex De VNG index volgt met enige vertraging de ontwikkelingen in de bouwwereld. Het hoge index percentage voor 2009 heeft te maken met de prijsstijgingen die zich in 2007 en 2008 voordeden. Inmiddels is de marktsituatie gewijzigd. Een hogere index wordt opgevangen binnen het risicobudget. In de praktijk kunnen er verder verschillen ontstaan door afwijkingen in de investeringsjaren (verwachting en realisatie) en de verschillende prijsindexen. Een negatief index effect ontstaat doordat voorzieningen die oorspronkelijk voor 2007 en 2008 gepland stonden naar 2009 of verder worden verschoven. Dit geeft enerzijds financiële ruimte omdat de uitgaven nog niet gedaan hoeven te worden, anderzijds extra kosten in verband met indexering. 2.3 Redenen voor vertraging In bijlage 1 worden de belangrijkste resultaten en afwijkingen op projecten in 2007 en 2008 toegelicht. Samenvattend gelden de volgende bevindingen: - Leerlingenprognoses: sommige scholen maken een sterkere groei door dan voorspeld. Hierdoor zijn extra voorzieningen nodig. Sommige scholen groeien eerder of juist later dan was geprognostiseerd. Soms is daardoor tijdelijke huisvesting nodig, soms worden begrote uitbreidingen daardoor uitgesteld. - Prijsontwikkelingen: hoewel de marktomstandigheden zich nu wijzigen was er in 2008 bij enkele projecten sprake van tegenvallende aanbestedingsresultaten, zoals bij de St. Joseph school. - Procedures: bij een aantal projecten was sprake van vertraging in RO en welstandsprocedures. - BSO en OKV: schoolbesturen willen uitbreidingen graag in één bouwstroom combineren met uitbreidingen en aanpassingen ten behoeve van buitenschoolse opvang (BSO) en onderwijskundige vernieuwingen (OKV). Dit leidt in sommige projecten tot enige vertraging in de planning. - Beperkte ruimte: sommige schoollocaties bieden te weinig ruimte voor de benodigde uitbreiding. Hierdoor zijn ingewikkelder en duurdere oplossingen nodig zoals etagebouw. Dit vraagt meer voorbereidingstijd én procedure tijd. Wie de voortgangsrapporten over brede scholen leest zal concluderen dat deze bevindingen voor een groot deel ook voor deze projecten gelden als oorzaken voor vertraging. Met name procedures spelen een grote rol, evenals draagvlakverwerving bij alle gebruikers (en nieuwe elementen hierbij zoals inhoudelijke en beheersmatige samenwerking) en financiële problemen. Bij de brede scholen heeft bovendien de wens om extra partners bij de projecten te betrekken een rol gespeeld, zoals Centra voor Jeugd en Gezin en Stichting Ouderenwerk Breda). Ook speelde het vervallen van partners een rol zoals het buurthuis Geeren Noord of de Pastorie en het Buurtpunt in Heuvel. Bewonersdraagvlak krijgt in de brede school projecten veel aandacht omdat deze projecten hun ontstaansrecht ontlenen aan zorg voor de wijk (Programma Wijkontwikkeling). Tot slot vraagt de afstemming binnen de programma s Wijkontwikkeling en Teteringen, waarin de projecten zijn ingebed, extra aandacht. Pagina 8 van 19
2.4 Lering Zoals in de inleiding is gesteld is het doel om reëel en ambitieus te plannen en om deze planning te realiseren. In het MJP is geprobeerd vanaf 2008 een realistische planning met elkaar te hanteren. In de voorgaande paragrafen zien we dat het niet in alle gevallen is gelukt deze planning uit te voeren. Voor een deel heeft dit te maken met exogene factoren. Voorbeelden van oorzaken die buiten de invloedsfeer van de gemeente liggen zijn: - de grotere betrokkenheid van burgers en de invloed daarvan op de bouwprocessen die direct invloed kunnen hebben op hun leefomgeving, - de leerlingenontwikkelingen die moeilijk te voorspellen zijn, - ontwikkelingen in de bouwmarkt, - projecten die niet door de gemeente maar door schoolbesturen worden voorbereid of geleid (waaraan de gemeente overigens el medewerking verleent). Voorts zijn er ook endogene factoren te benoemen. Dit zijn knelpunten waarop de gemeente zelf invloed heeft. Er is een samenhang tussen exogene en endogene factoren. Projecten ontwikkelen zich niet solitair, er wordt nagenoeg geen school meer gebouwd voor slechts één gebruiker. Projecten kenmerken zich tegenwoordig door samenwerking en multifunctionaliteit. Samenwerking doet zich voor tussen gebruikers onderling en tussen gebruikers, bewoners in een wijk en andere maatschappelijke organisaties zoals woningcorporaties. Eerste voorbeelden hiervan zijn de drie Bredase brede scholen en de twee MFA s Teteringen die in ontwikkeling zijn. Projecten dragen bij aan het welzijn van bewoners in een wijk. Hierdoor zijn gemeente, schoolbesturen, maatschappelijke organisaties en bewoners(-organisaties) elkaars partner geworden. Gezamenlijk hebben zij een visie op de wijk en zetten zij een strategie uit om deze visie te realiseren. De houding die hierbij past is een pro-actieve. Reactieve acties zoals zich laten verrassen door nieuwe leerlingenprognoses, vertragingen in planningen en bezwaren in procedures dienen te worden voorkomen door vooraf met elkaar in overleg te gaan.c Dit stelt andere eisen aan de projectleider en de opdrachtgever. Het project krijgt een bredere context. De vijf projecten zijn complex vanwege de vele betrokkenen. In onderstaande afbeelding zijn 7 betrokken groepen weergegeven. In ieder project dient continue gestuurd te worden op interne communicatie en actie met de opdrachtgever, college en raad, andere betrokken afdelingen en leveranciers zoals architecten, adviseurs en aannemers. Ook extern zijn diverse groepen betrokken; veel verschillende gebruikers (van professionele organisaties uit bijvoorbeeld onderwijs, welzijn en jeugdzorg tot vrijwilligersorganisaties zoals buurthuisbesturen en wijkraden). Maar ook omwonenden en andere maatschappelijke organisaties zoals woningcorporaties. Projectleiding in evenwichtige communicatie met al deze betrokkenen is in deze projecten steeds complexer. Pagina 9 van 19
opdrachtgever burgers gebruikers Complexe projecten politiek gemeentelijke afd. maatschappelijke org. leveranciers Extern gericht Intern gericht Binnen de gemeente Breda is op deze toegenomen complexiteit van projecten geanticipeerd door de introductie van de leidraad projectmatig werken. Kern van projectmatig werken is een integrale benadering waarin met alle betrokken afdelingen binnen de gemeente een plan van aanpak, inclusief realistische planning en communicatieplan, worden opgesteld. Inmiddels wordt, sterker dan voorheen, integraal afgestemd met alle afdelingen. Hiermee wordt de kans op vertragingen verminderd. Als bijvoorbeeld is een nieuwe locatie voor tijdelijke huisvesting vooraf grondig met alle deskundige afdelingen besproken, waardoor communicatie met bewoners hierover soepeler en sneller heeft kunnen verlopen. Een goede communicatie geldt ook voor de ontwikkeling van verkeers- en parkeeroplossingen. Het zijn voorbeelden van onderwerpen waaraan in 2008 veel energie is besteed. Twijnstra en Gudde heeft binnen de directie stadsbedrijven, verantwoordelijk voor onderwijshuisvesting, onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor procesversnelling realisatie scholenbouw. In relatie tot de leidraad projectmatig werken en geconstateerde knelpunten door de procesmanager brede scholen en MFA s zijn drie thema s in dit onderzoek uitgewerkt: 1. Rolverdeling opdrachtgever en opdrachtnemer 2. Besluitvorming 3. Relatie met de omgeving Het onderzoeksresultaat en de verbeterpunten zijn uitgewerkt in het volgende hoofdstuk. Pagina 10 van 19
3 Vooruitblik In onderstaande planningsfiguur zijn de planning van het huidige én het nieuwe MJP in beeld gebracht. Hierin is af te lezen dat eind 2005 het Scenario MJP gereed was ten behoeve van de verkiezingen van maart 2006. Ten behoeve van de verkiezingen in maart 2010 zal het eind 2009 een nieuw Scenario MJP worden opgesteld. Ook dienen eind 2009 een nieuwe Monitor over 2009 plus een geactualiseerd MJP 2010 worden gemaakt. Welke thema s, ambities en risico s zullen komend jaar spelen. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste toegelicht. 3.1 Realistische en ambitieuze planningen uitvoeren In hoofdstuk 1 en 2 is gesproken over versnelling van de realisatie van scholenbouw. In paragraaf 2.4 is het onderzoek genoemd dat Twijnstra en Gudde hiernaar uitvoerde. Dit onderzoek leidde tot de volgende aanbevelingen. De kern van de verbetering ligt in het vooraf, pro-actief en gemeentebreed, helder maken van de noodzakelijke afspraken in het project en deze bij iedere faseovergang toetsen en wijzigingen en besluiten opnieuw vastleggen. Hiervoor zijn de volgende adviezen gegeven: 1. Professionalisering van de projectleiders door: Aanvaarding van de leidraad projectmatig werken door de afdeling Bouwprojectmanagement en Onderhoud Gebouwen van Stadsbedrijven Goede opleiding van de projectleiders Goede begeleiding/ coaching van de projectleiders 2. Professionalisering van de opdrachtgever door per project een opdrachtgever aan te stellen die beschikt over voldoende tijd om het project te kunnen aansturen. 3. Introductie van het integraal projectplan en reviews per fase 4. Communicatie vooraf regelen; zowel intern als extern in een communicatieplan. De communicatie dient zich te kenmerken door een transparante opzet, woorden én daden en gericht op samenwerking. 5. De afstemming van meerjarenplanningen tussen afdelingen kan een belangrijke bijdrage leveren aan het verbeteren van de samenwerking. Zodoende krijgt men wederzijds inzicht in de geplande werkzaamheden en kan er rekening worden gehouden met de planning van de inzet van medewerkers. Pagina 11 van 19
De verwachting is dat door implementatie van deze adviezen veel vertraging kan worden voorkomen. 3.2 Wijziging VNG Modelverordening Voorzieningen Huisvesting Onderwijs De gemeente Breda hanteert de Modelverordening van de VNG zoals die in 2008 gold. Met als doel modernisering en vereenvoudiging van de Modelverordening heeft de VNG de modelverordening per 1 januari 2009 aangepast. Dit betekent dat de criteria voor uitwerking van de ruimtebehoeftebepaling en de ruimtetoekenning in het PO en (V)SO in de modelverordening zijn herzien. De financiële normering is eveneens aangepast. De belangrijkste wijziging van de nieuwe modelverordening is dat voor het primair onderwijs (PO), de speciale scholen voor basisonderwijs (sbo) en het speciaal onderwijs (SO/VSO) niet meer gerekend wordt in groepen, maar in m² s. Daarnaast is de gewichtenregeling in het PO ook gaan gelden voor de permanente ruimtebehoefte (deze gold voorheen alleen voor de tijdelijke ruimtebehoefte). Er is zo meer speelruimte voor de schoolbesturen om de ruimte-invulling vorm te geven. De Bredase verordening onderwijshuisvesting is echter per die datum niet aangepast aan de nieuwe modelverordening. Eerst dienen de gevolgen van de gewijzigde modelverordening voor de Bredase situatie in beeld te worden gebracht en vervolgens te worden besproken met de schoolbesturen. Dat onderzoeks- en overlegtraject loopt in 2009. Pas als dat helder is kan een zorgvuldig en gemotiveerd besluit worden genomen over aanpassing van de bredase verordening aan de nieuwe modelverordening. Vervolgens volgt het formele besluitvormingstraject (HOOG overleg met de schoolbesturen, college- en raadsbesluit). Eventuele consequenties kunnen op zijn vroegst worden betrokken in het geactualiseerde MJP 2010, of in het nieuwe MJP vanaf 2011. 3.3 Duurzaam bouwen en binnenmilieu Bij nieuwbouw van scholen zal zoveel mogelijk het principe van duurzaam bouwen (DUBO) worden toegepast. Dit geldt overigens ook voor het aanpassen, waar nodig en mogelijk, van bestaande gebouwen. Het rijksbeleid voor duurzaam bouwen kent drie speerpunten: energie, materialen en gezondheid. Doel van energiebesparing (bijvoorbeeld dubbel glas) en toepassing van hernieuwbare energie is terugdringing van de uitstoot van CO 2 door de gebouwde omgeving. Verantwoord materiaalgebruik betekent beperking van de milieueffecten van de materialen die in bouwwerken worden toegepast, en zoveel mogelijk hergebruik. Het waarborgen van een goed binnenklimaat is gericht op de gezondheid van gebouwgebruikers. Het binnenmilieu moet zo goed zijn dat het verblijf geen gezondheidsklachten veroorzaakt. 'Gezond' betekent ook dat een gebouw voldoet aan de criteria voor geluidsoverlast en stank. In 2008 verscheen in Breda de Klimaatnota. Onderwijshuisvesting gaat op dit moment de consequenties van deze nota na voor zaken als duurzaam bouwen, CO2 neutrale gebouwen, energielabels e.d. Financiële gevolgen zullen een mogelijk item zijn voor de Kadernota 2010. Bij de brede school projecten Huis van de Heuvel en Geeren Noord wordt op dit moment onderzocht of met een warmte kracht (WKO) installatie kan worden gewerkt. Binnenmilieu Als onderdeel van het plan van aanpak van het Rijk wordt er een convenant afgesloten tussen de ministeries van VROM, OCW en de VNG en het Primair Onderwijs. De planning is dat het convenant begin 2009 van kracht wordt. Onderdelen van het plan van aanpak van het Rijk zijn: - Bewustwordingscampagne - Aanbevelingen voor het beheer van scholen - Treffen van (bouw)technische voorzieningen Pagina 12 van 19
- Intensiveren van toezicht op de bouw en oplevering van schoolgebouwen Aanvullend beleid, door een andere normstelling, laat de gemeente mede afhangen van de uitkomsten van het landelijke onderzoek. 3.4 Nutsschool Zoals bleek in hoofdstuk 2 heeft het college op dit moment geen besluit genomen over de locatiekeuze van de Nutsschool. Op korte termijn zal nader onderzoek worden gedaan naar de borging van de levensvatbaarheid van de nieuw te vestigen school in Doornbos/Linie dan wel Teteringen met in achtneming van het verdere advies van de raadscommissie. Dit gebeurt in nauw overleg met het onderwijsveld en vervolgens andere betrokkenen. Op basis daarvan zal een definitieve keuze voor een locatie worden gemaakt. 3.5 Passend onderwijs Een actuele landelijke ontwikkeling is passend onderwijs. Passend onderwijs heeft betrekking op leerlingen die wegens een stoornis of handicap geen regulier onderwijs kunnen volgen. Zij volgen aangepast onderwijs op een reguliere school, of volgen speciaal onderwijs. Momenteel staan veel zorgleerlingen op een wachtlijst of zitten zelfs thuis. Daarnaast heeft de Inspectie geconstateerd dat de helft van het aantal scholen in het speciaal onderwijs zwak of zeer zwak presteert. Om de kwaliteit te verbeteren, moet het voor ouders eenvoudiger worden om de juiste aanpak voor hun kind te krijgen. In dit kader zullen de komende jaren regionale netwerken worden opgezet waarin scholen, regionale expertisecentra (REC s) en jeugdzorg een rol spelen. Een initiatief daartoe is in Breda onlangs door één van de grote schoolbesturen opgestart. Ouders van zorgleerlingen kunnen zich dan melden bij één loket. Het regionale netwerk bekijkt wat een kind aankan, welke aanpak daarvoor nodig is en zorgt dat het kind passend onderwijs krijgt. Door de opzet van een aantal van dit soort pilots, zal in de praktijk duidelijk worden wat wel en wat niet werkt. De resultaten hiervan zullen een basis vormen voor een nieuwe wet, die in 2011 in werking moet treden. Deze ontwikkelingen noodzaken een onderzoek naar de gevolgen daarvan voor huisvesting. 3.6 Risico s Op basis van de ervaringen van de afgelopen periode is een aantal risico s te voorzien voor de toekomst. Deze worden in dit hoofdstuk kort toegelicht. Een uitgebreide analyse inclusief een financiële onderbouwing volgt in de Monitor deel 2 die in het maart 2009 wordt opgeleverd. Bezien zal worden welke alternatieve budgetten beschikbaar zijn en in hoeverre het risicobudget toereikend is. Princenhage: Eerste Rith: hier wordt een verdere groei verwacht in 2009 en 2010 die zal leiden tot twee extra lokalen. Bij de Eerste Rith worden in 2011 vier extra permanente lokalen gerealiseerd. Dit is op dit moment in onderzoek, in afstemming met het schoolbestuur INOS. Sinte Maerte: hier wordt in 2009 en 2010 een verdere groei verwacht die zal leiden tot nog eens vier extra lokalen. Bij Sinte Maerte worden in 2010 6 permanente lokalen gerealiseerd. Dit is op dit moment in onderzoek, in afstemming met het schoolbestuur INOS. Op dit moment is een plan in ontwikkeling om tijdelijke huisvesting te realiseren aan de Rithsestraat in Princenhage. Hier worden naar verwachting maximaal 16 lokalen gebouwd om de tijdelijke behoefte van de Eerste Rith en Sinte Maerte, inclusief de tijdelijke behoefte tijdens de permanente bouw, en de BSO op te kunnen vangen. Pagina 13 van 19
Zandberg heeft naar verwachting een extra tijdelijk lokaal nodig (3 in plaats van 2; in 2 is voorzien op HPO 2007). De kosten van deze tijdelijke lokalen zijn naar verwachting hoger dan begroot. Voor de komende jaren zijn er vergaande ontwikkelingen te verwachten ten aanzien van passend onderwijs en de regionalisering van het speciaal onderwijs. Voor de Schalm en de Berkenhof is in het MJP in de doorkijk (2014 2015) een stelpost voor opgenomen Deze groei is afhankelijk van de verdere ontwikkelingen rond passend onderwijs. Bavel: Voor Bavel wordt in overleg met een vertegenwoordiging van het dorp gezocht naar een herschikking en uitbreiding van een combinatie van de onderwijsfunctie met andere maatschappelijke functies. Momenteel wordt een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden. Pagina 14 van 19
4 Samenvatting Inleiding Eind 2007 is het Meerjarenplan (MJP) onderwijshuisvesting 2007-2010 vastgesteld, met een vooruitblik naar 2011 2016. Verantwoording over de uitvoering vindt plaats aan de hand van de jaarlijks op te stellen Monitor. Deze Monitor wil een stap verder gaan dan de eerdere Monitoren door niet alleen terug te kijken en te verantwoorden maar door ook te leren en door vooruit te kijken. Reële en ambitieuze planning van projecten én realisatie van deze planning zijn het belangrijkste beoogde resultaat van de vooruitblik. Zorgvuldige processen zijn hierbij randvoorwaarde. De veronderstelling is dat dit resultaat en deze randvoorwaarde elkaar niet uitsluiten maar juist versterken. In projecten die al dan niet onder leiding van de gemeente worden uitgevoerd wordt veel ervaring opgedaan. De kunst is deze ervaring pro-actief in te zetten bij nieuwe projecten. Twee delen Om deze ambitie zorgvuldig te kunnen uitvoeren wordt de Monitor dit jaar in twee delen uitgebracht. De voorliggende Monitor deel 1 geeft met name kwalitatief inzicht in het verloop van projecten, in ontwikkelingen en hun betekenis voor de opgaaf voor onderwijshuisvesting de komende jaren. Ook wordt stilgestaan bij de leereffecten die zijn opgedaan ten behoeve van de versnelling van realisatie van scholenbouw. De voorliggende Monitor deel 1 onderwijshuisvesting PO en SO heeft twee delen; een Terugblik en een Vooruitblik. Terugblik In de terugblik is het verloop van de geplande projecten verantwoord. Daarnaast zijn ontwikkelingen beschreven die zich buiten de kaders van het MJP voordeden zoals de stichting van een nieuwe Nutsschool die in augustus 2010 zal plaatsvinden. In de Kadernota 2009 zijn extra middelen toegekend om de Centra voor Jeugd en Gezin in de brede scholen te huisvesten en om duurzaamheidsmaatregelen in scholen te kunnen treffen. Wat betreft de geplande projecten wordt een aantal vertragingen geconstateerd en verklaard. Oorzaken zijn zowel exogene als endogene factoren die bovendien een samenhang kennen. De projectomgeving en daarmee de projecten zijn in de afgelopen jaren complexer geworden. Binnen de gemeente Breda is inmiddels de leidraad projectmatig werken geïntroduceerd. Kern van projectmatig werken is een integrale benadering waarin met alle betrokken afdelingen binnen de gemeente een plan van aanpak, inclusief realistische planning en communicatieplan, worden opgesteld. Inmiddels wordt, sterker dan voorheen, integraal afgestemd met alle afdelingen. Hiermee wordt de kans op vertragingen verminderd. Oplossingen liggen verder in een beter ingerichte rolverdeling tussen opdrachtgever en opdrachtnemer, besluitvorming markeren met fasedocumenten, de relatie met de omgeving (intern en extern) regelen door een integraal plan van aanpak met een ambitieuze maar realistische planning en een communicatieplan. Vooruitblik Pagina 15 van 19
Ten behoeve van de verkiezingen in maart 2010 zal het eind 2009 een nieuw Scenario MJP worden opgesteld. Ook dienen eind 2009 een nieuwe Monitor over 2009 plus een geactualiseerd MJP 2010 worden gemaakt. De thema s, ambities en risico s die komend jaar zullen spelen zijn in de vooruitblik genoemd. De professionalisering van projectmatig werken bij onderwijshuisvesting wordt geïmplementeerd. Bij het MJP zullen de nieuwe VNG modelverordening, duurzaam bouwen, binnenmilieu, de Nutsschool locatie en passend onderwijs belangrijke thema s worden. Belangrijkste risico s dat nu wordt voorzien is de extra behoefte aan tijdelijke huisvesting in Princenhage in verband met de onvoorzien sterke leerlingengroei. Monitor deel 2 De Monitor deel 2 zal in maart 2009 gereed zijn en completeert het eerste deel met een financiële verantwoording van de MJP projecten over 2007 en 2008 en met het geactualiseerde MJP en bijbehorend investeringsplan. Daarbij zal de noodzakelijke begrotingswijziging (i.v.m. kredietvotering) voor de jaarschijf 2009 worden gevoegd. Het tweede deel dient nadrukkelijk met de schoolbesturen besproken te worden en vraagt om die reden meer voorbereidingstijd. Pagina 16 van 19
5 Bijlage 1 Toelichting per project In deze bijlage worden de belangrijkste resultaten en afwijkingen op projecten in 2007 en 2008 toegelicht 5.1 Primair Onderwijs Apollo (Prinsenbeek) Voor deze school wordt vervangende nieuwbouw gepleegd. In het MJP waren geen voorzieningen gepland, omdat het hier een verplaatsing betreft voor de komst van een zorgcentrum. Daardoor worden de kosten gedekt uit gelden van derden. Bij de nieuwbouw worden ook gelden ingezet in verband met de groei van de Griffioen. Vanuit de gemeente zal een extra bijdrage nodig zijn vanwege vertraging in de RO procedures (bezwaren) Begin februari vindt de aanbesteding plaats. Op basis daarvan kunnen de werkelijke kosten in beeld worden gebracht.. Horizon (Prinsenbeek) De school maakt een sterkere groei door dan in het MJP werd verondersteld. De school zal een tijdelijk lokaal nodig hebben in 2009. Deze was niet voorzien in het MJP. J.F. Kennedy (Hoge Vucht) De ontwikkeling van deze school kent een lange geschiedenis. In 2006 was een tijdelijke en permanente uitbreiding voorzien. De groei van de school leidde tot een voorziening van vier lokalen permanente uitbreiding in het MJP in 2007. Dit bleek in 2008 niet voldoende, de voorziening werd ten opzichte van het MJP 2007 verhoogd naar uitbreiding van zes permanente lokalen. INOS zet daarnaast de middelen voor onderwijskundige vernieuwing (OKV) gepland in 2009 in. De aanvang van de bouw wordt in 2009 verwacht. De Spoorzoeker (Belcrum-Doornbos-Linie) Deze school groeit eerder, maar wel minder dan voorzien; in plaats van twee lokalen in 2011 is één lokaal nodig in 2009. Over deze tijdelijke huisvesting en hoe dat opgevangen kan worden, wordt overleg gevoerd met INOS. De Eerste Rith (Princenhage) De groei van leerlingen is fors in Princenhage In het MJP waren vier extra permanente lokalen voor de Eerste Rith voorzien in 2011. Door de groei bleken in 2008 al extra tijdelijke lokalen nodig; twee lokalen zijn in 2008 geplaatst. Ook in 2009 en 2010 zijn nog extra tijdelijke lokalen nodig (zie hoofdstuk 3 Risico s). Sinte Maerte (Princenhage) De groei in Princenhage is met name van invloed op de Sinte Maerte. In het MJP zijn geen voorzieningen voor deze school begroot; de groei zou opgevangen worden in de Vlier, na verhuizing van de Vlier naar de brede school Huis van de Heuvel, begin 2011. Sinte Maerte groeide echter eerder waardoor extra tijdelijke huisvesting van vier lokalen nodig was in 2008 (op de terreinen van de Rabobank en de Kerk gerealiseerd). In 2009 en 2010 is nog eens een uitbreiding van vier lokalen nodig, inclusief de vervanging van een aantal eerder geplaatste units (zie hoofdstuk 3 Risico s). Pagina 17 van 19
St. Joseph (Binnenstad) In het MJP zijn zeven permanente lokalen en één speellokaal gepland. Bij deze uitbreiding was sprake van onverwachte meerkosten door een tegenvallend aanbestedingsresultaat, door bouwtechnische omstandigheden en vertraging in de planning (index). Beoogde oplevering is nu gepland in najaar 2009. De school heeft tot aan de realisatie van de uitbreiding tijdelijke huisvesting nodig. Deze was voorzien door gebruik van de Oranjesingel. In overleg met de eigenaar is overeengekomen dat de Oranjesingel eerder is afgebroken, waardoor er extra middelen nodig waren voor andere tijdelijke huisvesting. Boeimeer Vervangende huisvesting voor deze school was opgenomen op het HPO 2006 (nog geen reële planning). Er is sprake van vertraging in verband met Welstandsprocedures. De sloop van het bestaande pand is inmiddels gestart, oplevering van de nieuwbouw vindt plaats eind 2009. Weilust (Heusenhout) In het MJP was een permanente uitbreiding van vijf lokalen gepland in 2007. De school wil de uitbreiding combineren met BSO. Daardoor kost de planvorming het schoolbestuur meer tijd. Het project is nu in de definitief ontwerp (DO) fase. Zandberg (Zandberg-Sportpark) Op deze locatie is een permanente uitbreiding begroot in 2012. Deze tijd (overbrugging) is nodig voor de voorbereiding omdat er op deze locatie te weinig ruimte is Er ligt een initiatief van de gezamenlijke gebruikers tot de vorming van een nieuwe MFA (Zandbergplein). In 2007 waren, om deze periode te overbruggen, vijf tijdelijke lokalen gepland. Drie van deze tijdelijke lokalen zijn in 2008 gerealiseerd. Naar verwachting zijn er in 2009 nog drie (in plaats van twee) lokalen te realiseren (zie ook risico s). Dirk van Veen (Zandberg-Sportpark) Onvoorziene groei maakt één extra tijdelijk lokaal nodig. Het schoolbestuur onderzoekt of men met de middelen voor deze voorzieningen, in combinatie met middelen voor onderwijskundige vernieuwingen en BSO een uitbreiding kan realiseren. Laurentius en Dr. De Visser (Ginneken) Nieuwbouw aan de Viandenlaan was gepland voor veertien lokalen van Laurentius en twee lokalen voor de Dr. De Visser in 2008. Er worden resp. twaalf plus vier lokalen gebouwd voor deze scholen plus twee lokalen inpandig voor Laurentius. Het project is vertraagd door procedures RO en welstand/ monumentencie. De Spindel en de Toermalijn (Bavel) Totaal zijn in de MJP s 2003-2006 en 2007-2010 vier extra tijdelijke lokalen en één speellokaal gepland voor de scholen in Bavel. Deze zijn gerealiseerd in 2008. Door RO-procedures is forse vertraging ontstaan. Klokkebei (Ulvenhout) Bij deze school was sprake van meerkosten in verband met etagebouw voor uitbreiding van drie lokalen (uit MJP 2003-2006). Het project is in uitvoering. De oplevering wordt begin 2009 verwacht. 5.2 Speciaal onderwijs De Berkenhof (diverse locaties) Pagina 18 van 19
Deze VSO cluster 4 school groeit hard conform de landelijke trend. De extra behoefte aan huisvesting is opgelost door in gebruikname van bestaande panden waaronder de Brederostraat, Twikkelstraat en J. Catssingel. Hiervoor zijn wel kosten voor aanpassing gemaakt. De Schalm (Brabantpark) Permanente uitbreiding is begroot in 2014. Deze voorbereidingstijd is nodig omdat uitbreiding op de huidige locatie onmogelijk is. Eén van de afdelingen (SO of VSO) zal nieuwbouw moeten realiseren op een andere locatie. Ter overbrugging was tijdelijke uitbreiding van 4 lokalen in 2007 begroot en dit is in 2008 opgeleverd. Door specifieke omstandigheden is er wel sprake van meerkosten. Pagina 19 van 19