de Bibliotheek op school - voortgezet onderwijs in 2013 Resultaten vervolgtraject Marleen Wijnen in opdracht van Kunst van Lezen Met medewerking van: Peter van Duijvenboden, Stichting Lezen Annemarie van Essen, Biebsearch Marian Hendriks, BMO Willemijn Jongens, Bibliotheek.nl Saskia Kuus, Leeskr8! Maaike Toonen, SIOB maart 2013
INHOUD Inleiding... 3 1. Waarom samenwerken? Daarom!... 5 2. Hoe samenwerken? Goede voorbeelden inspireren... 6 3. Wie gaat samenwerken? Deskundigheidsbevordering betrokken medewerkers... 7 4. Monitor de Bibliotheek op school - voortgezet onderwijs... 8 5. Bouwstenen van de Bibliotheek op school - vo... 9 De afbeelding op de cover is de achterwand van de stand van de Bibliotheek op school - voortgezet onderwijs tijdens de Bibliotheektweedaagse in Middelburg, december 2012. 2
INLEIDING Naar aanleiding van het in oktober 2012 verschenen plan van aanpak Samenwerking bibliotheek en voortgezet onderwijs is Kunst van Lezen 1 gestart met een vervolgtraject als onderdeel van het programma de Bibliotheek op school. Het vervolg is gericht op het verder vormgeven van strategische en beleidsmatige keuzes van deze samenwerking door en voor bibliotheken met onder andere aandacht voor: strategische onderbouwing door bundeling en analyse van onderzoeksresultaten succesfactoren voor samenwerking en goede voorbeelden deskundigheidsbevordering van betrokken functionarissen monitoring van activiteiten in relatie tot opbrengstgericht werken inhoudelijke invulling van de bouwstenen van de Bibliotheek op school - voortgezet onderwijs De gekozen prioriteiten in dit vervolgtraject zijn: vmbo: leerlingen en docenten vmbo-t, havo en vwo: deskundigheidsbevordering mediathecarissen Onder leiding van Marleen Wijnen, projectleider de Bibliotheek op school - voortgezet onderwijs, werkte in opdracht van Kunst van Lezen een team van experts aan dit traject. Die experts zijn: 1. Peter van Duijvenboden, projectleider vmbo Stichting Lezen 2. Annemarie van Essen, programmamanager Biebsearch 3. Marian Hendriks, voorzitter BMO 4. Willemijn Jongens, landelijk servicemanager Onderwijs en Jeugd, Stichting Bibliotheek.nl 5. Saskia Kuus, coördinator Leeskr8! 6. Maaike Toonen, programmamedewerker Mediawijsheid, SIOB Deze expertgroep kwam in de periode van november 2012 tot en met januari 2013 drie keer bij elkaar. Daar waar nodig is gebruikgemaakt van specifieke expertise uit de groep van direct betrokkenen bij de ontwikkeling van het plan van aanpak of daarbuiten. Deze notitie laat de resultaten van het vervolgtraject zien en vertaalt deze naar activiteiten door Kunst van Lezen in 2013. Hierbij gaat het om activiteiten voor de doorontwikkeling en implementatie van de Bibliotheek op school - voortgezet onderwijs (dbos-vo) met als prioriteit het vmbo. Het eerste hoofdstuk van deze notitie gaat in op de vraag waarom structureel samenwerken aan leesbevordering (vrij lezen, voorlezen) en het versterken van informatievaardigheden zo belangrijk zijn bij het verbeteren van het taalniveau van jongeren. Die vraag wordt grotendeels beantwoord door de brochure Meer lezen, beter in taal - vmbo. De daarop volgende hoofstukken beschrijven de activiteiten in 2013 door Kunst van Lezen voor het programma de dbos-vo: Brochure met beschrijving van goede inspirerende voorbeelden van samenwerking tussen bibliotheek en vmbo (hoofdstuk 2 ) Ontwikkeling en uitvoering van een bij- of nascholingstraject dbos-vo voor docenten, bibliothecarissen en mediathecarissen in het vmbo (hoofdstuk 3) Uitbreiding van de Monitor de Bibliotheek op school naar het vmbo en testen in pilotfase (hoofdstuk 4) 1 Kunst van Lezen is een programma van Stichting Lezen en Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB). 3
Het vijfde en laatste hoofdstuk is de aanzet voor de verdere invulling van de bouwstenen. Op basis daarvan vinden in 2013 nog de volgende activiteiten plaats: Vertaling van de richtlijnen en het implementatieplan dbos-po naar vmbo en een verdere invulling Vaststellen van inhoud en de randvoorwaarden van de pilots dbos-vmbo Opstarten van pilots in het kader van dbos-vo om te komen tot een verdere (inhoudelijke) invulling van de bouwstenen van dbos-vo Adriaan Langendonk Programmacoördinator Kunst van Lezen Marleen Wijnen Projectleider De Bibliotheek op school - voortgezet onderwijs maart 2013 4
1. WAAROM SAMENWERKEN? DAAROM! De ervaringen met het basisonderwijs in het programma de Bibliotheek op school laten zien dat effectief structureel samenwerken begint met een gezamenlijke visie op lezen en mediawijsheid. Dit geldt ook voor de samenwerking tussen bibliotheek en voortgezet onderwijs 2. Start de samenwerking met een gezamenlijke visie vanuit een gemeenschappelijk belang: lees- en mediavaardige jongeren leiden tot betere leerresultaten. De mediatheek van de school speelt daarbij een belangrijke rol. De expertgroep ontwikkelde een stramien voor een brochure ter ondersteuning van de strategische en beleidsmatige argumentatie voor samenwerking met het vmbo, vergelijkbaar met Meer lezen, beter in taal voor het primair onderwijs. In januari verscheen de brochure Meer lezen, beter in taal - vmbo. Kees Broekhof van Sardes zet in deze brochure de effecten van lezen op de taalontwikkeling van jongeren uiteen. Onderzoek laat zien dat structureel beleid op voorlezen, vrij lezen en vrijetijdslezen een effectieve maatregel is voor de taalontwikkeling, zowel van goede als van zwakke lezers. Ook voor jongeren in het vmbo geldt dat de taalontwikkeling stijgt naarmate er meer gelezen wordt: door ongeveer 15 minuten vrij lezen per dag, lees je een miljoen woorden per jaar en kun je 1.000 nieuwe woorden per jaar leren. Structureel aandacht voor lezen in het taalbeleid van de school is een effectieve maatregel om dit te bereiken. Daarbij zijn de mediatheek op school en de bibliotheek ideale partners om dit beleid vorm te geven. De mediathecaris en bibliothecaris zijn experts om de leesmotivatie van leerlingen te stimuleren en de expertise van docenten op dit terrein te vergroten. Meer lezen, beter in taal - vmbo toont aan dat doelgericht samenwerken tussen school, mediatheek en bibliotheek kan leiden tot verhoging van leerresultaten van leerlingen. Want uit onderzoek blijkt dat wie meer leest hoger scoort op taaltoetsen. De brochure helpt scholen, bibliotheken en mediatheken om bewust te kiezen voor een intensieve, opbrengstgerichte samenwerking als onderdeel van het taalbeleid van de school. De brochure Meer lezen, beter in taal - vmbo werd tijdens het congres De Toekomst van het vmbo op 31 januari 2013 uitgereikt aan de deelnemers van het congres. De Bibliotheek op school was tijdens dit congres met een stand vertegenwoordigd op de informatiemarkt. De brochure kan via de website van Kunst van Lezen besteld worden. Eind maart waren ruim 2000 brochures verspreid naar scholen en bibliotheken. Leden van de Beroepsvereniging Mediathecarissen Onderwijs (BMO) ontvingen twee exemplaren, een voor zichzelf en een voor diegene die op school verantwoordelijk is voor het taalbeleid. In samenwerking met het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) en andere partners verschijnt voor de zomer een soortgelijke brochure over mediawijsheid in het voortgezet onderwijs. Die brochure laat objectief en gebaseerd op onderzoek het belang van structurele aandacht voor mediawijsheid in het vmbo zien, in relatie tot het verbeteren van de leerresultaten van leerlingen. Daarbij wordt vooral ingezet op de competentie informatievaardigheden: zoeken, vinden, selecteren en verwerken van informatie. 2 Samenwerking bibliotheek en voortgezet onderwijs : naar een landelijke aanpak / Marleen Wijnen, oktober 2012 5
2. HOE SAMENWERKEN? GOEDE VOORBEELDEN INSPIREREN De vraag hoe werken de bibliotheek/mediatheek en het vmbo op het gebied van lezen en mediawijsheid het beste samen kan niet eenduidig beantwoord worden. Dat verschilt per school en de bibliotheek en hangt ook sterk af van de prioriteiten die de school heeft. Het plan van aanpak voor de samenwerking liet al zien dat de start van iedere samenwerking het gesprek met het strategisch niveau van de school van belang is. De bibliotheek wil niet langer met een standaard aanbod naar de school, maar wil inspelen op de vraag die er is om zo daadwerkelijk een bijdrage te kunnen leveren aan het succes van de leerlingen en docenten. Vanuit een pro-actieve houding en door vraaggericht te werken maakt de bibliotheek de school bewust van het belang van lezen en mediawijsheid. Gezamenlijk pakken de bibliotheek en school het probleem aan, waarbij beiden een deel van de oplossing kunnen aandragen. Structureel vraag- en opbrengstgericht werken leidt tot betere resultaten en zorgt ervoor dat de samenwerking stand houdt en niet meer afhankelijk is van die ene enthousiaste docent, mediathecaris of bibliothecaris. De expertgroep stelde vast dat het beschrijven van goede voorbeelden van bestaande samenwerking tussen bibliotheken en het vmbo inspirerend werkt voor anderen. De beschrijving laat vmbo-scholen, gemeenten en bibliotheken aan de hand van geselecteerde goede voorbeelden zien: de totstandkoming en inhoud van de samenwerking op het gebied van collectie, lezen en/of mediawijsheid, het vormen van een coalitie wat wel en niet goed werkt in de samenwerking de succesfactoren van die samenwerking de randvoorwaarden en hoe deze door de scholen en bibliotheken zijn ingevuld de resultaten van de samenwerking In februari 2013 is Marleen Kieft van Oberon gestart met de ontwikkeling van deze brochure. In het verleden heeft Marleen Kieft in samenwerking met andere auteurs een aantal publicaties voor Kunst van Lezen geschreven, zoals SchoolBiEB s-hertogenbosch en Bibliotheek op de basisschool : naar een schoolmediatheek nieuwe stijl. Daarbij maakte ze ook gebruik van goede voorbeelden van samenwerking tussen bibliotheek en primair onderwijs. Daarnaast heeft Kieft het onderzoek Mediatheken in het voortgezet onderwijs, een werkveld in beweging, naar de stand van zaken van mediatheken in het voortgezet onderwijs uitgevoerd en de resultaten beschreven. Vanuit Oberon adviseerde ze, samen met twee andere beleidsmedewerkers, Kunst van Lezen over de inzet van de Lokale Educatieve Agenda (LEA). De geselecteerde voorbeelden door de expertgroep en andere betrokkenen zijn: Bibliotheek Harderwijk en Christelijk vmbo Spectrum en Focus in Harderwijk Bibliotheek Schiedam en samenwerking met Lentiz Live College Openbare Bibliotheek Amsterdam en Nova college in Amsterdam, afdeling vmbo Bibliotheek Emmen en Esdal College, locatie Klazienaveen en Boermarkeweg Bibliotheek Kennemerwaard en Bonhoeffer college Castricum Bibliotheek Helmond-Peel en Varendonk College Asten/Someren De brochure verschijnt mei/juni 2013. In de tussentijd worden ter inspiratie verslagen van de interviews met betrokkenen van de geselecteerde voorbeelden op de website van Kunst van Lezen geplaatst. 6
3. WIE GAAT SAMENWERKEN? DESKUNDIGHEIDSBEVORDERING BETROKKEN MEDEWERKERS De samenwerking tussen bibliotheek/mediatheek en het vmbo vindt plaats op alle niveaus van de organisaties: strategisch, beleids- en uitvoerend niveau. In iedere organisatie zijn verschillende functionarissen betrokken bij de samenwerking. Uit onderzoek 3 blijkt niet alleen dat het stimuleren van lezen op school en thuis de taalontwikkeling bevordert, maar ook dat hierin een belangrijke rol is weggelegd voor de docent, mediathecaris en bibliothecaris (specialisten VO) 4. In samenwerking met het docententeam zetten de mediathecaris en bibliothecaris hun expertise in op het gebied van collecties, leesbevorderingsbeleid, leesbevorderende activiteiten en het verzamelen van gegevens voor evaluatie. Echter uit het onderzoek Mediatheken in het voortgezet onderwijs, een werkveld in beweging (2012) blijkt dat slechts 39% van de ondervraagde mediathecarissen het leveren van een bijdrage aan leesbevordering als taak ziet van de mediatheek. Een ruime meerderheid ziet lezen en leesbevordering als een taak van de docent Nederlands. Voor het realiseren van een succesvolle structurele samenwerking zijn bewustwording, opbouwen, onderhouden en delen van actuele kennis essentieel. Dat geldt ook voor mediawijsheid. In het vervolgtraject is daarom gekozen voor deskundigheidsbevordering van mediathecarissen, bibliothecaris (specialisten VO) en docenten vmbo die direct betrokken zijn bij de ontwikkeling en uitvoering van dbos-vo. Deze functionarissen vormen op school een coalitie rond lezen en mediawijsheid. Docent Mediathecaris Lezen en mediawijsheid Bibliothecaris (Specialist VO) De expertgroep heeft de eisen voor die deskundigheidsbevordering van mediathecarissen, bibliothecarissen en docenten vmbo geïnventariseerd en gekoppeld aan bestaande programma s. Naast een profiel in hoofdlijnen bestaat de inventarisatie uit de volgende onderdelen: Netwerken Visieontwikkeling en beleidsvorming Collectie Lezen en mediawijsheid in doorgaande lijn Pedagogiek en didactiek Kennis van het voortgezet onderwijs(beleid) en bibliotheekbranche en -beleid Monitoring, kwaliteitsbewaking en rapportage Vaardigheden als vraaganalyse en -sturing, gespreksvaardigheden, presentatie- en adviesvaardigheden, planmatig werken Deze inventarisatie wordt in 2013 gebruikt voor een vertaling naar een concreet scholingsprogramma voor dbos-vo, rekening houdend met wat er al is. 3 Uit: Meer lezen, beter in taal vmbo, Kunst van Lezen 2013 4 de functienaam van de medewerker in de bibliotheek die verantwoordelijk is voor de samenwerking met het VO kan verschillen 7
4. MONITOR DE BIBLIOTHEEK OP SCHOOL VOORTGEZET ONDERWIJS De vernieuwde aanpak gaat, net als de Bibliotheek op school - PO en conform het overheidsbeleid, uit van opbrengstgericht werken. De resultaten van de samenwerking en het lees- en leengedrag van leerlingen worden door monitoring systematisch gevolgd om zo zicht te hebben op het rendement van de inspanningen en mogelijkheden tot verbeteringen. De Monitor de Bibliotheek op school bestaat uit digitale vragenlijsten voor leerlingen, docenten en bibliotheekpersoneel. Deze monitor wordt in 2013 door Kees Broekhof en Thomas van Dalen uitgebreid naar het vmbo. De monitor is geen toetsinstrument, maar volgt het leen- en leesgedrag van leerlingen. De expertgroep heeft een inventarisatie gemaakt van aspecten die van belang zijn voor die uitbreiding. Een selectie uit deze aspecten: Voortbouwen op hetgeen voor het primair onderwijs is ontwikkeld. Koppeling met BNL-infrastructuur, lees- en mediaplan, bibliotheek- en schoolmediatheeksysteem voor het kunnen volgen van het leen- en leesgedrag van leerlingen Passend bij opbrengstgericht werken Mogelijkheden bieden tot het maken van rapportages ten behoeve van terugkoppeling naar het strategisch niveau van bibliotheken, voortgezet onderwijs en gemeente. Geen product gerelateerde monitor, maar een monitor die ingezet kan worden bij het realiseren van een doorgaande lees- en medialeerlijn Bij voorkeur een geïntegreerde monitor voor lezen en mediawijsheid (informatievaardigheden) Inzicht krijgen in het effect van activiteiten op resultaten van de leerlingen; is er daadwerkelijk vooruitgang geboekt op het gebied van (technische) lees- en media(informatie)vaardigheden door de geleverde inspanningen op het gebied van leesbevordering en mediawijsheid? Organisatie van de monitor op school en het gebruik van de monitor toegankelijk en laagdrempelig houden. In januari 2013 zijn de makers van de monitor met de inventarisatie van aspecten, eisen en de eigen ervaringen met de monitor voor het primair onderwijs aan de slag gegaan. Ook Bnl is betrokken bij het traject. In de loop van 2013 worden contacten gelegd met softwareleveranciers van bibliotheek schoolmediatheeksystemen. Naar verwachting is de eerste operationele pilotversie van de monitor de Bibliotheek op school - vo rond de zomer klaar. In de pilotfase van het programma de Bibliotheek op school vo wordt het monitoren van de ervaringen en opbrengsten van de aanpak meteen meegenomen. 8
5. BOUWSTENEN VAN DE BIBLIOTHEEK OP SCHOOL VOORTGEZET ONDERWIJS De Bibliotheek op school - VO is de aanpak waarbij de school voor voortgezet onderwijs en de bibliotheek samen bouwen aan een gezamenlijke visie op het meetbaar verbeteren van de prestaties op de thema s lezen en mediawijsheid. Het vmbo heeft de komende jaren de prioriteit. Ook de gemeente speelt hierin een rol. Lees- en mediavaardig zijn draagt bij aan het verbeteren van de leerprestaties van jongeren en het verminderen van vroegtijdig schoolverlaten, en vergroot daarmee de kansen op de arbeidsmarkt. Bij dit meerjarige ontwikkelproces maken school en bibliotheek gebruik van de volgende bouwstenen: Bouwstenen Toelichting 1. Netwerk & beleid bibliotheek, school(-bestuur) en gemeente werken als netwerk aan een gedeelde visie en leggen de doelen beleidsmatig vast 2. Expertise bibliotheek en school zetten hun expertise in om de lees- en mediaprestaties van de leerlingen te verbeteren 3. Collectie alle leerlingen hebben toegang tot een actuele en gevarieerde collectie in een school-, digitale of (mobiele) bibliotheek 4. Digitaal portaal de school heeft toegang heeft tot de content van het ondersteunende digitaal portaal van de Bibliotheek op school 5. Lees- en mediaplan de school legt in samenwerking met de bibliotheek haar visie, doelen en het jaarprogramma vast in het lees- en mediaplan 6. Activiteiten in alle klassen is dagelijks aandacht voor lezen en zijn activiteiten rondom leesbevordering en mediawijsheid 7. Monitor alle betreffende groepen en leerkrachten vullen de monitor in en stellen op basis van de resultaten het lees- en mediaplan bij Deze bouwstenen zijn gelijk aan die van de Bibliotheek op school voor het primair onderwijs. De inhoud van de pijlers zoals beschreven in het plan van aanpak kan naar die bouwstenen vertaald worden, daarbij gebruikmakend van datgene wat al ontwikkeld is bij dbos-po en de andere betrokken projecten. Ook de bouwstenen die alleen voor bibliotheken gelden worden nader ingevuld. Hierbij gaat het om de volgende bouwstenen: Bouwstenen Toelichting 8. Logistiek de bibliotheek regelt voor de school een professionele logistiek voor optimaal leenverkeer, online activiteiten en administratie 9. Exploitatie de bibliotheek financiert alle diensten voor een deel uit de eigen begroting en met cofinanciering van gemeente en scholen 10 Marketing en Communicatie de bibliotheek maakt voor de marketing en communicatie gebruik van landelijk ontwikkelde modellen en uitingen Grofweg onderscheidt dbos-vo drie scenario s van samenwerking: 1. Samenwerking bibliotheek en vmbo met mediatheek 2. Samenwerking bibliotheek en vmbo zonder mediatheek 3. Samenwerking bibliotheek en vmbo door dienstverlening bibliotheek 9
Voor alle scenario s is het vertrekpunt voor samenwerking de gezamenlijke visie op lezen en mediawijsheid, vastgelegd in een meerjarenplan. DBOS-PO gaat hierbij uit van een minimale en optimale meerjarige samenwerking. Hiervoor zijn richtlijnen opgesteld. Bij beide vormen van samenwerking is het uitgangspunt het gesprek met de school: de lokale speerpunten, de wensen en behoeften van de school en de mogelijkheden van het netwerk. Voor de verdere inhoudelijke invulling van de bouwstenen is een vertaling nodig van de genoemde richtlijnen (doelen) en de blauwdruk voor het implementatieplan van dbos-po naar het vmbo. Daarbij uiteraard gebruikmakend van wat er al is. Een aantal voorbeelden: - Als de meerjarige samenwerking vastgelegd moet worden in een convenant dan heeft Biebsearch daar voorbeelden van en een vertaling daarvan kan in de toolkit - Als het doel in de samenwerking is dat docenten Nederlands jaarlijks op de hoogte worden gesteld van het nieuwe aanbod /ontwikkelingen op het gebied lezen en leesbevordering dan is een vertaling van de cursus Open Boek met jaarlijkse update naar het vmbo een manier - Als de school veel taalzwakke leerlingen heeft en het doel van de samenwerking is dat er een aantrekkelijke collectie materialen wordt geboden dan maken we gebruik van de ervaringen van 4you! en Leeskr8! en bundelen deze tot één advies voor de bouwstenen activiteiten en collectie In dit kader worden in 2013 de volgende activiteiten verricht: Blauwdruk voor implementatieplan van dbos-po wordt vertaald naar vmbo Richtlijnen voor optimale en minimale samenwerking vertalen naar vmbo Vertaling koppelen aan bestaande zaken en/of nog te ontwikkelen tools en daar waar nodig aangevuld Opzet en randvoorwaarden vaststellen van pilots waarin implementatieplan en richtlijnen worden getoetst aan de praktijk 10