De snelstgroeiende opkomende economieën hebben Zuid-Afrika in hun midden opgenomen. Trend Leeftijdsloos ondernemen

1 4 pag Even voorstellen Zeven hobbykoks vertellen over hun passie 8 pag Zuid-Afrika De snelstgroeiende opkomende economieën hebben Zuid-Afrika in hun midden opgenomen pag Ondernemer Wybe van der 16 pag Gang ontwikkelde zijn eigen horlogemerk 14 Interview Nieuw: Retrospect Wereldtentoonstellingen tonen al 160 jaar onze vooruitgang Financial Focus is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. www.abnamromeespierson.nl no 10 Jaargang 2 Trend Leeftijdsloos ondernemen De tijd dat mogelijkheden werden begrensd door leeftijd alleen is voorbij. Dat biedt vrijheid, maar vraagt wel om flexibiliteit van jong en oud. (Bijna) niets houdt ons nog tegen. In de huidige tijd is het gemakkelijker dan ooit om de eigen levensloop in te vullen. Mits onze lichamelijke gesteldheid het toelaat, kunnen wij ons leven in grote mate plannen en organiseren. Hoe oud of jong we ook zijn. Denk bijvoorbeeld aan werk en het aangaan van (nieuwe) relaties. Het starten van een eigen onderneming op 15-jarige of 65-jarige leeftijd is geen uitzondering meer. Het vaste patroon van leren, werken, een gezin stichten en dan gepensioneerd genieten van de oude dag, is aan het verdwijnen, zegt Frits de Lange, hoogleraar Ethiek aan de Theologische Universiteit Kampen. De Lange onderzoekt de veranderingen in levensloop binnen de cultuur. Hij ziet dat mensen zich de afgelopen decennia bij hun levenskeuzes steeds minder zijn gaan aantrekken van hun leeftijd. De auteur van het boek De armoede van het Zwitserleven-gevoel ziet steeds meer beperkingen verdwijnen. Dat is volgens hem bijvoorbeeld terug te zien in functietitels. Anders dan in het verleden is de titel senior voor mensen van 25 jaar niet ongewoon. Aardse bestaan De trend van leeftijdsloosheid is een gevolg van onder andere de toegenomen welvaart en de vergrijzing. En van de afnemende invloed van overheid en religie op de structuur van ons leven, legt De Lange uit. In de christelijke traditie werd de invulling van het leven bepaald door de overtuiging dat het aardse bestaan slechts een voorbereiding is op het eeuwige leven. Ouderdom was de periode waarin je niet meer kon werken en in het eigen onderhoud voorzien. Het overheidspensioen was voor velen een welkome noodzaak. In de huidige tijd heeft de religie nauwelijks nog invloed op de levensloop. Maar ook wettelijke regels worden flexibeler. Lees verder op pagina 2 Het aantal startende ondernemers in 2010 (rechts), ten opzichte van 2009. Aan de lengte van de tak en de hoeveelheid bladeren is een groei of afname te zien. Procentueel is de toename in de groep 65-plus het grootste. CijferScan 0,7% bedraagt volgend jaar de heffingskorting voor erkende maatschappelijke beleggingen (groene en sociaal-ethische beleggingen) en voor directe beleggingen in durfkapitaal (bepaalde geregistreerde achtergestelde geldleningen aan beginnende ondernemers) en erkende culturele beleggingen. Het percentage wordt berekend over het op 1 januari 2012 vrijgestelde bedrag voor deze beleggingen in box 3. 21 jaar 2000 1800 VERDELING STARTENDE ONDERNEMERS NAAR LEEFTIJD wordt vanaf volgend jaar de leeftijdsgrens voor de aftrekpost voor kosten van levensonderhoud van kinderen. Nu zijn deze kosten voor kinderen tot 30 jaar aftrekbaar. 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 25-29 20-24 < 20 2009 30-34 60-64 35-39 > 65 50-54 40-44 45-49 55-59 25-29 30-34 35-39 20-24 < 20 2010 60-64 > 65 40-44 50-54 55-59 45-49 Kamer van Koophandel, Startersprofiel 2009 en 2010 7.280 is volgend jaar het vaste bedrag van de zelfstandigenaftrek voor ondernemers in de inkomstenbelasting, zoals de eenmanszaak. Voor deze aftrek is de hoogte van de winst dan niet meer van belang. 25% blijft het hoogste tarief van de vennootschapsbelasting. De eerder aangekondigde verlaging naar 24% gaat vooralsnog niet door. Zuid-Afrika nu officieel opkomende markt Het potentieel van Zuid-Afrika op economisch gebied is groot. Het land doet er alles aan om zich verder te ontwikkelen. Zuid-Afrika is nog altijd de grootste en meest welvarende economie van Afrika, met een sterk ontwikkelde financiële sector. Sinds het einde van het apartheidsregime kent het land een periode van economische bloei. Bovendien is het land een mooie springplank voor activiteiten in de rest van het continent. Voordat beleggers hiervan optimaal kunnen profiteren, moet het land de nodige obstakels overwinnen. Zo is de werkloosheid traditioneel hoog. BRIC Veel wordt verwacht van het feit dat Zuid-Afrika nu een zogeheten BRIC-land is. De toetreding eind vorig jaar tot het BRIC-verbond, een exclusief samenwerkingsverband van de belangrijkste opkomende economieën, kan de economische positie van Zuid-Afrika versterken. Binnen BRIC waren tot de komst van Zuid-Afrika vier opkomende economieën Brazilië, Rusland, India en China vertegenwoordigd. De omvang van de economie en de bevolking van Zuid-Afrika zijn weliswaar veel kleiner dan die van de overige BRIClanden, maar op het Afrikaanse continent neemt het land een leidende positie in. Dit biedt niet alleen investeringsmogelijkheden in het land zelf, maar ook daarbuiten. Lees verder op pagina 8

2 Meer vrijheid De vitaliteitsregeling kent geen voorgeschreven opnamedoelen (bron: Masha Bril, Specialist Toekomstvoorzieningen) Toekomstvoorzieningen Trend (vervolg pag. 1) Levensloopregeling leeft nog steeds Het leek er even op dat er een eind zou komen aan de levensloopregeling. Fiscaal voordelig sparen kan door de overgangsregeling echter nog steeds. In het regeerakkoord is opgenomen dat de levensloopregeling en de spaarloonregeling worden vervangen door een nieuwe regeling, de vitaliteitsregeling. De praktijk is anders. Om te komen tot een pensioenakkoord heeft minister Kamp voorgesteld dat onder bepaalde voorwaarden werknemers wel kunnen blijven doorsparen op hun levenslooprekening. Dat mag volgens de huidige regels van de levensloopregeling, die toestaan dat 12 procent van het salaris wordt gespaard, of in bepaalde gevallen 100 procent. Dit biedt kansen. Op korte termijn zal definitieve invulling worden gegeven aan de vitaliteitsregeling die in 2013 wordt geïntroduceerd. Nu al is bekend dat de stortingen in deze nieuwe spaarregeling fiscaal aftrekbaar zijn in box 1 (tot 5.000 euro per jaar). Op het moment dat er 20.000 euro op de rekening staat, mag er niet meer worden doorgespaard. Er wordt pas belasting geheven bij opname van het tegoed. Het opgebouwde, nog niet opgenomen tegoed is niet belast in box 3. Jaarlijks mag maximaal 20.000 euro van het opgebouwde tegoed worden opgenomen. Is de deelnemer op 1 januari 62 jaar of ouder, dan is dit maximaal 10.000 euro per jaar. Indien er meer wordt opgenomen, wordt het hele saldo in één keer belast. Deelname is mogelijk voor alle belastingplichtigen in Nederland met inkomsten uit tegenwoordige arbeid. Ook zelfstandigen kunnen daardoor aan de nieuwe regeling deelnemen. Samenvattend is de vitaliteitsregeling een soort levensloopregeling, waarbij de inleg is beperkt en de bestedingsvrijheid is verruimd. Overgangsregeling De spaarloonregeling is afgeschaft. Vanaf 2012 is deelname niet meer mogelijk, de vrijstelling in box 3 blijft nog bestaan tot 2016. In 2013 kan het saldo op de spaarloonrekening zonder fiscale gevolgen worden opgenomen. De vakbeweging heeft de minister erop gewezen dat deelnemers aan de levensloopregeling met bepaalde verwachtingen en doelen zijn ingestapt in de levensloopregeling, zoals sparen voor vroegpensioen. In het kader van het pensioenakkoord wil het kabinet zoveel mogelijk aan de verwachtingen van deze mensen tegemoetkomen. Daarom is er een overgangsregeling overeengekomen. Staat er op 31 december 2011 ten minste 3.000 euro op de levensloopregeling, dan mag de deelnemer door blijven sparen. De deelnemer bouwt echter vanaf volgend jaar geen levensloopverlofkorting meer op. De inmiddels Vitaliteitsregeling levert meer bestedingsvrijheid opgebouwde levensloopverlofkorting blijft wel behouden. Staat er minder dan 3.000 euro op de levenslooprekening? Dan kan het saldo in 2013 bij de introductie van de vitaliteitsregeling onbelast in de vitaliteitsregeling worden gestort. Men kan er ook voor kiezen om het bedrag in 2012 in één keer belast tot uitkering te laten komen. Deelname aan én levensloopregeling én vitaliteitsregeling zorgt ervoor dat levensloopregelinggelden in één keer belast vrijvallen. Eerder stoppen met werken Wat nu te doen? Voor deelnemers aan de levensloopregeling is het belangrijk dat er op 31 december aanstaande ten minste een tegoed van 3.000 euro is opgebouwd. Dat zorgt ervoor dat de optie openblijft om fiscaal vriendelijk te sparen om eerder te stoppen met werken. De deelnemer kan meer sparen dan bij de vitaliteitsregeling het geval is. Dat betekent minder vermogen in box 3, waardoor vermogensrendementsheffing wordt bespaard. Een voordeel van de vitaliteitsregeling is wel dat de bestedingsmogelijkheden ruimer zijn. Naam: Masha Bril Functie: Specialist Toekomstvoorzieningen Expertise: Pensioenen, kapitaalverzekeringen, banksparen en gouden handdrukken E-mail: masha.bril@nl.abnamro.com Pensioenplannen komen op waarin de pensioenleeftijd steeds nadrukkelijker aan de lichamelijke gesteldheid is gekoppeld en steeds minder aan een standaard pensioenleeftijd van bijvoorbeeld 65 jaar. Ook andere wettelijke regels worden getoetst. Neem de discussie over het feit dat jonge ondernemers hun bedrijf pas met achttien jaar officieel mogen registreren bij de Kamer van Koophandel. Toegenomen levensverwachting De toegenomen levensverwachting stimuleert de leeftijdsloosheid. De Lange: Op 65-jarige leeftijd hebben we nu gemiddeld nog twintig of dertig jaar te leven. Te lang om achter de geraniums te zitten, als de gezondheid iets anders nog toelaat. Reden voor velen om nieuwe initiatieven te starten. Zo blijven veel gepensioneerden minimaal nog actief als adviseur of in bestuursfuncties. Of pakken ze na een tijdelijke rustperiode de draad weer op. Neem chef-kok Cees Helder (1948). Hij verkocht op 58-jarige leeftijd na twintig jaar zijn sterrenrestaurant Parkheuvel en wilde onder andere gaan zeilen met zijn vrouw. Helder ging na een culinaire adempauze op zijn 63ste echter weer aan de slag bij theaterrestaurant Palazzo en startte een academie voor ondernemende jonge koks. Stoppen lijkt steeds minder aan de orde, het gaat om het telkens opnieuw starten. Zo liet interieurontwerper en kunstverzamelaar Jan des Bouvrie (1942) laatst weer een groot deel van zijn kunstverzameling veilen. Niet omdat hij gaat afbouwen vanwege zijn leeftijd, maar om plaats te maken voor nieuw aan te kopen werken. Een patroon dat ook bij jongeren te zien is. Het aantal zogenoemde serieel ondernemers dat diverse bedrijven opstart, neemt toe. Voorbeelden zijn de in Financial Focus al eens geportretteerde internetondernemer Boris Veldhuijzen van Zanten (1971) en Marc Schröder (1971), oprichter van tankstationformule Tango en Route- Mobiel. Voor hen is het door succes opgebouwde vermogen geen reden om te stoppen met werken, maar juist een aansporing om nieuwe initiatieven te ontplooien. Dat geldt overigens voor alle leeftijden. De Lange is niet verbaasd door dergelijke voorbeelden. In de afgelopen decennia is de nadruk meer komen te liggen op zelfontplooiing. Arbeid, hoort bij ons. We zien creativiteit en productiviteit als goed en leuk. Maar dat was niet altijd zo, legt hij uit. We kunnen het ons nu moeilijk voorstellen dat de oude Grieken alle arbeid aan de slaven overlieten. Nieuwe model Het beperktere belang dat aan leeftijd wordt gehecht, maakt dat mensen zichzelf telkens opnieuw kunnen uitvinden. Switchen tussen werken, studeren, loondienstverband en ondernemerschap wordt steeds gebruikelijker. De leeftijdsloosheid heeft ook voordelen voor de maatschappij, de flexibiliteit maakt dat mensen door tussentijdse rustperiodes langer kunnen meegaan. Die flexibiliteit valt echter niet iedereen mee, weet De Lange. Hij wijst op de groep van twintigers en dertigers. Deze zogenaamde post-adolescenten blijven experimenteren met relaties, studie, werk en levensbeschouwing. Zij schuiven definitieve keuzes zo lang mogelijk voor zich uit. De hoogleraar geeft aan dat ze hiertoe worden aangemoedigd door onder andere werkgevers. Onze samenleving vraagt niet om volwassen mensen, Mensen zijn zich de afgelopen decennia bij keuzes steeds minder gaan aantrekken van hun leeftijd maar om flexibele creatieve mensen. Het gaat in de nieuwe volwassenheid niet om het eenmalig bereiken van doelen, maar om zoveel mogelijk groeicapaciteit te houden voor nieuwe opties. Dit kan resulteren in wat hij een quarterlife crisis noemt, een gevolg van onzekerheid over de gemaakte keuzes. De Lange geeft aan dat dit hoort bij de overgangsfase waar we ons in bevinden. Het is duidelijk dat het oude model van de maatschappelijke structuur niet meer voldoet, maar hoe het nieuwe model eruit ziet, is nog niet duidelijk. Een leven lang werken De overheid probeert intussen in te spelen op de veranderde levensloop. Zorg, werk en vrije tijd moeten beter gecombineerd kunnen worden. In het ideaalbeeld moeten mensen een leven lang kunnen werken, leren én uitrusten, zonder met pensioen te hoeven. Onder andere de aangekondigde vitaliteitsregeling, waarin fiscaal aantrekkelijk gespaard kan worden voor tussentijds verlof, moet dit stimuleren. De bestedingsmogelijkheden zijn verruimd ten opzichte van eerdere regelingen. Het opgebouwde kapitaal kan naar wens voor tijdelijk verlof worden ingezet, ongeacht de leeftijd. Eenzelfde proces gaat ook bij pensioenen plaatsvinden, als het aan hoogleraar Toekomstvoorzieningen Lans Bovenberg ligt. Hij schetst in een recent rapport dat pensioenvermogen steeds meer wordt ingezet in diverse levensfases. De scheiding tussen opbouw- en uitkeringfase wordt in de toekomst minder strikt. Ook tijdens de opbouwfase kan een deel van het opgebouwde vermogen worden uitgekeerd. Daarnaast zal in de uitkeringsfase parttime doorwerken, en dus gedeeltelijk doorgaan met opbouwen, gebruikelijker worden, aldus Bovenberg. De consument van de toekomst kan straks op zijn 30ste en 50ste met tijdelijk pensioen om vervolgens tot 70 jaar in goede gezondheid door te werken. Leeftijdsloosheid Leeftijd speelt onder andere in werk en relaties een minder grote rol dan vroeger. Volwassenheid wordt in de huidige samenleving minder gewaardeerd dan flexibiliteit en creativiteit. Arbeidsparticipatie van ouderen neemt snel toe. Pensioenleeftijd is nog niet afgestemd op toegenomen levensverwachting.

3 Efficiënt netwerken Het is voor ondernemers prettig om andere ondernemers uit de regio te ontmoeten (bron: marketeer Hans Peter Roel, ABN AMRO MeesPierson) Goed gekopieerd Trackers bootsen het koersverloop van een bepaalde index zo goed mogelijk na Drie vragen aan Ondernemers ontmoeten elkaar op bijzondere locatie Ondernemers krijgen de kans om rond te kijken bij een collega-ondernemer. Dat is veel interessanter dan een bijeenkomst in een zaaltje. Het enthousiasme bij klanten zorgt voor een versnelde start van de door de bank georganiseerde lokale Ondernemers Sociëteit. Drie vragen aan marketeer Hans Peter Roel van ABN AMRO MeesPierson over dit initiatief. 1Waarom een ondernemerssociëteit? Onder de klanten van ABN AMRO MeesPierson en ABN AMRO Corporate Clients bevinden zich veel succesvolle bevlogen ondernemers. Wij merkten dat deze mensen hoewel ze vaak met een vergelijkbare passie in dezelfde regio ondernemen elkaar niet altijd Een van de eerste bijeenkomsten van de Ondernemers Sociëteit werd gehouden bij autobedrijf Hessing in Utrecht kennen. Reden om als eerste in Amsterdam en Zeist een Ondernemers Sociëteit te organiseren. Een platform voor ondernemers om met andere topondernemers binnen de regio kennis te maken. De reacties waren zo positief dat we in 2012 op twintig plaatsen in Nederland een Onderne- mers Sociëteit voor klanten gaan organiseren. 2Wat kunnen ondernemers verwachten? Een mogelijkheid om met andere ondernemers van gedachten te wisselen op een bijzondere locatie. We hebben ervoor gekozen om elke bijeenkomst bij voorkeur te organiseren bij het bedrijf van een klant in de regio. Eerdere bijeenkomsten werden onder andere georganiseerd bij een grote autodealer en een scheepsbouwbedrijf. De ondernemer vertelt over zijn bedrijf en geeft een rondleiding. Daarnaast is er vaak nog een spreker met een bepaald thema. 3Wat zijn de reacties van ondernemers tot nu toe? Niet alleen horen we dat het prettig is om binnen een paar uur diverse andere ondernemers uit de regio te ontmoeten. We merken dat klanten het ook prettig vinden om de contacten aan te halen met aanwezige ondernemers die ze al kennen. Opvallend is ook het aantal ondernemers dat al spontaan heeft aangegeven het eigen bedrijf graag open te willen stellen voor de Ondernemers Sociëteit. Het komende jaar wordt de Ondernemers Sociëteit opgestart bij meer ABN AMRO MeesPierson-kantoren. Ondernemers worden hiervoor uitgenodigd door hun private banker of accountmanager. Diverse topondernemers uit dezelfde regio ontmoeten Beleggen Strenge selectie haalt beste in trackers naar boven Trackers ofwel Echange Traded Funds (ETF s) zijn middelen om passief te beleggen. In bepaalde gevallen is de aankoop van een tracker ook voor actieve beleggers interessant. Actieve beleggers die door selectie van de juiste aandelen, obligaties en fondsen de markt willen verslaan, Na een streng selectieproces blijft een beperkt aantal kwalitatief goede indextrackers over kiezen in de regel niet voor indextrackers. Indextrackers volgen de markt en zullen deze na kosten niet kunnen verslaan. Ze doen niets anders dan het koersverloop van een bepaalde index zo goed mogelijk nabootsen. Toch kunnen trackers ook voor actieve beleggers interessant zijn. In bepaalde markten valt het voor actieve beleggers namelijk niet mee om een aantrekkelijk fonds te selecteren. Bijvoorbeeld omdat de kosten van het fonds niet opwegen tegen de relatief lage verwachte rendementen. Actief beheerde fondsen maken hogere kosten doordat uit vele aandelen de juiste selectie gemaakt moet worden. In markten waar de beurzen nog in de kinderschoenen staan en de financiële informatie niet altijd even transparant is, is dit een intensief proces en zijn deze kosten relatief hoog. Dan kan het beleggen in een tracker een goed alternatief zijn. Kosten en risico Beleggers moeten er wel rekening mee houden dat niet elke tracker dezelfde lage kosten rekent. Welke tracker de laagste kosten heeft, is niet direct zichtbaar. Ook de Total Expense Ratio (TER), die de kostenvergelijking tussen fondsen moet vergemakkelijken, omvat niet alle kosten. Zo moet ook rekening worden gehouden met het verschil tussen de bied- en laatprijs de spread op de beurs. Een actieve belegger die relatief vaak een kleine winst wil verzilveren, levert bij een grote spread een belangrijk deel Webseminar Onder de titel Duurzaam beleggen is winst voor iedereen wordt van 21 tot 27 november voor de eerste keer in Nederland de Week van het Duurzaam Beleggen gehouden. In dit kader organiseert ABN AMRO MeesPierson een webseminar over dit onderwerp. Het seminar is voor klanten op maandagavond 21 november live te volgen. Zij kunnen ook direct vragen stellen aan de experts Guiseppe van der Helm (directeur Vereniging van Beleggers voor Duurzaam Beleggen), Jan Willem de Moor (fondsmanager Robeco) en Vincent van Assem (Duurzame Ontwikkeling ABN AMRO). Zij gaan in op wat duurzaam beleggen eigenlijk is en welke voordelen van deze winst in. Daarnaast heeft de tracker zelf ook bij zijn beleggingen te maken met kosten voor de aankoop van beleggingen. Bij deze beleggingen is het verder van belang rekening te houden met de structuur. Sommige indextrackers beleggen echt in de onderliggende aandelen, maar er zijn ook indextrackers die door middel van derivaten de koersontwikkeling van de index nabootsen. Deze laatste vorm levert de belegger naast aandelenrisico ook een kredietrisico op de tegenpartij bij de derivaten op. Het team van ABN AMRO MeesPierson neemt alle kenmerken mee bij de beoordeling van trackers. Na een streng selectieproces, waarbij structuur, risico s en kosten in kaart zijn gebracht, blijft een lijst met een beperkt aantal kwalitatief goede trackers over. Een beleggingsadviseur adviseert welke tracker het beste binnen de portefeuille past. Interactief seminar over duurzaam beleggen het kan bieden aan de belegger. Is duurzaam beleggen een hype of een omslag in denken? Aanmelden Het webseminar vindt plaats op maandagavond 21 november vanaf 20.30 uur. Inschrijven kan op abnamro.tv/live.

4 Leren koken In 1888 werd de Haagsche Kookschool geopend, de eerste huishoudschool van Nederland Even voorstellen 7 ondernemende hobbykoks 1 2 3 Naam: Annemieke de Graaf (42) Kookclub: Cercle des Gourmets de Bois le Duc Doel: het bevorderen van de kookkunst in een optimale omgeving Website: www.cercledesgourmets.nl Naam: Jan Schipper (70) Kookclub: van vier vrienden Doel: koken en eten onder het genot van een goed gesprek E-mail: jwschipper@casema.nl Naam: Riana Le Fever (54) Kookclub: Goodlooking Cooking Doel: thematisch koken op hoog niveau E-mail: rianalefever@ziggo.nl Een goede kennis introduceerde Annemieke de Graaf bij de befaamde kookclub Cercle des Gourmets de Bois le Duc. Na twee keer meekoken was het duidelijk dat het klikte tussen haar en de club. Inmiddels is ze alweer een paar jaar souschef van haar groep. De kookclub van Jan Schipper ontstond zes jaar geleden toen vier vrienden elkaar tijdens een etentje in een restaurant uitdaagden Dit moeten wij ook kunnen! en daar vervolgens écht mee aan de slag gingen. Tegenwoordig komen ze vijf keer per jaar samen om te koken. Tien jaar geleden leerden Riana Le Fever en haar vier kookvriendinnen elkaar kennen, toen ze allemaal in Brunei woonden. De enige man die destijds lid was van de club, noemde de dames vaak gekscherend goodlooking cookies. Zo ontstond de naam Goodlooking Cooking. 4 Naam: Margreet Piët (63) Kookclub: Kookatelier Otto e Mezzo Toen Margreet Piët acht jaar geleden haar uitgeverij verkocht en stopte met werken, besloot ze zich in te schrijven bij het Kookatelier Otto e Mezzo, dat toen net zijn deuren opende. De groep waar ze nu mee kookt, bestaat uit veertien dames. 6 Naam: Berry Kock (55) Kookclub: Culinaire Gilde Brabançonne Doel: Frans en Italiaans koken in clubverband Website: www.kookatelierwassenaar.nl Doel: koken op restaurantniveau Website: www.culinairegilde.nl Berry Kock beschouwde koken al heel lang als hobby, maar kwam niet verder met zijn kookboeken thuis. Toen hij hoorde van het bestaan van het Culinaire Gilde Brabançonne, was de beslissing om zich daarbij aan te sluiten snel genomen. 5 Naam: Frans Versluis (64) Kookclub: Cuisine Culinaire Amsterdam Een collega nodigde Frans Versluis dertig jaar geleden uit om eens een avond mee te koken op zijn kookclub Cuisine Culinair Amsterdam. Inmiddels behoort Frans tot de oude garde en zit hij in de lustrumcommissie voor het 35-jarig bestaan in 2013. 7 Naam: Thomas Leenders (28) Kookclub: Vreetzaam Doel: het beoefenen van culinaire kunst Website: www.ccnafd-amsterdam.nl Doel: puur koken met producten uit de streek E-mail: thomasleenders@hotmail.com Thomas Leenders deed mee aan het tv-programma Topchef en deelt zijn passie voor koken met zijn schoonvader. Deze vroeg hem vorig jaar lid te worden van zijn kookclub Vreetzaam, die eens per maand kookt in restaurant Witloof in Cromvoirt. 1Annemieke de Graaf Bij de Cercle des Gourmets is het gezellig, de menu s zijn geweldig en de wijnen top! Ik leer hier steeds weer iets bij en ik houd van het verenigingsgevoel. Het is een oude club veertig jaar in oktober met een bruisende ondernemingslust. Zo doen we ieder jaar mee met het evenement Bourgondisch s-hertogenbosch en geven we demonstraties in groothandels. Dat zijn de krenten uit de pap. 2Jan Schipper We koken elke keer bij één van ons thuis en degene die ontvangt, is de regisseur van de avond. Eenmaal per jaar zijn ook de partners uitgenodigd. Onze maaltijden zou ik omschrijven als licht en gezond: een aardige soep, vis met zeegroenten uit de steamer en een leuk toetje, zoals bavarois. Tijdens onze bezigheden draaien we veel klassieke muziek en bespreken we de hele wereld. Het is een behoorlijk geëngageerd clubje! 3Riana Le Fever Goodlooking Cooking: we zeggen altijd met een knipoog dat het over ons gaat, maar ondertussen zijn we bloedserieus wat betreft koken én wat betreft de presentatie van de gerechten. We koken aan de hand van thema s als vegetarisch of ingepakt. Wat me het meest is bijgebleven, is moleculair koken, met behulp van reageerbuisjes en pipetjes! Heel dierbaar is de avond die in het thema stond van mijn verjaardag. 4Margreet Piët Plezier vormt de hoofdmoot bij onze kookclub, en een 8,5 is goed genoeg vandaar de naam Otto e Mezzo: acht en een half in het Italiaans. We koken Franse en Italiaanse viergangenmenu s onder leiding van een voormalige chef-kok. Ter ere van ons eerste lustrum in 2008 hebben we een kookboek uitgegeven, waarvan ik de eindredactie heb gedaan. Zo was ik toch weer een beetje terug in mijn oude vak. 5 Frans Versluis Cuisine Culinaire Amsterdam is een chique club. In totaal hebben we ongeveer 350 leden, die zijn ingedeeld in groepen van achttien personen, brigades genaamd. Iedere brigade kookt eenmaal per maand in de professioneel ingerichte keuken. Zelf kom ik vooral voor het serieuze kookwerk, de gezelligheid en het eten van sterrenkwaliteit. Ik ben een bourgondisch type, die de geneugtes van het leven weet te waarderen! 6Berry Kock Zoals ik had gehoopt en verwacht, heb ik hier ontzettend veel geleerd. Koken en volume bijvoorbeeld, dat wil zeggen: koken in het groot. Alles wat je daarvoor moet doen, valt onder het kopje organisatie en discipline : alle ingrediënten voor één gang klaarzetten en een biefstuk alvast aanbraden zijn daar voorbeelden van. Inmiddels durf ik het aan om voor 35 mensen coquilles te bakken. Dat zou ik vroeger nooit gedaan hebben! 7Thomas Leenders Een reebout goed uitbenen en portioneren, dat vinden wij mooi om te doen. Of een biefstuk trancheren, er gelijkmatige plakken van snijden. Onze chef-kok Jos van Grunsven haalt iedere maand verse producten uit de streek, die wij dan op onze fanatieke manier bereiden. En tijdens het eten voorzien we elkaar van opbouwende kritiek voor een volgende keer. Het lekkerst tot dusver? Onze truffelrisotto met getrancheerde tournedos.

5 Bijzondere werken Niet elke verzekeringsmaatschappij wil dure schilderijen of een licht exotische autocollectie verzekeren (bron: Geert Offergelt, Hoofd Private Insurance) Quarterlife crisis Onzekerheid over de gemaakte keuzes kan dertigers zwaar vallen (bron: Hoogleraar Frits de Lange op pagina 2) Verzekeren Verzekeringsoplossingen voor bijzonder bezit Specialistenwerk Vraagstukken rond bijzondere situaties vragen om specifieke verzekeringsoplossingen: De prachtige collectie oldtimers moet all risk worden verzekerd. De polis moet wel rekening houden met het feit dat de eigenaar maar met één van de voertuigen tegelijk kan rijden. Het boren in het chassis om een track & trace module aan te brengen is geen optie. De auto die wordt gebruikt bij het vakantiehuis in het buitenland heeft een Nederlands kenteken. De eigenaar moet zich realiseren dat de dekking van de Nederlandse verzekering na enige tijd automatisch komt te vervallen. De kinderen vliegen uit: een stage in Singapore, studeren in Florida of vrijwilligerswerk in Mexico. Hun reisverzekering zal doorgaans niet voldoen, omdat die beperkt is tot reizen met een recreatief karakter. De Nederlandse ziektekostenverzekering vergoedt de kosten van spoedeisende hulp in het buitenland tot tweemaal het in Nederland gebruikelijke tarief. In landen als de Verenigde Staten en Zwitserland liggen de kosten van de medische zorg echter veel hoger dan in ons land. Hiervoor kan in een reisverzekering een expliciete dekking afgesproken worden. Een monumentaal pand vraagt om een passende verzekering, zoals het woonhuis van de Amsterdamse regentenfamilie Van Loon ofwel Museum Van Loon Wie zijn kapitale villa, kostbare kunst of klassieke auto wil verzekeren, merkt dat een standaardpolis niet aansluit bij dit soort objecten. Maatwerk voorkomt ergernis en financiële schade. geven het vakantiehuis in dekking bij de Franse of Italiaanse verzekeraar die door de behulpzame makelaar wordt aangeraden. Pas bij een lekkage of stormschade wordt duidelijk wat de kwaliteit van de polis is. Mo- Kunst en sieraden Het verzekeren van een kostbare inboedel moet altijd gebeuren op basis van een deugdelijke taxatie of specificatie. De polisvoorwaarden moeten rekening houden met de waarde en Een gouden huwelijksdag moet groots worden gevierd, maar slecht weer of een plotseling overlijden kan roet in het eten gooien. Een risico dat wordt afgedekt met een verzekering die doorgaans alleen beschikbaar is voor grote zakelijke evenementen. Auteur: Geert Offergelt Hoofd Private Insurance Wie over bijzondere bezittingen beschikt zoals een monumentaal pand of een oldtimer wil deze ook beschermen met een passende verzekering. Dat vraagt om een verzekeraar die is gespecialiseerd in het verzekeren van deze risico s. Zo moet de opstalverzekering van een monumentaal pand rekening houden met bijzondere stijlkenmerken, de bij de bouw gebruikte kostbare materialen en het ontwerp door een bekende architect. Een opstalverzekering gaat uit van de verzekerde herbouwwaarde van het pand: de kosten die gemoeid zijn met het opnieuw bouwen van eenzelfde pand na een grote calamiteit. Bij veel woningen kan die herbouwwaarde betrekkelijk eenvoudig vastgesteld worden door het aantal kubieke meters te vermenigvuldigen met de gemiddelde bouwprijs per kuub. Bij een monumentaal pand ligt dat anders. De herbouwwaarde moet niet de uitkomst zijn van een rekenmodel, maar dient gebaseerd te zijn op een deskundige taxatie. De polis moet vervolgens expliciet verwijzen naar die taxatie, zodat bij schade geen discussie kan ontstaan over de omvang van de schadevergoeding. Villa in het buitenland De verzekering van een villa in het buitenland stelt weer andere eisen aan een verzekering. Veel huiseigenaren De inhoud en structuur van deze verzekeringen zijn fundamenteel anders gelijk moet de eigenaar dan aan de slag met de buitenlandse assurantieadviseur die weinig Engels spreekt. De oplossing bestaat gelukkig wel: een gespecialiseerde Nederlandse verzekeraar met vestigingen in de belangrijkste Europese landen en met producten die helemaal toegesneden zijn op de wensen van vermogende particulieren. Met polissen in de Nederlandse taal waarop Nederlands recht van toepassing is. de eigenheid van unieke objecten. Sinds een jaar of vijftien zijn er uitstekende verzekeringen beschikbaar die het vermogen, besloten in deze objecten, optimaal beschermen. De inhoud en structuur van deze verzekeringen zijn fundamenteel anders dan van een doorsnee inboedelverzekering. De verzekeraar moet beschikken over kennis over de soms complexe vraagstukken rond inbraakbeveiliging, alarminstallaties en brandkasten. Ook moet de verzekeraar begrip hebben voor de ligging van de woning en bijzondere kenmerken van het pand. Standaardoplossingen voldoen daarbij meestal niet. Zo is het bijvoorbeeld geen optie om te laten frezen in plafondornamenten om een alarm aan te leggen. Voor al dit soort situaties bestaat een oplossing, maar het is wel maatwerk. Deze bijzondere verzekeringsproducten zijn slechts bij een klein aantal assurantieadviseurs verkrijgbaar. Meer weten over exclusieve verzekeringen, neem dan contact op met de private banker of bel direct naar de afdeling Private Insurance. Telefoon: (020) 628 1920.

6 Op tempo Opkomende landen kennen enige groeivertraging, maar het tempo blijft superieur ten opzichte van de rest van de wereld (bron: Beleggingsvisie ABN AMRO MeesPierson) Beleggingsvisie Macro-economie % index index: 1 januari = 100 65 62 59 56 53 50 4 3,5 3 2,5 2 1,5 2010 110 105 100 95 90 85 80 75 jan 11 jan 11 feb 11 feb 11 Rendement op 10-jaars staatsobligaties mrt 11 apr 11 mei 11 jun 11 jul 11 Ondernemersvertrouwen Inkoopmanagers Industiële productie (as rechts) 2011 aug 11 Aandelenkoersen VS versus Europa mrt 11 S&P-500 Eurotop-100 apr 11 mei 11 % j-o-j Inflatie 6 5 4 3 2 1 0-1 -2-3 2005 VS VS ex Voeding en Energie Eurozone Eurozone ex Voeding en Energie 2006 2007 2008 jun 11 2009 jul 11 2010 aug 11 Ver. Staten Duitsland Sterke koersstijging van Duitse en Amerikaanse (10-jaars) staatsobligaties leidt tot extreem lage rendementen Het vertrouwen onder inkoopmanagers is recentelijk verder teruggevallen dan de industriële productie sep 11 sep 11 2011 okt 11 % j-o-j Amerikaanse aandelen hebben het in augustus minder slecht gedaan dan Europese. De Overweging van de VS en de Onderweging van Europa heeft derhalve waarde toegevoegd Hoge inflatie is vooral het gevolg van voedings- en energieprijzen. Gecorrigeerd daarvoor is de inflatie in de VS en de eurozone gematigd en de Onderweging van Europa heeft derhalve waarde toegevoegd 10 8 6 4 2 0 okt 11 Bron: Datastream Bron: Datastream Bron: Datastream Bron: Datastream Vrees voor een recessie is toegenomen De financiële markten blijven in het teken staan van de vrees voor een recessie en van de oplossing van de Europese schuldencrisis. Deze laatste bepaalt sterk het vertrouwen bij zowel consumenten als producenten en heeft zodoende ook via de ontwikkeling hiervan invloed op de vooruitzichten voor de economische groei. Vooral in de westerse landen en in Japan is de economische groei behoorlijk teruggevallen. De begin dit jaar als gevolg van de opstanden in Noord-Afrika en het Midden-Oosten gestegen olieprijs was daarvoor een van de oorzaken. Een andere oorzaak was de tsunami en de erop volgende kernramp in Japan. Hierdoor trad een sterke verstoring op van het aanbod van onderdelen, ook naar andere delen van de wereld. Er is overigens een verschil ontstaan tussen de vertrouwensindicatoren, die sterk zijn verslechterd, en de hardere economische data (bijvoorbeeld de bedrijfsresultaten), die zich zowel in de Verenigde Staten als in Europa bevredigend ontwikkelen. Bij de vertrouwensindicatoren is vooral die van de consumenten verslechterd. De terugval van het ondernemersvertrouwen is beperkter gebleven en lijkt met name in de Verenigde Staten inmiddels uit te bodemen. In de opkomende landen is weliswaar sprake van enige groeivertraging, maar het tempo blijft superieur ten opzichte van de rest van de wereld. Daarbij komt dat deze landen meer manoeuvreerruimte hebben, zowel op monetair als op budgettair terrein. In veel opkomende landen is de beleidsrente in een aantal stappen verhoogd, maar deze verkrappende fase loopt ten einde en in sommige landen Brazilië en Indonesië heeft de eerste renteverlaging al weer plaatsgevonden. Daarmee blijft een recessie vermoedelijk beperkt tot Europa. Besluiteloosheid slecht voor vertrouwen Tot dusverre hebben de Europese beleidsmakers de problemen vaak voor zich uitgeschoven. Hoewel de uitkomst van de top van 26 oktober een stap in de juiste richting was, is het niet de finale oplossing die Merkel en Sarkozy hadden beloofd. Dit is Vooruitzichten economische groei (in %) 2010 2011p 2012p Eurozone 1,7 1,4 0,4 Verenigde Staten 3,0 1,6 1,9 Japan 4,0-0,9 2,5 China 10,4 9,0 8,8 India 9,0 7,7 8,2 Brazilië 7,5 3,5 4,0 conform het meest waarschijnlijke scenario, waarin de politici eerst nog treuzelen om vervolgens tóch de juiste maatregelen te nemen. Mocht dit laatste niet gebeuren, dan kan de wereldeconomie via een sterke verslechtering van het vertrouwen al snel in een veel ongunstiger scenario terechtkomen met een mondiale recessie als resultaat. Bij het Amerikaanse stelsel van centrale banken (de Fed) bestaat deze vrees ook. Daarom heeft het Federal Open Market Committee het beleidsbepalende comité op 21 september besloten tot een nieuwe ronde van monetaire maatregelen. In 2008 en 2010 werd al op grote schaal geld in de Amerikaanse economie gepompt; in populair taalgebruik het aanzetten van de bankbiljettenpers. Wat er daadwerkelijk gebeurde, was dat de Fed allerlei effecten kocht (in de tweede ronde alleen staatsobligaties). In de eerste ronde ging het om 1400 miljard dollar en in de tweede ronde om 600 miljard. Dit werd zichtbaar in de omvang van de balans van de Fed, die met eenzelfde bedrag toenam. Er is een verschil ontstaan tussen vertrouwensindicatoren en harde data p=prognose Nieuwe aanpak door Fed Het doel van de operaties was om de Amerikaanse economie een impuls te geven en de hardnekkig hoge werkloosheid te verlagen. Dit is niet gelukt, vermoedelijk omdat de werkloosheid een structureel karakter heeft en de generieke maatregelen weinig effect sorteerden. In een wereld van vrij kapitaalverkeer zoekt het geld immers die plaatsen op die de hoogste rendementsverwachting hebben en dat waren veelal de opkomende landen. De nu aangekondigde operatie is anders dan de vorige twee. Met deze nieuwe ronde van in totaal 400 miljard dollar operatie Twist genoemd zal de Fed de gemiddelde looptijd van haar portefeuille verlengen. Ze gaat tot medio 2012 kortlopende staatsobligaties (looptijden korter dan drie jaar) verkopen en koopt daarvoor in de plaats staatsobligaties met looptijden van zes tot dertig jaar. Hiermee tracht ze meer neerwaartse druk te bewerkstelligen op de langetermijnrente. Vermoedelijk is het achterliggende doel om allerlei aan deze rente gekoppelde tarieven zoals de hypotheekrente eveneens omlaag te drukken. Daarmee zou de huizenmarkt, die nog steeds in het slop zit, een impuls moeten krijgen. Een verschil met de vorige twee programma s is dat er geen opwaarts effect van uitgaat op de balans van de Fed. Het risico dat er van het beleid van de Fed ook een opwaarts effect uitgaat op de inflatie(verwachtingen) wordt op deze wijze verminderd. Het huidige programma van de Fed lijkt derhalve iets meer op het opkopen van staatsobligaties van perifere Europese landen door de Europese Centrale Bank (ECB). Die houdt de omvang van de balans even groot door tegengestelde transacties (banken stallen evenveel middelen bij de ECB als er worden uitgegeven) uit te voeren. Naam: Ben Steinebach Functie: hoofd Beleggingsstrategie Expertise: macro-economie en regio/sectorallocatie E-mail: ben.steinebach@nl.abnamro.com Inflatievooruitzichten (in %) 2010 2011p 2012p Eurozone 1,6 2,6 1,4 Verenigde Staten 1,6 3,2 1,9 Japan -0,7-0,3 0,2 China 4,0 5,5 4,0 India 12,0 6,8 5,6 Brazilië 5,0 6,5 5,5 p=prognose

7 Aandelenmarkten De turbulentie wordt volledig door omgevingsfactoren veroorzaakt. Met genoteerde bedrijven gaat het beter dan de koersen weergeven (bron: Beleggingsvisie Allocatie) Euro Positief aan de daling van de euro is dat Europese aandelen nu iets aantrekkelijker zijn (bron: Beleggingsvisie Inzoomen) Beleggingsvisie Allocatie Vlucht naar (veilig geachte) kwaliteit Op de financiële markten heeft zich sinds eind juli een vlucht naar veilige havens, of misschien beter gezegd veilig geachte havens, voltrokken. Beleggers verkochten vooral risicovolle beleggingen. De vrijkomende middelen belegden ze in goud, de Zwitserse frank en (vooral) Duitse en Amerikaanse staatsobligaties. De goudprijs is echter sinds het hoogtepunt begin september met ongeveer 12% gedaald en de Zwitserse Centrale Bank heeft aangekondigd in te grijpen wanneer de frank onder de 1,20 frank per euro komt. Traditionele veilige havens blijken dus toch niet echt veilig. Neerwaartse druk De verschillende segmenten van de internationale obligatiemarkten vertonen een sterk divers beeld. Op de risicovollere segmenten, zoals de markt voor bedrijfsobligaties en de markt voor staatsobligaties van perifere Europese landen, daalden de koersen verder en steeg dus het effectief rendement. Op de markt voor staatsobligaties van sterkere landen, zoals de Verenigde Staten en Duitsland en in het verlengde daarvan andere kernlanden, stegen de koersen fors en liep het rendement terug tot circa 1,7% (voor de VS en Duitsland). Toen vanaf eind september de rust enigszins terugkeerde op vooral de aandelenmarkten, werd een deel van de koersstijgingen gecorrigeerd. Voor de komende twaalf maanden verwacht ABN AMRO MeesPierson dat de kapitaalmarktrente laag zal blijven en in het licht van de minder goede vooruitzichten voor de Europese economie dat de Europese Centrale Bank de twee renteverhogingen van eerder dit jaar binnenkort zal terugdraaien, waardoor de beleidsrente weer op 1% komt. Ook in de Verenigde Staten blijft er neerwaartse druk op de kapitaalmarktrente als gevolg van het uitvoeren van operatie Twist tot medio 2012 (zie pagina 6). Overigens is een lichte stijging in de loop van 2012 waarschijnlijk, enerzijds omdat de rendementen in de Verenigde Staten door de turbulentie (te) ver zijn doorgeschoten en anderzijds als gevolg van enig herstel van economische groei. Aanhoudende turbulentie De internationale aandelenmarkten hebben de afgelopen drie maanden een zeer turbulente ontwikkeling doorgemaakt. Na het akkoord van Brussel op 21 juli, toen werd besloten om het Europese noodfonds (EFSF) uit te breiden en flexibeler te maken, daalden de koersen zowel in Europa als de Verenigde Staten. De markten hadden duidelijk geen vertrouwen in het bereikte akkoord, omdat besmetting naar andere landen niet werd voorkomen. Een van de redenen daarvoor is dat de uitbreiding van het steunfonds niet toereikend zou zijn als Spanje of (zeker) Italië in de problemen zou komen. Vervolgens bleven de markten op het lagere niveau fluctueren, waarbij de Europese markten wat verder wegzakten dan de Amerikaanse. Pas toen er eind september signalen kwamen dat de Europese politici deels onder druk van de internationale gemeenschap de urgentie begonnen te zien, klaarden de markten weer wat op. Hoewel de markten positief reageerden, waren de uitkomsten van de Europese top van eind oktober wat dat betreft weer teleurstellend. Er kwam geen ondubbelzinnig signaal uit dat elk land dat in de problemen komt, zal worden gered. De turbulentie op de internationale aandelenmarkten wordt zo volledig veroorzaakt door omgevingsvariabelen. Met de genoteerde bedrijven zelf gaat het veel beter dan de aandelenkoersen nu aangeven. Zowel op het gebied van de kaspositie als op het gebied van de solvabiliteit en de winstgevendheid is er sprake van gezonde verhoudingen. Daarmee is de waardering op de aandelenmarkten Sterk onderwogen Sterk onderwogen Neutraal AANDELEN Neutraal LIQUIDITEITEN relatief aantrekkelijk. ABN AMRO MeesPierson verwacht dat de turbulentie op de aandelenmarkten vooralsnog groot zal blijven. Voorwaarde voor terugkeer van de rust is dat de Europese politici hun verantwoordelijkheid nemen en op korte termijn een samenhangende totaaloplossing formuleren voor de Europese schuldencrisis. Alternatieve beleggingen In de hiervoor genoemde turbulente markten zijn veel hedgefundstrategieën er niet in geslaagd om de beloofde positieve rendementen te leveren. In augustus heeft ABN AMRO MeesPierson het overwogen belang al verlaagd naar neutraal, Sterk overwogen Energie = Basismaterialen Industrie Duurzame consumptiegoederen = Niet-duurzame consumptiegoederen Gezondheidszorg = Financiële instellingen = Informatietechnologie = Telecom = Nutsbedrijven Sterk overwogen Sterk onderwogen Sterk onderwogen Het bovenstaande overzicht is een weergave van de huidige aanbevolen tactische allocatie voor de verschillende beleggingscategorieën. Deze allocatie is gebaseerd op een neutraal risicoprofiel. Bron: ABN AMRO MeesPierson waarbij er voorkeur gegeven wordt aan Relative Value - en Macro/ CTA -strategieën boven strategieën die gebaseerd zijn op aandelen. De huidige economische vooruitzichten van zwakke groei zijn niet bepaald positief voor de prijzen van grondstoffen. Ook de rest van het jaar zullen de prijsfluctuaties groot blijven. Tevens zal de neerwaartse druk groter blijven dan de opwaartse zolang de economie niet duidelijker aantrekt. De weging is daarom verlaagd van neutraal naar onderwogen. Hoewel het economisch klimaat niet erg positief is, heeft ABN AMRO MeesPierson de weging voor vastgoed verhoogd naar neutraal. De sector wordt gesteund door de lage rente en het relatief hoge dividendrendement maakt beleggen in vastgoed aantrekkelijk. Neutraal OBLIGATIES Neutraal ALTERNATIEVEN Sterk overwogen Sterk overwogen Beleggingsvisie INzoomen Sectoren Na de forse koersstijging van Duitse en Amerikaanse staatsobligaties, moeten deze als extreem duur worden beschouwd en is het de vraag of zij nog lang een veilige haven zullen zijn. Wanneer er normalisering optreedt van de financiële markten zullen de koersen ongetwijfeld dalen en zal het rendement oplopen. Dit zal vermoedelijk versterkt worden door een te verwachten herstel van de Energie = Basismaterialen Industrie Duurzame consumptiegoederen = Niet-duurzame consumptiegoederen Gezondheidszorg = Financiële instellingen = Informatietechnologie = Telecom = Nutsbedrijven Voorzichtigheid blijft troef mondiale economie in de loop van 2012. Staatsobligaties Om deze redenen blijft de hui- dige Bedrijfsobligaties onderweging van obligaties bestaan, (hoge in kwaliteit) het bijzonder van overheidsobligaties. Overigens heeft ABN AMRO Convertible MeesPierson wel een positie = obligaties genomen in inflatiegerelateerde obligaties, High Yield die naast een vaste reële = rentevergoeding obligaties ook het daadwerkelijke inflatiepercentage Schuld van uitkeren. Ook = de overweging opkomende in landen obligaties van bedrijven Vastrentend met een hoge kredietwaardigheid blijft gehandhaafd. Weliswaar zijn die ook fors in de verkoop gegaan, maar zij bieden momenteel een rendement dat ruimschoots compenseert voor het risico dat ermee wordt gelopen. Lichtpuntjes Sinds medio augustus is een beleid ingezet waarin stap voor stap de positie in aandelen vergroot wordt. Dit Staatsobligaties Bedrijfsobligaties (hoge kwaliteit) Convertible obligaties = High Yield obligaties = Schuld van opkomende landen = Onderwogen Overwogen = Neutraal beleid is ingegeven door de verwachting dat de Europese politici na lang treuzelen uiteindelijk een positieve oplossing voor de eurocrisis zullen vinden en in werking zullen stellen. Daarbij zullen ook de lichtpuntjes die in de wereldeconomie zichtbaar werden, groter worden. Op dit moment is er een bescheiden overweging voor aandelen. Sinds de overweging van Amerikaanse aandelen en de onderweging van Europese, hebben de Amerikaanse beter gepresteerd. Omdat Europese aandelen daarom nu iets aantrekkelijker zijn, is de Amerikaanse overweging verlaagd naar neutraal ten gunste van Europa, dat nu licht onderwogen is. Daarnaast blijven de opkomende markten overwogen, omdat daar de (groei)perspectieven beter zijn dan in de rest van de wereld. Ook de onderwogen positie in Japan blijft bestaan, met name vanwege de zwakke groei van de binnenlandse bestedingen en de hoge koers van de yen. ABN AMRO MeesPierson hanteert een gebalanceerde sectorbenadering en is positief over de defensieve sector niet-duurzame consumptiegoederen en ook over de meer cyclische sector basismaterialen. De onderweging in de sectoren nutsbedrijven en industriële goederen & diensten blijft en voor de overige sectoren is de opinie neutraal. Regionale spreiding aandelen Regio Trend Europa (incl. Nederland) Noord-Amerika = Japan Opkomende landen bron: ABN AMRO MeesPierson Onderwogen Overwogen = Neutraal

8 Opkomend talent Zuid-Afrika is de op vier na grootste opkomende markt ter wereld (bron: Marijke Zewuster, Hoofd Emerging Markets) Opkomende markten De economie van Zuid-Afrika - de groei van het bruto binnenlands product jaar op jaar - laat grote uitslagen zien. In deze weergave geeft het hoogste (of laagste) punt van elke zebrastreep het juiste percentage aan Zuid-Afrika pendelt tussen groei en geschiedenis Zuid-Afrika mocht vorig jaar aansluiten bij een exclusief samenwerkingsverband van de belangrijkste opkomende economieën. Dit versterkt de economische positie, maar het land heeft nog wel wat andere obstakels te overwinnen. Auteur: Marijke Zewuster Hoofd Emerging Markets De vier in de BRIC verenigde opkomende economieën (Brazilië, Rusland, India en China) hebben Zuid-Afika gevraagd zich bij hen aan te sluiten. De groep die verder gaat als BRIC-landen overlegt regelmatig over economische ontwikkelingen en groeikansen. Met de deelname van Zuid-Afrika is nu ook het Afrikaanse continent vertegenwoordigd in dit samenwerkingsverband van belangrijkste opkomende markten. Dit versterkt de positie van Zuid-Afrika op het internationale toneel en binnen de G-20. Gezond beleid Zuid-Afrika heeft een roemruchte geschiedenis achter de rug. Toen er in 1994 een einde kwam aan het apartheidsregime brak in Zuid-Afrika een periode van economische bloei aan. Gemiddeld groeide de economie met 3,6 procent per jaar in de periode van 1994 tot en met 2008. Ter vergelijking: dit was slechts 1,4 procent in de periode van 1980 tot 1994. Tegelijkertijd zorgde een gezond fiscaal beleid ervoor dat de overheidsfinanciën op orde bleven. De overheidsschuld nam sinds 1994 af van 50 procent van het bruto binnenlands product (BBP) tot net iets meer dan 25 procent in 2008. Het is te danken aan deze gezonde economische basis en de toegenomen politieke stabiliteit dat Zuid- Afrika sinds 2000 een investment grade classificatie heeft bij de drie belangrijkste kredietbeoordelaars, Moody s, S&P en Fitch. Een mate van kredietwaardigheid die ervoor zorgt dat bijvoorbeeld veel pensioenfondsen in Zuid-Afrikaanse aandelen mogen beleggen. Grondstoffen Een groot deel van de welvaart van Zuid-Afrika is afkomstig uit grondstofwinning. Net als de BRIC-landen Brazilië en Rusland is het land een belangrijke grondstoffenproducent. De mijnbouw met name goud, platina en steenkool is de belangrijkste sector van de economie. Hierdoor heeft ook Zuid-Afrika de afgelopen jaren geprofiteerd van de sterk gestegen grondstofprijzen. Het feit dat Zuid-Afrika stevig leunt op de grondstoffen maakt dat het land kwetsbaar is voor een terugval in de mondiale groei. In 2009 konden dankzij de gunstige uitgangspositie van de overheidsfinanciën de gevolgen van de wereldwijde recessie verzacht worden door zowel de overheidsuitgaven te verhogen als de rente te verlagen. Hierdoor bleef de krimp van de economie in dat jaar beperkt tot 1,7 procent. Structurele problemen Nu is het lastiger voor de regering om de mondiale groeivertraging het hoofd te bieden, omdat de overheidsfinanciën er minder goed voor staan. In 2009 stegen zoals gezegd de overheidsuitgaven, waardoor de overheidsschuld is toegenomen. Deze is inmiddels opgelopen tot net onder de 40 procent van het BBP. Dit is zeker nog geen alarmerend niveau. Omdat het tekort op de lopende rekening ook oploopt, is het wel zaak voor Zuid-Afrika om de schuldtoename een halt toe te roepen. Anders zou de investment grade classificatie die het land geniet in gevaar kunnen komen. Op grond van de minder gunstige vooruitzichten heeft het Internationaal Monetair Fonds (IMF) zijn groeivoorspelling voor 2011 bijgesteld van 4 naar 3,4 procent en voor 2012 van 4,2 naar 3,6 procent. Het Economisch Bureau van ABN AMRO gaat uit van een groei van slechts 3 procent in 2011 en van 4 procent in 2012. Zuid-Afrika heeft de laatste jaren sterk geprofiteerd van de grondstofprijzen De minder gunstige groeivooruitzichten voor de komende periode als gevolg van de mondiale groeivertraging dragen niet bij aan een oplossing van de enorme structurele problemen die het land nog altijd kent. Zo is ondanks de sterke groei van de afgelopen jaren de werkloosheid slechts sporadisch onder de 20 procent uitgekomen en is de jeugdwerkloosheid zelfs twee keer zo hoog. Springplank De hoge werkeloosheid is deels te wijten aan het gebrek aan scholing en de ongelijke kansen op de arbeidsmarkt tijdens het apartheidsregime. Ook het belang van de kapitaalintensieve mijnbouwsector speelt een rol. Mijnbouw genereert in verhouding tot andere sectoren niet veel werkgelegenheid. De nog altijd wijdverbreide sociale ongelijkheid en de daarmee samenhangende armoede, corruptie en criminaliteit zijn samen met het aidsprobleem een belangrijke hindernis voor een gezonde economische groei. Dit kan uiteindelijk ook een gevaar vormen voor de politieke stabiliteit. Er is de overheid dan ook veel aan gelegen om de werkgelegenheid te stimuleren. In een vorig jaar gelanceerd plan kondigde de regering aan om door forse investeringen in de infrastructuur vijf miljoen banen te creëren in een tijdspanne van tien jaar. Uitgangspunt was een gemiddelde groei van 7 procent in diezelfde periode. Dit klinkt niet alleen ambitieus, maar is het ook. Toch zou de werkloosheid hierdoor slechts dalen van het huidige niveau van 25 procent naar 15 procent eind 2020. Nu de groeiprognoses inmiddels sterk neerwaarts zijn bijgesteld, lijkt het aannemelijk dat de werkloosheid voorlopig niet onder de 20 procent zal dalen. De minder gunstige factoren laten onverlet dat Zuid-Afrika nog altijd de grootste en meest welvarende economie van Afrika is, met een sterk ontwikkelde financiële sector. De omvang van de economie en de bevolking zijn weliswaar veel kleiner dan in de overige BRIC-landen, maar op het Afrikaanse continent neemt het land een leidende positie in. Dit biedt niet alleen investeringsmogelijkheden in het land zelf. Het maakt het land ook tot een mooie springplank voor activiteiten in de rest van het continent.

9 Op www.financialfocus.nl staat een uitgebreide uiteenzetting van de vermogensbeheermandaten Vertrouwen Bij de vertrouwensindicatoren is vooral die van de consumenten verslechterd, de terugval bij ondernemers is beperkt. Zie pagina 6 VERMOGENSBEHEER Nieuw mandaat richt zich op inkomstenstroom Hoe kan ik méér uit mijn vermogen halen dan ik nu doe? Steeds meer beleggers stellen zich deze vraag, zeker in de huidige heftig bewegende markt. Regelmatig inkomsten uit beleggingen als aanvulling op het huidige inkomen of pensioen, of in het geval van stichtingen voor de financiering van ideële activiteiten, is gewenst. Daarbij wil lang niet iedereen dagelijks met zijn beleggingen bezig zijn. Vaak wordt er dan gekozen voor vermogensbeheer. Auteur: Richard de Groot Hoofd Vermogensbeheer Nederland Het voornaamste voordeel van vermogensbeheer is dat beleggers niet meer zelf regelmatig de markten hoeven te volgen. Dat wordt door de beheerders gedaan op basis van afspraken die vooraf gemaakt zijn. Rendement blijft mogelijk De tijd dat er rendementen van meer dan 20% werden gerealiseerd, lijkt voorbij. Beleggingsportefeuilles waren op groei gericht en het was heel goed mogelijk om uit de verkopen van beleggingen een (aanvullende) inkomstenstroom te genereren. Hoe anders is het nu. Door de lage rente zijn inkomsten uit obligaties laag. Zo is de rente op een 5-jaarsobligatie van de Nederlandse Staat slechts 1,7%. En als gevolg van de heftige ontwikkelingen op de beurzen zijn veel beleggers toch voorzichtiger geworden. Maar waar kunnen de aanvullende inkomsten dan vandaan komen? Voorop staat dat beleggers nog steeds op zoek zijn naar manieren om meer Mandaten nader bekeken Klassiek mandaat Binnen de gestelde risicogrenzen wordt een portefeuille samengesteld van voornamelijk individuele aandelen en obligaties, eventueel aangevuld met specifieke beleggingsfondsen. Voor beleggers die gericht zijn op optimaal rendement op lange termijn. Multi Manager mandaat Nadruk ligt op de best gepositioneerde beleggingsfondsen en fondshuizen met een wereldwijd goede reputatie. De uiteindelijke samenstelling hangt ook af van wensen en risicoprofiel van de belegger. rendement met hun vermogen te behalen, maar belangrijk is dat ze hierbij wel helderheid willen. Het Comfort Inkomsten mandaat kan hier uitkomst bieden. Comfort Inkomsten mandaat Het Comfort Inkomsten mandaat is opgebouwd uit een aantal bouwstenen dat erop gericht is om op een stabiele basis inkomsten uit te keren. Om tot een goede samenstelling van de beleggingen te komen, worden de wensen van de belegger in kaart gebracht. Wat zijn de doelstellingen en hoeveel risico kan en wil hij lopen? Deze punten bepalen de keuze van het risicoprofiel. Vervolgens wordt gekeken naar de beleggingen zelf, waarbij spreiding, transparantie en kosten als uitgangspunt gelden. Beleggingen worden gespreid over de verschillende vermogenscategorieën Doel is een optimale spreiding over meerdere beheerders te realiseren. Duurzaam Beleggen mandaat Samen met Triodos MeesPierson wordt een selectie van maatschappelijk verantwoorde ondernemingen gemaakt die tevens goede financiële vooruitzichten hebben. Beleggers kunnen zo hun maatschappelijke overtuiging combineren met de wens om rendement te behalen. Duurzaam Fondsen mandaat Uitgangspunt is duurzaamheid, waarbij samen met Triodos MeesPierson een selectie van meerdere fondsmanagers met een uitstekende trackrecord op dit gebied gemaakt wordt. Voor langetermijnbeleggers die duurzaamheid én spreiding belangrijk vinden. De beleggingen worden gespreid over de verschillende vermogenscategorieën: aandelen, obligaties, onroerend goed en liquiditeiten. Ook binnen deze categorieën wordt voor maximale spreiding gekozen door te beleggen in beleggingsfondsen of in Exchange Traded Funds (ETF s). ETF s zijn transparant: het behaalde rendement is dat van de index die gevolgd wordt en daarbij zijn de kosten beperkt, omdat er geen actief beheer van het fonds nodig is. ETF s vormen de stabiele basis van het Comfort Inkomsten mandaat, maar er wordt niet uitsluitend hierin belegd. Om goede inkomsten te behalen, worden ook fondsen met een hoge dividenduitkering opgenomen. Het is belangrijk te bedenken dat er wel koersrisico wordt gelopen, dat beleggingen dus altijd in waarde kunnen dalen. Aandelen en onroerend goed kunnen dalen door het marktrisico en obligaties gaan omlaag door het renterisico. Ook hier spelen de ontwikkelingen op de financiële markten een grote rol. Als bedrijven meer winst maken zullen ze ook meer dividend uitkeren. Afhankelijk van het risicoprofiel kan dit in de huidige markt oplopen tot net onder de 4%. Als de markten weer normaliseren kan dit groeien tot 6% of hoger. Wens van belegger centraal Het Comfort Inkomsten mandaat is ontwikkeld door de afdeling Vermogensbeheer vanuit de groeiende vraag van beleggers naar rendement gecombineerd met helderheid. Zoals in het verleden ook geluisterd is naar de wensen van de belegger voor een duurzame vorm van vermogensbeheer. In de toekomst blijft Vermogensbeheer zich ontwikkelen. Wat daarin de volgende stap zal zijn, is nog niet bekend. Wel is zeker dat de wensen van de beleggers centraal staan en dat er ingespeeld wordt op veranderingen in de maatschappij. Dynamisch Asset Allocatie mandaat Verdeling over de verschillende vermogenscategorieën wordt steeds snel aangepast aan de markt. Posities in aandelen en obligaties kunnen variëren van 0 tot 90%. Deze ruimere bandbreedte is geschikt voor wie graag ziet dat de bank het vermogen actief beheert, kortetermijnkansen wil benutten en bereid is risico te lopen. Speciaal mandaat De vermogensbeheerder bouwt een beleggingsportefeuille op rondom specifieke eisen, bijvoorbeeld omdat de belegger in bepaalde sectoren of bedrijven wil beleggen of juist wanneer dit niet mag. Hierbij wordt ervoor gezorgd dat de portefeuille goed gespreid is. VAKTAAL De specialistische begrippen uit beleggingsartikelen laten zich aan de hand van onderstaande begrippenlijst verklaren. Derivaten Een afgeleid financieel product, zoals koop-, verkoop- of ruilcontracten. De waarde is afhankelijk van de prijsontwikkeling van zaken waarop ze betrekking hebben, zoals aandelen, valuta s, grondstoffen, leningen e.d. Bekende derivaten zijn opties, termijncontracten of onderlinge ruilcontracten (swaps). Disagio Het negatieve verschil tussen de aankoopkoers van een aandeel of obligatie en de nominale waarde. Een positief verschil wordt agio genoemd. EBITDA Earnings Before Interest, Taxes, Depreciation and Amortisation. Dit is het resultaat vóór rente, belasting, afschrijving op materiële, vaste activa en afschrijving op immateriële activa, zoals goodwill. Deze correctie wordt gehanteerd om de verschillen tussen bedrijven inzake de verhouding vreemd/eigen vermogen, belastingregime en afschrijvingsmethode te reduceren. Hedge fund Van oudsher beleggingsfondsen die op basis van een vastgelegde strategie proberen beleggingsrisico s te beperken. Dit zijn vaak besloten fondsen, die een forse minimale inleg verlangen, met geleend geld opereren en gebruikmaken van afgeleide producten. Investment grade Categorie obligaties die door de internationale rating agencies van beleggingskwaliteit geacht worden. In de categorie vallen de volgende ratings (van hoog naar laag): AAA, AA, A en BBB bij Standard & Poor s; Aaa, Aa, A en Baa bij Moody s en AAA, AA, A en BBB bij Fitch. ISIN-code Afkorting van International Security Identification Code. Ieder aan de beurs genoteerd effect heeft ter identificatie een unieke ISIN code. Koersrisico Het risico dat de koers van een effect een onverwachte (en vaak ongewilde) beweging maakt, waardoor een belegger verlies maakt. Obligatie Een gedrukte schuldbekentenis die deel uit maakt van een openbare lening van gelden door de overheid, een instelling of een bedrijf. Een obligatie levert doorgaans een vaste rente op. Spread Een optiepositie die is opgebouwd uit een longpositie in een bepaalde optieklasse en een shortpositie in één of meer andere series van dezelfde optieklasse. Uitbodemen Stabiliseren (van een koers) na een periode van daling.

10 Kijk voor meer fundamentele opinies op abnamro.nl/beleggen 50 45 40 35 30 25 20 15 CHF 350 330 310 290 270 250 230 DSM De laatste jaren heeft DSM de Vision 2005- en 2010-plannen doorgevoerd. Hierdoor is het bedrijf minder cyclisch geworden en is het zich meer gaan richten op producten met een hogere toegevoegde waarde. De acquisitie en daarop volgende 210 190 okt 06 okt 06 okt 07 okt 07 Koersverloop DSM okt 08 MEAD JOHNSON NUTRITION Het relatief onbekende Mead Johnson Nutrition is genoteerd aan de beurs doordat farmabedrijf Bristol Myers Squibb zijn activiteiten in gespecialiseerde voeding verkocht heeft. Bij Mead Johnson ligt de focus op baby- en peutervoeding en men streeft er- $ 85 75 65 55 45 35 25 feb 09 aug 09 SYNGENTA okt 08 okt 09 Koersverloop Syngenta okt 09 okt 10 Koersverloop Mead Johnson Nutrition feb 10 herstructurering van DNP (vitamines) hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het winstherstel van DSM. De focus ligt nu op versterking van de positie in snelgroeiende markten, vooral China. In de VS is onlangs Martek overgenomen, gespecialiseerd in ingrediënten voor okt 10 okt 11 aug 10 feb 11 aug 11 ADVIES: KOPEN AANBEVOLEN LIJST Het Zwitserse Syngenta is een van de favorieten in de basismaterialensector. Het bedrijf rapporteerde goede halfjaarcijfers. Syngenta is een wereldwijd actieve producent van speciale chemicaliën. Het agrochemische bedrijf opereert in gewasbescherming (onkruidverdelgers, schimmel- en insectenbestrijdingsmiddelen) en zaden (bloemen, groenten, veldgewassen). De vraag naar speciale chemicaliën en zaden is robuust en daardoor is Syngenta minder conjunctuurgevoelig dan haar sectorgenoten in de industriële chemie. Daarnaast zijn de marketinginspanningen van het bedrijf gericht op de snelstgroeiende producten met de okt 11 Advies: Kopen babyvoeding met een hoge marge. Een uitstekende toevoeging aan het cluster Nutrition. CEO Feike Sijbesma verwacht dat 2011 een sterk jaar wordt en bevestigde eind september de verwachting dat de EBITDA (resultaat voor afschrijvingen, rentes en belastingen) zal oplopen naar 1,4 tot 1,6 miljard euro in 2013. DSM is nu goed gediversifieerd: meer dan 50% van de omzet komt uit defensieve groeisegmenten. Het bedrijf investeert in technologisch geavanceerde producten met een hoge toegevoegde waarde (op biotechnologie gebaseerde nieuwe materialen zoals tweede generatie biobrandstoffen en bioachtigen), die de komende jaren op de markt komen. Deze investeringen worden gefinancierd uit de Nutrition-activiteiten, die een hoge kasstroom genereren en waarin DSM zijn marktpositie heeft versterkt. Analist: Edith Thouin Advies: Kopen naar in dit segment wereldwijd toonaangevend te worden. Mead Johnson is een zeer winstgevend bedrijf, net als de andere westerse producenten van gespecialiseerde voeding. Deze sector wordt gekenmerkt door hoge marges en een stijgende vraag in de sterk ontwikkelde markten en ook in de snelgroeiende economieën, waar de koopkrachtstijging van een groeiende middenklasse tot de aanschaf van hoogwaardige merkproducten leidt. Vooral dankzij een substantieel marktaandeel op de Chinese markt groeit de winst van dit bedrijf sterk. De schandalen die de afgelopen jaren in de Chinese voedingsmarkt opdoken, hebben ertoe geleid dat Chinese ouders, die doorgaans maar één kind hebben, zeer kwaliteitsbewust geworden zijn. Zij zijn bereid hoge prijzen te betalen voor de zekerheid dat de voeding voor hun kind goed is. Ook bekende voedingmultinationals als Nestlé en Procter & Gamble blijven zeer geïnteresseerd om hun marktaandeel in deze specialiteiten uit te breiden. Zij doen dit met name door middel van acquisities, waardoor er voor de belegger ook nog een overnamepremie in kan zitten. Analist: Yunpu Li hoogste winstmarges. Continue innovatie verhoogt de productiviteit en maakt het mogelijk stevige prijzen te vragen voor de producten. Sinds 2006 creëert Syngenta extra aandeelhouderswaarde door het inkopen van eigen aandelen. De kasstroom van het bedrijf zal groot blijven door goede volumes, sterke prijszetting en het vooruitzicht van hogere operationele marges op genetisch gemanipuleerde zaden de komende jaren. Het bedrijf rapporteerde sterke halfjaarcijfers. Vooral het tweede kwartaal liet een krachtige ontwikkeling zien in prijzen en volumes. De omzet steeg ten opzichte van de eerste helft van 2010 met 14% tot 7,7 miljard dollar en de nettowinst nam over dezelfde periode toe van 1,3 tot 1,4 miljard dollar. Dit positieve beeld werd in het derde kwartaal bevestigd met een omzetgroei van 16%. Het aandeel Syngenta staat op de aanbevolen lijst met een koopadvies. Analist: Edith Thouin Opiniewijzigingen Datum Onderneming Komt van Gaat naar 06-10-11 Bayer Kopen Houden 05-10-11 British American Tobacco Kopen Kopen/Aanbevolen lijst 13-09-11 Capitaland Houden Kopen 21-09-11 Carrefour Kopen Houden 11-10-11 CSM Kopen Houden 21-09-11 Deutsche Lufthansa Kopen Houden 12-10-11 Dow Chemical Kopen/Aanbevolen lijst Kopen 03-10-11 DSM Kopen Kopen/Aanbevolen lijst 19-09-11 Esprit Holdings Houden Verkopen 22-09-11 Esprit Holdings Verkopen Geen opinie 23-09-11 FedEx Kopen Houden 22-09-11 Kraft Foods Kopen Kopen/Aanbevolen lijst 04-10-11 Kurita Water Industries Houden Geen opinie 22-09-11 Li & Fung Houden Verkopen 14-10-11 Li & Fung Verkopen Geen opinie 10-10-11 Metro Kopen Houden 30-09-11 Mitsubishi Estate Houden Kopen 20-09-11 Mitsui Fudosan Houden Kopen 17-10-11 Mitsui Fudosan Kopen Houden 13-10-11 Peugeot Houden Verkopen 23-09-11 Sainsbury Houden Verkopen 06-10-11 Total Houden Kopen 15-09-11 UBS Kopen/Aanbevolen lijst Geen opinie 16-09-11 UBS Geen opinie Houden 15-09-11 Wereldhave Houden Kopen RDS In een klimaat waarin de olieprijzen heftig schommelen, profiteren geïntegreerde oliemaatschappijen waaronder RDS van hun defensieve karakter. Dit komt omdat hun winst en aandelenkoers in vergelijking met andere energiebedrijven een relatief geringe correlatie met de olieprijsbeweging hebben. In deze context biedt RDS een interessante combinatie van een lage waardering en een hoog dividendrendement. Naast een solide waarde heeft het bedrijf een groeioptie, die primair gebaseerd is op twee megaprojecten in Qatar (Pearl Gas-to-Liquids en Qatar 4 LNG) en op langlopende projecten in Noord- en Zuid-Amerika (oliezanden, diepwater- en onconventioneel gas). Deze langlopende (25 jaar) projecten kunnen een meer voorspelbare toekomstige productiegroei 35 30 25 20 15 okt 06 Koersverloop Royal Dutch Shell (RDS) okt 07 Advies: Kopen AANBEVOLEN LIJST okt 08 opleveren gedurende de hele grondstoffenprijscyclus en zullen de aan de reserves van het bedrijf verbonden risico s wegnemen. RDS rapporteerde over het tweede kwartaal een 56% hogere nettowinst van 6,55 miljard dollar (een winst per aandeel van 1,05 dollar). Het bedrijf heeft de verwachting voor de productiegroei naar boven bijgesteld tot 3,7 miljoen vaten per dag in 2014. Dit komt neer op een jaarlijkse volumegroei van 3,3%. Nieuwe productieverliezen van RDS in Nigeria vormen een risico. Dit geldt ook voor eventueel negatief nieuws over kostenoverschrijdingen en uitstel van de oplevering van projecten, zoals Pearl GTL, Qatar 4 LNG en de uitbreiding van teerzanden. Desalniettemin blijft RDS op de aanbevolen lijst staan met als advies kopen. Analist: Jens Zimmermann okt 09 okt 10 okt 11 De analisten hebben geen persoonlijk belang in de genoemde aandelen. Nadere toelichting staat vermeld in de disclaimer op pagina 15.

11 Kijk voor meer fondsinformatie op www.financialfocus.nl Invulling mandaat Eerst wordt bekeken wat de wensen en doelstellingen zijn en welk risico men wil en kan lopen. Zie pagina 9 PICTET MOSAIC EURO Alleen de beste fondsmanagers Pictet Mosaic Euro is een fund-of-hedgefunds dat belegt in een gespreide portefeuille van 20-25 hedgefunds. Fondsmanager Jean-Pierre Selvatico streeft hierbij ook naar een goede spreiding over de verschillende hedgefundstrategieën. Een deel van de portefeuille is belegd in hedgefunds die voornamelijk in de aandelenmarkten beleggen (long/short equity hedgefunds. Daarnaast wordt ook een groot deel van de portefeuille belegd in hedgefunds die inspelen op de herstructurering van bedrijven en fusies en overnames, en hedgefunds die inspelen op wereldwijde macro-economische trends (global macro hedgefunds). De fondsmanager streeft naar een gemiddeld jaarlijks positief nettorendement van 3-5% boven de geldmarktrente, ongeacht de marktomstandigheden en met een gemiddelde jaarlijkse volatiliteit van 5-8%. Dit is enigszins vergelijkbaar met de volatiliteit van een mandje wereldwijde obligaties. Vanwege de beperkte samenhang van de rendementsontwikkeling van dit fonds met de rendementsontwikkeling op de aandelen- en obligatiemarkten kan de investering in dit fonds leiden tot een verbetering van het risico- en rendementsprofiel van de gehele beleggingsportefeuille. Pictet Mosaic Euro behaalde in 2009 en 2010 een nettorendement van respectievelijk +16,1% en +3,5%. Over het lopende jaar 2011 tot en met eind augustus was het resultaat licht negatief: -2,8%. Daarmee wist het fonds het kapitaalverlies beperkt te houden in een marktomgeving waarbij aandelen en grondstoffen sterke koersdalingen laten zien. Analist: Erik Keller BLACKROCK US BASIC VALUE FUND Niet aan restricties gebonden Het BlackRock US Basic Value Fund legt zich toe op ondernemingen met een marktkapitalisatie van meer dan 10 miljard dollar. Bij de zoektocht naar aantrekkelijk gewaardeerde aandelen ligt de nadruk op de kwaliteit van de ondernemingen (bedrijfsplan, omzet, marge). Een waardevalkuil een aandeel is goedkoop, maar blijft dat ook wordt vermeden door een streefwaardering te bepalen op basis van de winstcapaciteit op het hoogste punt en de aandelenkoers op het dieptepunt. Verder wordt bij de sectorsamenstelling rekening gehouden met macro-economische inzichten. Dit zorgt voor flexibiliteit in het portefeuillebeheer. Beheerder Kevin Rendino maakt gebruik van die flexibiliteit om van de benchmark af te wijken. Afgezien van 2011 heeft Rendino het beter gedaan dan een aantal andere waardebeleggers. Dit jaar is het fonds 1,6% achtergebleven bij de Russell 1000 Value Index: de portefeuille leverde 14,4% in, tegen een daling van 12,8% voor de index. De prestaties over drie en vijf jaar zijn hierdoor negatief beïnvloed. De belangrijkste reden voor de achterblijvende prestaties is de positie in de financiële sector. Rendino staat nog altijd positief ten opzichte van de financiële ondernemingen waarin hij belegt. Volgens hem bevindt de solvabiliteitsratio van Citigroup zich op het hoogste niveau ooit en wint Wells Fargo terrein omdat de concurrentie is verzwakt of uit de markt is verdwenen. Hij noemt de waardering van Citigroup, Wells Fargo, JP Morgan en Metlife belachelijk laag. Analist: Eric Gerritse Index: 29 juni 2007 = 100 120 110 100 90 80 70 jun 08 Benchmark Rendement jun 09 Pictet Mosaic Euro jun 10 jun 11 ISIN-code: LU0306904607 Benchmark: HFRX Global Hedge Fund Index Fondsmanager: Jean-Pierre Selvatico Rendement: 1 jaar: 4,41% 3 jaar: -1,47% Sinds lancering: -1,28% Index: 4 oktober 2008 = 100 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 okt 08 Benchmark Rendement BlackRock US Basic Value Fund okt 09 okt 10 okt 11 ISIN-code: LU0072461881 Benchmark: Russell 1000 Value Fondsmanager: Kevin Rendino Rendement: 1 jaar: -3,51% 3 jaar: 1,17% 5 jaar: -4,85% HENDERSON HORIZON Voorkeur onderbelichte beleggingen Het Henderson Horizon Global Property Equities Fund combineert de expertise van drie regionale teams: in Londen, Singapore en Chicago. Aan het hoofd staat de ervaren Patrick Sumner. Het beheer combineert een top-down benadering op regio-, landen- en sectorniveau met een bottom-up aandelenselectie. In Europa en Azië ligt de nadruk op de beoordeling van de intrinsieke waarde en in de VS op toekomstige dividenduitkeringen en de analyse van de kasstromen. De regiopositie kan in Europa en de VS met circa 15% en in Azië met circa 10% afwijken van de gehanteerde index. Over periodes van drie en vijf jaar bekeken presteert het fonds licht beter dan de benchmark. Sumner heeft een voorkeur voor onderbelichte ondernemingen waar door analisten weinig onderzoek naar wordt gedaan, maar die wel een interessant dividendrendement, solide winstvooruitzichten, een gezonde balans, sterk management en een forse disagio hebben in vergelijking met concurrenten. Sumner voorziet de komende tien jaar een sterke vraag naar herfinanciering van vrijvallende vastgoedleningen en is van mening dat beursgenoteerde vastgoedondernemingen in een veilige uitgangspositie verkeren, omdat ze toegang hebben tot de aandelenmarkten. Hij meent dat waarderingen tussen regio s onderling lastig te vergelijken zijn en richt zich daarom op thema s als dividendopbrengsten, tactisch beleggen in economisch herstel en groei. Analist: Aglae Martin- Ballestero JPMORGAN US SELECT EQUITY FUND Té sterk gediversifieerd? Het JPMorgan US Select Equity Fund is van de aanbevolen lijst gehaald. Het rendement vóór kosten is slechts marginaal beter dan de index, waardoor het fonds na kosten nauwelijks in staat is een rendement te behalen dat consistent hoger is dan de index. Deze portefeuillestructuur verklaart waarom het fonds de afgelopen twee jaar slechter heeft gepresteerd dan de index. Het maakt het tevens minder waarschijnlijk dat de beheerder het komende jaar een positief driejaarsrendement zal weten te boeken. Het beste resultaat werd in 2009 gerealiseerd: het fonds presteerde 7% beter de MSCI USA Index. Afgezien van dit jaar presteerde het fonds (vóór kosten) 0,5% op jaarbasis beter dan de MSCI USA Index (+0,4% in 2006; +3,6% in 2007; -0,2% in 2008 en -3,3% in 2010). Na aftrek van kosten komt dit erop neer dat het fonds slechter presteerde dan de benchmark: -2,4% op jaarbasis na kosten (het uitzonderlijke jaar 2009 buiten beschouwing gelaten). AA Advisors meent dat achterblijvend rendement een structureel probleem geworden is. Het fonds is te sterk gediversifieerd: eind juli 2011 werd in 167 aandelen belegd. Hiervan behoorden er 141 tot de S&P 500, samen goed voor 94% van het fonds. De active share bedroeg slechts 52%. Met zo n beperkte actieve positionering ten opzichte van de index wordt het wel erg moeilijk voor een portefeuillebeheerder om het na aftrek van kosten beter te doen dan de benchmark. Analist: Eric Gerritse Index: 4 oktober 2008 = 100 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 okt 08 Henderson Horizon Glbl Prpty Eqs A2 Benchmark Rendement okt 09 okt 10 okt 11 ISIN-code: LU0209137388 Benchmark: FTSE EPRA/ NAREIT Dvlp TR USD Fondsmanager: Patrick Sumner Rendement: 1 jaar: -8,56% 3 jaar: 2,42% 5 jaar: -5,47% Index: 4 oktober 2008 = 100 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 okt 08 Benchmark Rendement JPM US Select Equity A (acc)-usd okt 09 okt 10 okt 11 ISIN-code: LU0070214290 Benchmark: S&P 500 TR EUR Fondsmanager: Thomas Luddy Rendement: 1 jaar: -1,17% 3 jaar: 2,39% 5 jaar: -1,69% Indien uw belangstelling gewekt is door de beschrijving van deze fondsen, raden wij u aan de brochure of het prospectus van deze fondsen te lezen, alvorens u besluit in deze fondsen te beleggen. Hierin treft u relevante informatie aan over onder meer de werking, de risico s, de kosten en de verhandelbaarheid van deze fondsen.

12 Verslaglegging De executeur legt na de afwikkeling altijd verantwoording af aan de erfgenamen (bron: Anita Noort, Hoofd Bewindvoering & Executele) Estate planning Afwikkeling nalatenschap vraagt om de juiste executeur U en uw familie Samen beleggen is niet alleen leuk, het heeft ook veel praktische voordelen De wetenschap dat de nalatenschap goed geregeld is, geeft rust. Maar wie neemt de afwikkeling voor zijn rekening? De voordelen van het benoemen van een executeur zijn in de vorige editie van Financial Focus beschreven. Of er nu een professionele executeur wordt gekozen of één uit de naaste omgeving, de keuze moet zorgvuldig worden gemaakt. Kijk daarbij in eerste instantie naar de samenstelling en complexiteit van het vermogen. Is er privévermogen en zakelijk vermogen? Dan kan het raadzaam zijn om twee executeurs aan te wijzen, elk met hun eigen expertise. Bestaat het vermogen voor een deel uit onroerend goed, dan kan een tweede executeur met de benodigde expertise op dit vlak zorgen voor een goede afwikkeling. Bijvoorbeeld door de erfgenamen te helpen bij het op naam stellen van het verkregen vastgoed. Of door onroerend goed te verkopen tegen een marktconforme prijs als dat zo in het testament is vastgelegd. Is er vermogen in het buitenland, dan is een executeur met een internationaal netwerk efficiënt. Bijvoorbeeld als er sprake is van belastingheffing over de nalatenschap in verschillende landen. Kwaliteiten Bij het selecteren van de juiste executeur weegt ook de situatie rond de erfgenamen mee. De executeur zal immers voor en namens de erfgenamen de nalatenschap afwikkelen. Dat vraagt om specifieke kwaliteiten. Zijn er veel erfgenamen, dan betekent dit voor de executeur veel administratie. In alle gevallen moet de executeur na de afwikkeling rekening en verantwoording afleggen aan de erfgenamen over de periode vanaf overlijden tot het moment van verantwoording. Niet zelden ontstaat er ruzie tussen erfgenamen. Daarom moet een executeur stevig in zijn schoenen staan en beschikt hij bij voorkeur over vaardigheden op het gebied van mediation. Tussentijds de erfgenamen informeren en indien nodig overleg plegen, is van groot belang voor een soepele afwikkeling. In veel testamenten worden goede doelen als erfgenaam benoemd. Dan moet de executeur rekening Kies een executeur die stevig in zijn schoenen staat houden met de wensen en formaliteiten van deze instellingen. Dit vergt kennis van zaken en flexibiliteit van de executeur. Geen buitenstaander Veel mensen vinden het niet fijn om over dit onderwerp te praten, maar vroegtijdig overleg met de beoogde executeur is van groot belang. Zo weet de executeur nog beter wat er van hem verwacht wordt. De executeur hoeft overigens geen buitenstaander te zijn. Ook een van de kinderen kan aangewezen worden als executeur. Dit wordt vastgelegd in het testament. Hierdoor ontstaat overigens geen verplichting, de executeur kan zich altijd bedenken. Daarom kan het raadzaam zijn een tweede persoon in het testament op te nemen of een professionele executeur die in een team werkt te benoemen. Belangrijk is dat een persoon die gevraagd wordt om executeur te worden, zich goed laat informeren over wat er allemaal komt kijken bij de afwikkeling van een nalatenschap en de uitvoering van een testament. Dit kan bijvoorbeeld via de bank of de notaris. Naam: Anita Noort Functie: Hoofd Bewindvoering & Executele Expertise: Bewindvoering & Executele over complexe vermogens van cliënten E-mail: anita.c.noort@nl.abnamro.com Ouder en kind kijken samen naar de effectenportefeuille De bank biedt ouders de mogelijkheid de beleggingsportefeuille samen met hun kinderen te beheren. Dat is praktisch, educatief en leuk. Het is in deze roerige tijden prettig dat mijn zoon de portefeuille volgt Rik van Walsem: In de regelmatige telefoongesprekken tussen Rik van Walsem (66) en zijn zoon Olivier (35) wordt sinds enige tijd ook uitvoerig ingegaan op beleggen en het beheer van de beleggingsportefeuille. Vader en zoon bespreken de portefeuille en discussiëren over de uit te voeren aan- en verkooporders. Van Walsem: Tot grote discussies leidt dat niet, we komen er altijd samen uit. Van Walsem is een van de klanten die gebruikmaakt van de mogelijkheid die ABN AMRO MeesPierson biedt om samen te beleggen. De portefeuille kan gezamenlijk worden beheerd met de online beleggingstool Tradebox, waartoe zowel vader als zoon Van Walsem toegang heeft. Het samen beleggen heeft veel praktische voordelen, vertelt Van Walsem. Mijn vrouw en ik zijn regelmatig in het buitenland. Hierdoor kun je niet dagelijks met je neus op de portefeuille zitten. Dan is het zeker in deze roerige tijden prettig dat mijn zoon de portefeuille ook volgt. Ervaring Naast praktisch is het vooral leuk om samen te beleggen, vervolgt Van Walsem. Ik heb zo n veertig jaar beleggingservaring en door samen de portefeuille te beheren kan ik die kennis delen met mijn zoon. Daarnaast start zijn zoon op korte termijn met Generation Next Academy. In dit opleidingstraject komen alle aspecten van beleggen aan de orde. Van Walsem leert zelf ook veel van de samenwerking, zijn zoon heeft een duidelijk eigen inbreng. Hij is erg geïnteresseerd in beleggen in duurzame bedrijven en beschikt over veel kennis op dit terrein. Het is interessant om te zien hoe hij zich daarin verdiept. Sinds de start van het samen beleggen wordt een klein deel van de portefeuille in deze duurzame fondsen belegd. Afhankelijk van de resultaten kunnen we dat uitbreiden. Kennis opdoen Families die samen beleggen, worden daarbij door de private banker en beleggingsadviseur ondersteund. Bij de familie Van Walsem adviseert beleggingsadviseur Frans Selhorst waar nodig bij het gezamenlijk beheer van de portefeuille. Hij let onder andere op dat geen ongewenste risico s worden genomen en dat het risicoprofiel blijft aansluiten bij dat van de ouder. Van Walsem: De bank kijkt mee en houdt in de gaten of onze transacties binnen het risicoprofiel vallen. De beleggingsadviseur heeft goede ervaringen met samen beleggen. Niet al onze klanten willen hun kinderen laten weten dat er vermogen is, of hoeveel. Anderen vinden het juist belangrijk om de kinderen geleidelijk te laten wennen aan het feit dat er vermogen is. Voor die laatste groep is het een mooie manier om hun volwassen kinderen met beleggen en vermogensbeheer kennis te laten maken. Dat is ook een van de overwegingen van Van Walsem. Op termijn komt het vermogen toch naar de kinderen toe. Het is belangrijk dat in ieder geval een van hen op deze manier kennis kan opdoen om later het vermogen te beheren. Aan het samen beleggen is geen minimumleeftijd verbonden, legt Selhorst uit. Het gaat erom dat de kinderen zich serieus met de portefeuille kunnen bezighouden. Het ene kind zal daar eerder klaar voor zijn dan het andere. Als de klant dat wenst, kunnen op termijn ook delen van de portefeuille worden overgedragen aan het kind. Door tijdig te starten met schenken kan hiermee fiscaal voordeel worden behaald. Samen beleggen Kennis overdragen door gezamenlijk beheer van de portefeuille Online beleggingstool maakt overleg makkelijk Bank bewaakt risicoprofiel Mogelijkheid om fiscaal aantrekkelijk vermogen over te dragen aan kinderen.

13 Duidelijke vraagstelling Universiteiten moeten vaker en gerichter om geld vragen (bron: Hoogleraar Filantropie Theo Schuyt) Webseminar Duurzaam Beleggen Direct vragen stellen aan experts kan op 21 november. Inschrijven op abnamro.tv/live Fondsenwerving Universiteiten kunnen particuliere gever verleiden met goed onderzoek In navolging van Amerikaanse universiteiten gaan ook Nederlandse universiteiten alumni benaderen voor sponsoring verhoogt een speciaal Universiteitsfonds waarin periodiek kan worden gedoneerd de inkomstenstroom, zo blijkt in de praktijk in binnen- en buitenland. Veel buitenlandse universiteiten beschikken over servicedesks die zorgen voor een koppeling tussen gevers en specifieke onderdelen van de universiteit. Zo kan een vermogende particulier makkelijk een gericht doel vinden dat bij hem past. Schuyt weet uit ervaring dat vooral aansprekende onderzoeken gevers over de streep kunnen trekken. Neem een onderzoek naar hiëroglyfen door een universiteit, of naar de stand van zaken rond het fatsoen in Europa. Ik weet zeker dat daar mensen enthousiast over raken. Het gaat, zo legt hij uit, om de passie. Er zijn maar weinig mensen die het niet bijzonder vinden om bij een project betrokken te zijn dat het leven van veel anderen positief zal veranderen. Als voorbeeld noemt hij het Radionucliden-project van de VU. Daarbij wordt een neutron vastgemaakt aan een medicijn tegen kanker dat de patiënt wordt toegediend. Zo kan worden gevolgd of het medicijn effect heeft op bijvoorbeeld een tumor in de hersenen. Op die manier kan gericht de juiste behandeling worden gekozen. Een miljoenenproject dat volledig door particulieren is gefinancierd. Grote overheidsbezuinigingen dwingen onder andere culturele instellingen en universiteiten kritisch naar hun inkomstenstroom te kijken. Giften van particulieren zijn hard nodig om bijzondere projecten mogelijk te maken. Vele vertegenwoordigers van universiteiten, ziekenhuizen en culturele instellingen hebben de afgelopen maanden in de collegebanken van de Vrije Universiteit in Amsterdam (VU) plaatsgenomen. Door het wegvallen van overheidssubsidie als het gevolg van de crisis zijn ze gedwongen na te denken over het aanboren van andere inkomstenbronnen. Donaties van particulieren ofwel privaatgeld zijn dan een welkome aanvulling. De werkgroep Filantropische studies van de VU leert de instellingen de fijne kneepjes van de fondsenwerving onder particulieren. Er is grote behoefte aan die kennis, weet hoogleraar Filantropie Theo Schuyt van de VU. Hij doet sinds 1995 onderzoek naar filantropie en het geefgedrag van Nederlanders. Volgens Schuyt waren veel non-profits de afgelopen jaren zo ingesteld op overheidssubsidie dat ze niet goed meer weten hoe de particulier moet worden benaderd. Het aanstellen van fondsenwervers alleen is niet voldoende. Vaak moet de hele interne organisatie bij deze instellingen op de schop. Veel universiteiten hebben na veertig jaar verzorgingsstaat bijvoorbeeld grote afdelingen gericht op het schrijven van rapportages voor de overheid over de besteding van gelden. Door het werven van privaatgeld gaan veel instellingen hiermee terug naar de wortels. In de tijd vóór de verzorgingsstaat, was filantropie veel gebruikelijker, zegt Schuyt. De rijke burgerij gaf geld aan universiteiten en zorginstellingen. Gelukkig regelt onze verzorgingsstaat in de huidige tijd de basisvoorzieningen op het gebied van zorg en scholing. Voor bijzondere projecten is de hulp van particulieren in deze tijd echter opnieuw belangrijk. Betrokkenheidsgeld De aandacht voor de inzet van particulier geld is niet uitsluitend ingegeven door de recente bezuinigingen. Al in 2004 werd door het ministerie van OC&W de taskforce Geven voor Weten opgericht. Deze moest onder meer de fiscale mogelijkheden onderzoeken om geven aan universiteiten aantrekkelijker te maken. Ook werden aanbevelingen gedaan om cultuur en structuur van kennisinstituten te veranderen en deze zo aantrekkelijker te maken voor filantropie. Uit de diverse rapporten wordt duidelijk dat organisaties vooral opener moeten worden over hun activiteiten. Ook de Europese Commissie heeft financiering van de kenniseconomie vanuit filantropische bronnen dit jaar op de Door het wegvallen van overheidssubsidie moeten instellingen andere inkomstenbronnen aanboren agenda gezet (zie het EC-rapport Giving in evidence, 2011). Schuyt betoogt dat de instellingen allereerst hun zaken op orde moeten hebben. Een boodschap die hij niet voor de eerste keer predikt. Ontwaakt, was zijn dringende boodschap aan de instellingen begin vorig jaar in een heus pamflet. Samen met Ramses Man, voorzitter van het Nederlands Genootschap voor Fondsenwervers (NGF), spoorde hij non-profits aan om hun inkomsten onder de loep te nemen. Zo moet volgens de hoogleraar duidelijk zijn welke geldstromen er zijn. Er moet onderscheid worden gemaakt tussen drie stromen: ten eerste overheidsgeld, daarnaast marktgedreven geld waarbij bijvoorbeeld betaald onderzoek voor bedrijven wordt uitgevoerd. En de derde stroom noemen wij betrokkenheidsgeld. Het gaat hierbij om giften en legaten van particulieren die de instelling een warm hart toedragen. De hoogleraar geeft aan dat de instellingen de potentiële gevers in de eigen regio in kaart moeten brengen. Zijn dit bij- voorbeeld oud-studenten of juist buurtbewoners? Op dat terrein lijkt er nog veel te moeten gebeuren. Zo kwam Wageningen Universiteit in april in het nieuws door een anonieme gift van 3,2 miljoen euro. Desgevraagd vertelde de instelling niet te weten wat ze jaarlijks van particulieren ontvangt. Dat wordt nu in kaart gebracht, moest de woordvoerder in het universiteitsblad bekennen. Verleiden Universiteiten moeten een vraagcultuur creëren. Ze moeten simpelweg vaker en gerichter om geld vragen, zegt Schuyt. De structuur van de universiteit kan hierbij helpen. Zo Zien geven, doet geven Schuyt ziet veel mogelijkheden voor universiteiten. Hij noemt in Europa de Britse universiteiten Oxford en Cambridge als best practices. Zij steken traditioneel veel tijd in het onderhouden van contact met particuliere gevers en oud-studenten. Men heeft natuurlijk een lange traditie op het gebied van fondsenwerving. Bovendien is er op beide universiteiten al jaren een eigen universiteitsfonds actief, zegt Schuyt. De universiteiten profiteren volgens hem bovendien van het Matteüs-effect. Een verwijzing naar de bijbel, die aangeeft dat wie heeft meer zal krijgen. Schuyt wil Nederlandse instellingen daarom aansporen vooral snel in actie te komen om de particulier te verleiden. Met kapitaal trek je geld aan. Zien geven, doet geven. Giften in naam van de wetenschap De Amerikaanse universiteit Harvard wist ondanks de economische situatie in 2010 het op drie na hoogste bedrag aan particuliere giften in de historie binnen te halen. Een groot deel van de 639 miljoen dollar werd bijeengebracht door oud-studenten. Bij het aantrekken van privaatgeld gaat het om de details. Zo verwacht de particulier anders dan de overheid een blijk van waardering voor de gift. De technische universiteit van München eerde dit jaar 200 oud-studenten voor een financiële gift met de titel Excellent Alumni. Steeds meer universiteiten gebruiken particulier geld voor de uitbreiding van het onderwijsaanbod. De universiteit van Oxford ontving in september van dit jaar een gift van 90 miljoen euro om een nieuw college te openen, gericht op de educatie van zeer getalenteerde studenten: wereldleiders in de dop.

14 Teken des tijds Veilinghuis Christie s verkocht in 2010 een recordbedrag van 91,2 miljoen dollar aan exclusieve horloges (bron: World Wealth Report 2011) INTERVIEW Ondernemer Wybe van der Gang waagt zich vanuit Dokkum aan iets dat alleen leek voorbestemd voor de grote Zwitserse horlogemerken. Het door hem ontwikkelde exclusieve horlogemerk is hard op weg zichzelf internationaal op de kaart te zetten. Niets te verliezen Ik heb werktuigbouwkunde gedaan en de Leidse instrumentenmakersopleiding gevolgd. Na mijn afstuderen in 1990 ben ik meteen voor mezelf begonnen, als toeleverancier van kleine fijnmechanische onderdelen onder de naam Exakt Fijnmechanika. Het zelfstandig ondernemer zijn is voor mij altijd het uitgangspunt geweest. Ik wilde graag mijn eigen toekomst bepalen. Met 26 ben ik begonnen: ik had niets te verliezen, alleen maar te winnen. Dat maakte de start in mijn ogen erg gemakkelijk. Droom Tijdens mijn studietijd speelde de gedachte al door mijn hoofd om horloges te gaan maken. Een eigen horlogemerk is toch een soort droom. Zeker omdat ik al in het vak van de fijnmechanica zat. Van der Gang Watches is tien jaar geleden ontstaan uit Exakt Fijnmechanika. We hadden de machines al en we waren nu eenmaal goed in kleine onderdelen. De stap was snel gemaakt. Ik heb een uurwerktechnicus in dienst genomen die volledig op de hoogte is van de uurwerktechnieken. Het begon met één horloge en het zijn er veel meer geworden. In Nederland zijn wel een paar ateliers die zich met horlogemaken bezighouden, maar geen enkele zoals wij. Wij zijn een Nederlandse horlogemanufactuur die de concurrentie met de Zwitserse horlogemerken aangaat en aankan. Ruimtevaart Van der Gang was eerst een spin-off, nu werkt het steeds vaker andersom. Van der Gang Watches versterkt de fijnmechanische tak dus ook. Als ze horloges kunnen maken, kunnen ze dat ook, denkt men nog wel eens. Beide bedrijven zitten onder één dak. Opdrachtgevers van Exakt Fijnmechanika zijn bedrijven als Philips, maar we doen ook veel voor de medische wereld en de ruimtevaart. Dat zijn branches die vragen om een hoge mate van nauwkeurigheid en een hoog niveau van afwerking. Meesterwerk Momenteel zijn we bij Van der Gang met een eeuwdurend kalenderwerk bezig. Ons meesterwerk. Het grootste project tot nu toe, waar we al meer dan vijf jaar aan werken. Dit horloge houdt rekening met schrikkeldagen in jaren deelbaar door vier, behalve in eeuwjaren. Maar ook met de uitzonderingen hierop, zoals een schrikkeljaar dat deelbaar is door 400. Alle onderdelen ontwikkelen we zelf. Als het voor de klant beschikbaar is, medio volgend jaar, dan hebben we iets dat alleen de heel grote Zwitserse Zelfstandig ondernemerschap was voor mij altijd het uitgangspunt horlogefabrikanten hebben aangekund. Het is een enorme prestatie om dit te realiseren. Waarom we dit doen? Het zet je als horlogemerk op de wereldkaart. Exclusiviteit Ik wil best doorgroeien met Van der Gang, maar we hoeven geen grote speler te worden. Ik kies heel bewust voor exclusiviteit en wil vooral groeien in de wijze waarop we horloges maken. Iets zeker een horloge is zoveel mooier als het niet in massa wordt gemaakt. We doen nergens concessies in. De techniek moet per- fect zijn, de materialen, de onderdelen. Onze horloges zijn af op ieder punt. Dát is mijn uiteindelijke passie. Exakt Fijnmechanika was trouwens ook wel degelijk een passie, anders had ik het niet voor elkaar gekregen daar een succes van te maken. Met passie bereik je een hoop. Energie verdelen Het feit dat Van der Gang sinds de start snel is gegroeid, wil niet zeggen dat de focus niet meer op Exakt Fijnmechanika ligt. Beide bedrijven zijn even belangrijk voor me. Het is wel lastig om je energie te verdelen, zeker omdat ik perfectionistisch ben. Maar mijn specifieke aandacht hebben beide organisaties wel nodig, zeker als het gaat om het genereren van nieuwe ideeën en acquisitie. Ik ben nu eenmaal degene die het vliegwiel moet aanzwengelen. Crisis De horloges die wij ontwikkelen en maken, kosten tussen de 5.200 en 40.000 euro. De duurste is het eeuwdurende kalenderwerk, dat nog moet verschijnen. Mensen vinden het leuk om een goed en mooi product uit Nederland te hebben. We maken 200 tot 300 horloges per jaar. Ze worden pas gemaakt als ze besteld zijn. Onze klanten kiezen namelijk zelf een uniek nummer uit een serie. We zijn overigens ook nog bezig met het bouwen en ontwikkelen van een Fliegeruhr, een pilotenhorloge, iets groter en stoerder. Het is een populair type horloge, maar wij maken hem natuurlijk wel in Van der Gang-stijl. Als ondernemer had ik niets te verliezen, alleen maar te winnen Moeilijke gesprekken Ik heb goede ervaringen met financieel dienstverleners. Omdat het vanaf het begin goed ging, heb ik nooit moeilijke gesprekken gehad. Persoonlijk contact vind ik belangrijk in de relatie met de bank. Of de crisis invloed heeft gehad op de bedrijfsresultaten? Dat wel, maar niet schokkend. De omzet is op een voldoende goed niveau gebleven. Er blijven altijd Nederlanders die het goed hebben en geld overhebben voor een mooi horloge. Trots Ik vind het heel leuk om mijn eigen naam aan de horloges te kunnen geven. Zo n eigen horlogemerk geeft toch een gevoel van trots. En ik zou het mooi vinden als mijn kinderen later met Van der Gang verder willen gaan. Maar ze zijn nu nog te jong (zes en negen, red.) om hier iets zinnigs over te zeggen. Ze zullen hard moeten werken om het overeind te houden. Houthakken en water dragen, anders houd je het niet in stand; volgens mij geldt dat voor ieder bedrijf. Ik heb nog geen strak omlijnd idee over wat ik ze precies wil bijbrengen over ondernemerschap. Maar wat ze later ook gaan doen: ze zullen moeten leren dat het allemaal niet vanzelf gaat.

15 Jong en oud Aan samen beleggen is geen minimumleeftijd verbonden (bron: beleggingsadviseur Frans Selhorst, pagina 12) Geen openstaande rekeningen Slecht debiteurenbeheer beïnvloedt verkoopprijs (bron: Jan Vis, waarderingsdeskundige) Bedrijfsoverdracht Vergeet het verleden bij waardering onderneming Jan Vis, gerenommeerd expert op het gebied van bedrijfswaardering, adviseert verkopende ondernemers het toekomstig potentieel van hun onderneming kritisch onder de loep te nemen. Prestaties uit het verleden zijn nauwelijks van belang bij bedrijfsverkoop, zegt Vis. Zijn beste adviezen op een rij. De visie van waarderingsdeskundige Jan Vis kan confronterend zijn voor ondernemers die op het punt staan hun bedrijf te verkopen. De veelgebruikte boekhoudkundige methoden om bedrijven te waarderen voldoen in zijn optiek namelijk niet en zorgen volgens hem alleen maar voor teleurstelling Als waarderingsdeskundige wordt hij regelmatig ingeschakeld bij conflictsituaties rond bedrijfsovernames. Die zijn goed te voorkomen, weet Vis. Winsten uit het verleden zijn geen leidraad voor de toekomst Als het aan Vis ligt, stoppen ondernemers direct met het baseren van de overnameprijs op resultaten uit het verleden. Stop met achterom kijken. Dat zegt namelijk niets over de toekomst. Het projecteren van de winsten uit het verleden op de toekomst heeft nog veel minder zin. De bouwwereld is daarvan een treffend voorbeeld, aldus Vis. Wie vijf jaar geleden een bouwbedrijf kocht op basis van projecties uit het verleden, heeft te veel betaald. Uitgangspunt moet het toekomstige geldgenererende vermogen van de onderneming zijn. De Colofon & Disclaimer ondernemer moet een koper enthousiast kunnen maken voor het potentieel van de onderneming in de toekomst. Dat verhoogt de slagingskans van de overname. Vis merkt in de praktijk dat verkopers prijs en waarde vaak door elkaar halen. De waarde wordt bepaald door de cashflow die de onderneming in de toekomst kan genereren, de prijs is het bedrag dat de koper daar nu voor wil betalen. Een koper zal altijd proberen een prijs te betalen die lager ligt dan de waarde. Als die prijs echter hoger is dan de waarde die door de verkoper wordt toegekend, kan een overeenkomst tot stand komen. Dit is mogelijk omdat beide partijen handelen vanuit een verschillende positie en situatie. Het is de voorstelling van de cashflow in de toekomst die de koper uiteindelijk over de streep trekt om een prijs te betalen die dicht bij de waarde ligt. Niet de winst telt, maar de cashflow Bij het bepalen van de waarde van het bedrijf telt niet de behaalde winst, maar de cashflow. Vis: Laatstgenoemde geldstroom is tastbaar, terwijl winst slechts een item uit de financiële rapportage is. Bovendien weet de koper ook dat de winst kan worden beïnvloed door zaken als afschrijvingen en voorzieningen. Manipulatie van de winst leidt na de overdracht niet zelden tot juridische conflicten over waarderingsrapporten, weet Vis uit ervaring. Hij wordt Het is de voorstelling van de cashflow in de toekomst die de koper uiteindelijk over de streep trekt regelmatig als gerechtelijk deskundige gevraagd zijn oordeel in dergelijke zaken te vellen. Jan Vis is eigenaar van adviesbureau Talanton Corporate Finance en adjunct-professor Business Valuation aan Rotterdam School of Management - Erasmus Universiteit. Zijn expertise is Bedrijfswaardering en waardecreatie. www.talanton.nl Voorkom dat de accountant te veel leunt op de jaarrekening Veel ondernemers werken bij de bedrijfsoverdracht nauw samen met hun accountant. Dat ligt voor de hand, omdat hij het bedrijf goed kent, zegt Vis. Tegelijk vormt dit een gevaar. Niet alle accountants hebben waarderingskennis. Niet alleen leunen sommige accountants te veel op de jaarrekening bij de waardebepaling, ook gaan ze bij de berekening soms uit van gedateerde boekhoudkundige methoden. Maar ook de economisch correcte methoden moeten voortdurend worden bijgesteld. Vis wijst op de risicovrije rentevoet die wordt gebruikt om winsten in de toekomst te voorspellen. De huidige crisis heeft ons inmiddels geleerd dat een risicovrije rente niet meer bestaat. Afrekenen en wegwezen na de overname Zogeheten earn out-regelingen, waarbij een deel van de opbrengst voor de ondernemer afhankelijk is van de te behalen winst in de toekomst, pakken voor niemand goed uit, zegt Vis. Misschien alleen voor juristen, want die moeten in veel gevallen worden ingeschakeld als het misgaat. Het gaat mis omdat je de toekomst niet kunt vastleggen. Bovendien is de vertrekkende eigenaar niet alleen kwetsbaar voor manipulaties van de winst, maar ook voor veranderingen in de wet- en regelgeving, waardoor er minder overblijft van de afgesproken bedragen. Maar Vis weet dat een dergelijke regeling soms onvermijdelijk is. Leg dan een methodologie vast die zich richt op geldstromen in plaats van op de winst. Jan Vis sprak tijdens de door ABN AMRO georganiseerde bedrijfstaxatiedagen. Meer weten over bedrijfsoverdracht? De private banker kan klanten in contact brengen met een specialist Overname Bedrijven. Financial Focus Een uitgave van ABN AMRO MeesPierson nummer 10, november 2011 Voor vragen of suggesties kunt u contact opnemen met uw private banker of ABN AMRO MeesPierson Redactie Financial Focus (HQ6053) Postbus 283, 1000 EA Amsterdam financial.focus@nl.abnamro.com Redactie: Britta Boelrijk, Bastiaan Braams, Functioneel Wit, Marjoke Geluk, Jacques Hogerwerf, Karin Imming-Jonker, Peter Rikhof, Coco Rookmaaker, Cleo Scheerboom, Ben Steinebach, Jeroen Vegt, Emile Verbeek, Liesbeth Wijnands, Gitte Wouters, Sandra Zwart, Madieke Zwetsloot Vormgeving: Sven van Pel Beeld: HillCreek Pictures, Hollandse Hoogte, Adrie Mouthaan, Frank Ruiter, Shutterstock Illustraties: Tyn Veen Koch, GPB Media Prepress: GPB Media, Leiderdorp Over ABN AMRO MeesPierson ABN AMRO MeesPierson is een handelsnaam van ABN AMRO Bank N.V. ABN AMRO Bank N.V. is gevestigd aan de Gustav Mahlerlaan 10 (1082 PP) te Amsterdam (Nederland). Het internetadres van ABN AMRO MeesPierson is www.abnamromeespierson.nl. ABN AMRO Bank N.V. heeft een bankvergunning van De Nederlandsche Bank N.V. en is opgenomenin het register van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) onder nummer 12000004. ABN AMRO Bank N.V. kan optreden als: - aanbieder van betaal-, spaar- en krediet-producten; - bemiddelaar en adviseur van betaal-, spaar-, krediet- en verzekeringsproducten; - beleggingsonderneming voor alle beleggingsdiensten, beleggingsactiviteiten en nevendiensten. Informatie over de klachtenregeling van ABN AMRO Bank N.V. en de geschilleninstantie waarbij ABN AMRO Bank N.V. is aangesloten kunt u vinden op www.abnamro.nl/klachtenregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024 ( 0,10 per minuut). Op ABN AMRO Bank N.V. zijn het beleggers-compensatiestelsel en het depositogarantie-stelsel van toepassing. Meer informatiedaarover kunt u vinden op: www.abnamro.nl/garantieregeling of opvragen via telefoonnummer 0900-0024. ABN AMRO Bank N.V. is ingeschreven in het Handelsregister K.v.K. Amsterdam onder nummer 34334259. Het BTW-identificatienummer van ABN AMRO Bank N.V. is NL820646660B01. Algemene Disclaimer De in dit document aangeboden informatie is opgesteld door ABN AMRO Bank N.V. en is bedoeld als informatie in algemene zin en is niet toegespitst op uw persoonlijke situatie. De informatie mag daarom nadrukkelijk niet beschouwd worden als een advies of als een voorstel of aanbod tot 1) het aankopen of verhandelen van financiële instrumenten en/of 2) het afnemen van beleggingsdiensten noch als een beleggingsadvies. Beslissingen op basis van de informatie uit dit document zijn voor uw eigen rekening en risico. De informatie en de voorwaarden die van toepassing zijn op door ABN AMRO Bank N.V. aangeboden financiële instrumenten en beleggingsdiensten verleend door ABN AMRO Bank N.V. kunt u vinden in de Voorwaarden Effectendienstverlening ABN AMRO N.V. en het Informatieblad Effectendienstverlening ABN AMRO Bank N.V. die verkrijgbaar zijn via www.abnamro.nl/beleggen. Hoewel ABN AMRO Bank N.V. tracht juiste, volledige en actuele informatie uit betrouwbaar geachte bronnen aan te bieden, verstrekt ABN AMRO Bank N.V. expliciet noch impliciet enige garantie dat de aangeboden informatie in dit document juist, volledig of actueel is. ABN AMRO Bank N.V. aanvaardt geen aanspra-kelijkheid voor druk- en zetfouten. De in dit document opgenomen informatie kan worden gewijzigd zonder voorafgaand bericht. ABN AMRO Bank N.V. is niet verplicht de hierin opgenomen informatie te actualiseren of te wijzigen. ABN AMRO Bank N.V. en/of haar agenten of onderaannemers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid ten aanzien van enige schade (met inbegrip van gederfde winst), die op eni-gerlei wijze voortvloeit uit de informatie die u in dit document wordt aangeboden of het gebruik daarvan. ABN AMRO Bank N.V., of de rechthebbende, behoudt alle rechten (waaronder auteursrechten, merkrechten, octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten) met betrekking tot alle in dit document aangeboden informatie (waaronder alle teksten, grafisch materiaal en logo s). Het is niet toegestaan de informatie uit dit document te kopiëren of op enigerlei wijze openbaar te maken, te verspreiden of te vermenigvuldigen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO Bank N.V. of rechtmatige toestemming van de rechthebbende. U mag de informatie in dit document wel afdrukken voor uw eigen persoonlijk gebruik. US Person Disclaimer ABN AMRO Bank N.V. ( ABN AMRO ) is geen geregistreerde verzekerings- of bankinstelling zoals bedoeld in de federale wetgeving en de wet- en regelgeving van de afzonderlijke staten van de Verenigde Staten van Amerika. Het is ABN AMRO Bank N.V. daarom niet toegestaan financiële diensten en/of producten, waaronder diensten en/of producten op het gebied van betalingsverkeer (waaronder het accepteren of het aanbieden tot het doen van stortingen), leningen, verzekeringen, hypotheken of creditcards aan te bieden aan Amerikaanse ingezetenen [ US Persons in de zin van vorenbedoelde wet- en regelgeving]. ABN AMRO Bank N.V. is niet geregistreerd als broker-dealer en investment adviser zoals bedoeld in respectievelijk de Amerikaanse Securities Exchange Act van 1934 en de Amerikaanse Investment Advisers Act van 1940, zoals van tijd tot tijd gewijzigd, noch in de zin van andere toepasselijke wet- en regelgeving van de afzonderlijke staten van de Verenigde Staten van Amerika. Tenzij zich op grond van de hiervoor genoemde wetten een uitzondering voordoet, is de effectendienstverlening van ABN AMRO Bank N.V. inclusief (maar niet beperkt tot) de hierin omschreven producten en diensten, alsmede de advisering daaromtrent niet bestemd voor Amerikaanse ingezetenen [ US Persons in de zin van vorenbedoelde wet- en regelgeving]. Dit document of kopieën daarvan mogen niet worden verzonden of meegebracht naar de Ver-enigde Staten van Amerika of worden verstrekt aan Amerikaanse ingezetenen. Onverminderd het voorgaande is het niet de intentie de in dit document beschreven diensten en/of producten te verkopen of te distribueren of aan te bieden aan personen in landen waar dat ABN AMRO Bank N.V. op grond van enig wettelijk voorschrift niet is toegestaan. Een ieder die beschikt over dit document of kopieën daarvan dient zelf na te gaan of er wettelijke beperkingen bestaan tegen de openbaarmaking en verspreiding van dit document en/of het afnemen van de in dit document beschreven diensten en/of producten en zodanige beperkingen in acht te nemen. ABN AMRO Bank N.V. is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van diensten en/of producten die in strijd met de hiervoor bedoelde beperkingen zijn afgenomen.

16 Geen protectionisme in 1851 Prins Albert ageerde fel tegen critici die bang waren dat buitenlandse invloed de Britse industrie negatief zou beïnvloeden Retrospect In de rubriek Retrospect zet Financial Focus een trend of ontwikkeling uit het verleden in het perspectief van vandaag Vaart der volkeren Kritiek De tentoonstelling in Londen werd door critici gezien als een verheerlijking van het kapitalisme. Sommigen waren zelfs bang voor een opstand van de bezoekers tegen de overheid. Opbrengst Onderzoek toonde aan dat de Nederlandse deelname aan de wereldtentoonstelling in 2000 in Hannover zo n 350 miljoen euro aan potentiële orders opleverde. De investering was 35 miljoen euro. Het prestigieuze Crystal Palace bleef net als de Eiffeltoren na afloop van de tentoonstelling staan, maar brandde in 1936 af Wereldtentoonstelling Londen zette toon voor 160 jaar vooruitgang De eerste wereldtentoonstelling was 160 jaar geleden in Londen een groot succes. De vijfjaarlijkse expo s laten ook nu nog zien wat we kunnen, maar de oorspronkelijke zelfingenomenheid is verdwenen. De vooruitgang in de wereld laten zien, dat was de gedachte achter de wereldtentoonstelling die midden negentiende eeuw in Londen werd gehouden. Koningin Victoria en haar man prins Albert bemoeiden zich persoonlijk met deze proeve van bekwaamheid van de mensheid. The Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations paste in een tijd waarin een sterk optimisme leefde over de vooruitgang in de wereld. Het idee van een wereldtentoonstelling werd bedacht in Frankrijk, maar Engeland, dat ver vooruitliep op het gebied van industriële ontwikkeling, organiseerde in 1851 de eerste internationale expo. Bezoekers vergaapten zich onder andere aan de nieuwste fotografietechniek, de voorloper van de fax en een stemmachine die dubbeltelling kon voorkomen. Koningin Victoria putte speciaal voor de tentoonstelling ook uit de eigen collectie en toonde de Koh-i-Noor, de grootste diamant ter wereld. Het uit Perzië afkomstige kroonjuweel moest de rijkdom en internationale invloed van Engeland benadrukken. Bezoekers stonden lang in de rij om de steen te zien. Hun teleurstelling over de beperkte schittering deed het koningshuis besluiten de steen een jaar later te laten herslijpen. Architectuur De eerste wereldtentoonstelling was strak georganiseerd. Prins Albert zette de toon voor de tentoonstellingen door de exposanten zelf de kosten te laten dragen voor deelname. Het was bovendien nieuw dat deelnemende landen zelf het ontwerp en de bouw van het paviljoen waarin ze exposeerden op zich namen. Architectuur werd daardoor een belangrijk kenmerk van de wereldtentoonstellingen. Hoewel de bouwwerken op het expoterrein oorspronkelijk bedoeld waren om slechts gedurende de maximaal zesmaandse duur van de tentoonstelling te blijven staan, mochten onder andere de Eiffeltoren en het Atomium in Brussel blijven. Beide bleken ook na de tentoonstelling publiekstrekkers. Ook het prestigieuze Crystal Palace in Londen bleef staan na afloop van de wereldtentoonstelling (het werd verplaatst, maar brandde in 1936 af). Het complex was dan ook een toonbeeld van vooruitgang. De kasachtige constructie in combinatie met glas was geïnspireerd op de tuinen van de Britse hertog van Devonshire en werd ontworpen door zijn hoofdtuinman. De bomen en de standbeelden benadrukten niet alleen de hoogte van de constructie, maar waren ook bedoeld om de superioriteit van de mens ten opzichte van de natuur te laten zien. Tot op zekere hoogte: de mussenplaag die in het gebouw ontstond, werd uiteindelijk opgelost door de inzet van roofvogels. De materiaalkeuze van Crystal Palace was mede ingegeven door onzekerheid over het succes van de tentoonstelling. De bouwmaterialen konden worden gerecycled om eventuele verliezen te dekken. Dat was niet nodig, de eerste expo werd met ruim zes miljoen bezoekers een groot succes. De goedkoopste kaartjes bedoeld voor het minder kapitaalkrachtige volk die aan het eind van de tentoonstellingsperiode werden verkocht, waren het meest in trek. Vier en een half miljoen kaartjes van één shilling werden er verkocht, goed voor een opbrengst van omgerekend naar huidige maatstaven 20 miljoen pond. Van de opbrengst werden later het Victoria & Albert Museum, het Science Museum en het Natural History Museum gebouwd. Soorten en maten Onder de vlag van de World-expo worden diverse tentoonstellingen georganiseerd. De grote officiële tentoonstellingen, waarbij de deelnemende landen een eigen paviljoen bouwen, vinden elke vijf jaar plaats. 2015 De volgende grote wereldtentoonstelling is in 2015 in Milaan met als thema Feeding the planet, energy for life. Verbeteren van de wereld Het karakter van de wereldtentoonstellingen is veranderd sinds Londen. Waar eerst de nadruk lag op de industriële vooruitgang, werd later de culturele uitwisseling tussen landen belangrijker. In Parijs werden in 1889 meesterwerken van Renoir, Monet en Rodin getoond. Componist Claude Debussy werd naar verluidt op de tentoonstelling in Parijs zo geïnspireerd door de Javaanse muziek, dat de invloeden van het bezoek in zijn latere werken zijn terug te horen. Niet alleen de onderwerpen veranderen, ook de exploitatie. Volgens berekeningen kost deelname een land gemiddeld 13 miljoen euro. Mede hierdoor kreeg de deelname in de vorige eeuw een ander karakter en werd ze ingezet om de handel tussen landen te promoten. De laatste jaren staan de tentoonstellingen in het teken van het verbeteren van de wereld. Zo was het thema van de meest recente wereldtentoonstelling in 2010 in Sjanghai het verbeteren van Prins Albert vond dat de exposanten zelf de kosten moesten dragen voor deelname de leefomstandigheden in steden. Tijdens de door 73 miljoen mensen bezochte expo was er veel aandacht voor de industriële ontwikkeling in de milieutechnologie. Nederland presenteerde het nieuwste op het gebied van watermanagement en zonne-energie. Daarmee sluiten de tentoonstellingen nog steeds aan bij het idee van prins Albert in Londen 160 jaar geleden. Hij stelde dat ze een weerspiegeling moeten zijn van de universele mensheid in de betreffende tijdsperiode. NEEM UW BANK OVERAL MEE NAAR TOE Sms mobiel naar 7500 voor de app Mobiel bankieren Waar en wanneer u maar wilt geld overmaken. Dat kan met de Mobiel Bankieren app! Bovendien kunt u afbeeldingen en tekst toevoegen aan uw rekeningen. Zo bankiert u op een persoonlijke en overzichtelijke manier vanaf uw smartphone. Natuurlijk kunt u met de Mobiel Bankieren app ook uw saldo controleren en uw bij-en afschrijvingen bekijken. Mobiel Bankieren is er voor iphone, ipad, Android en Blackberry (najaar 2011). De belangrijkste voordelen: Gemakkelijk geld overmaken naar bekende rekeningen Foto s en namen toevoegen aan rekeningen Eenvoudig zoeken op bedragen, omschrijving en op rekeningen Inloggen en overboeken met een zelfgekozen 5-cijferige pin Wilt u meer weten over Mobiel Bankieren? Ga naar abnamro.nl/mobielbankieren 210009946 1731 Adv Mobiel 267x90.indd 1 27-10-11 11:34