Publicatiedatum: 17 oktober 2013 ING Commercial Banking Technische analyse: Lange termijn bull markt in aandelen begonnen Door Roelof-Jan van den Akker, senior technisch analist van ING Financial Markets De belangrijkste conclusies op een rij Start van de lange termijn bull markt voor komende 18 tot 20 jaar nadat de S&P500 Index boven de belangrijke horizontale weerstand op 1.553 punten is gesloten voor het 3 e kwartaal op rij. Dit rechtvaardigt een overweging voor aandelen binnen lange termijn portefeuilles. Het lange termijn koopsignaal boven de 1.553 punten na het zijwaarts koerspatroon in de periode 2000-2013 kent grote overeenkomsten met vorige vergelijkbare koersuitbraken uit 1950 en 1980. Op basis van historische koersbewegingen is de lange termijn koersstijging naar de volgende belangrijke cyclus top in 2031/2033 begonnen. De bovenkant van het trendkanaal ligt op circa 9.500 punten in de S&P500 Index in 2031. De Europese aandelenmarkten, vertegenwoordigd in de Eurostoxx600 Index, hebben de afgelopen 4 tot 5 jaar een underperformance laten zien ten opzichte van de S&P500 Index. De Duitse DAX Index volgt het patroon van de S&P500 Index na de uitbraak boven de 8.340 punten in de afgelopen maand september. De FTSE-100 is de volgende grote Europese markt die aan de vooravond staat van een serieuze uitbraak boven de lange termijn weerstand op 6.750 en 6.950 punten. De AEX-Index is sinds 2000 één van de zwakst presterende Europese beurzen geweest. De belangrijkste oorzaak moet gezocht worden in de samenstelling van de index. Tot in 2009 kende de financiële sector een weging van 30% of meer binnen de index. Een markt performance voor de AEX-Index is in de komende maanden tot jaren mogelijk. Zelfs tijdelijke outperformance van de AEX-Index behoort tot de mogelijkheden. Een maandslot boven de 378 punten speelt hierin een cruciale rol. In de komende maanden verwachten we een outperformance van Europese aandelen ten opzichte van Amerikaanse aandelen. Een eindejaarsrally is al begonnen of koersen zitten dichtbij een bodem van waar deze rally gaat beginnen. Na deze verwachte positieve periode voor aandelen is een 10% tot 15% correctie begin 2014 aanstaande. Dit correctie percentage is van een normale omvang binnen een lange termijn stijgende trend en moet beoordeeld worden als een koop moment. Ondanks het lange termijn positieve beeld blijft een langdurige consolidatie periode van 1 tot 2 jaar een reële mogelijkheid na de top in deze eindejaarsrally. Een vergelijkbare koersontwikkeling als na de uitbraak in 1980. 1
Publicatiedatum: 17 oktober 2013 ING Commercial Banking Technische analyse: Lange termijn bull markt in aandelen begonnen Door Roelof-Jan van den Akker, senior technisch analist van ING Financial Markets Kwartaal grafiek S&P500 Index forceert lange termijn koopsignaal Eind september sloot de S&P500 op 1.681,55 punten. Het was het derde kwartaal in successie dat de koers boven de belangrijke horizontale weerstandszone van 1.553 punten wist te blijven. Deze uitbraak is zo verschrikkelijk belangrijk omdat de koersgrafiek hiermee een einde maakt aan het 13-jarige zijwaartse koerspatroon sinds de top uit maart 2000 op 1.553 punten en omdat hiermee een nieuwe langjarige bull markt is gestart. De ervaring leert dat deze lange termijn van stijgende fases 18 tot 20 jaar duren voordat deze nieuwe cyclus eindigt en de koers een volgende belangrijke top gaat maken die fors hoger ligt. In dit rapport wordt uitvoerig ingegaan op vergelijkbare koersbewegingen in de kwartaal grafiek van de S&P500 Index in de afgelopen 90 jaar. Daarnaast wordt bekeken wat de impact van deze uitbraak is op de Europese aandelenmarkten, de Eurostoxx600 Index, de Duitse DAX Index, FTSE-100 Index Index en de AEX- Index. Verder wordt aandacht besteed aan de relatieve performance van de Eurostoxx600 Index in relatie tot de S&P500 Index en de AEX-Index versus de Eurostoxx600 Index. 2
S&P500 Index kwartaal grafiek 1920-2013 De aandelenkoersen kennen nog maar één richting,omhoog? Geenszins. Aandelenmarkten zullen dezelfde dynamiek en karakteristieken behouden als in het verleden: stijgingen worden afgewisseld met dalingen. Maar in een lange termijn stijgende fase, zoals nu begonnen, zullen de toppen in de komende jaren op een hoger niveau komen te liggen ondanks forse tussentijdse koerscorrecties. Bij het begin van de lange termijn stijgende fase in 1980 consolideerden koersen 2 jaar voordat de echte bull markt in 1982 begon. Het zou geen verrassing zijn als de koersen ook nu na de uitbraak in maart van dit jaar voor een langere periode rond dit uitbraakpunt op 1.553 punten zouden consolideren. Verder moeten beleggers zich realiseren dat de beurskrach uit 1987 zich voltrok binnen de vorige bull markt periode 1980-2000. In deze crash verloor de S&P500 Index in vier handelsdagen ruim 28%. Dit werd door beleggers destijds niet beleefd als een daling met een perfect koopmoment. Toch gaf de lange termijn uitbraak in 1980 boven de horizontale weerstand op 117 punten aan dat de markt al 7 jaar in de nieuwe stijgende fase bewoog. Koersen herstelden zich redelijk snel van deze zware klap. In mei 1989 noteerde de koers al weer boven het niveau van voor de crash op 315 punten, terwijl de markt nieuwe toppen maakte boven de 338 punten in juli van hetzelfde jaar. De onderliggende boodschap van de markt is dat na een vergelijkbare uitbraak als in 1980-1982 correcties koopmomenten zijn. 3
De overeenkomsten in de kwartaal grafiek van de S&P 500 Index Op pagina 3 is de lange termijn kwartaal grafiek van de S&P500 Index afgebeeld. In deze grafiek keert het ongekend sterke beeld voor aandelen terug gedurende meerdere decennia, bevestigd door de groene stijgende lijnen. Toch zijn er ook lange periodes terug te vinden dat de koersen nauwelijks van hun plaats kwamen of zelfs een negatief rendement lieten zien. Deze fases vinden we in de grafiek voornamelijk terug onder de horizontale paarse lijnen. In zowel de stijgingen als de consolidaties zijn interessante overeenkomsten te vinden. Deze overeenkomsten moeten door beleggers niet dogmatisch worden geïnterpreteerd, maar vormen een belangrijke leidraad voor de kansen en risico s in de markten op de lange termijn. - In de afgelopen 90 jaar zijn er drie lange termijn consolidatie fases terug te vinden. De eerste periode laat zich lastig definiëren. Maar na het dieptepunt van de crash in 1932 ontwikkelde zich een zijwaartse markt gemeten na de top uit maart 1937 op circa 19 punten tot aan de doorbraak in september 1950. De tweede periode bestaat uit een zijwaarts patroon tussen de top van eind 1968 december op 108 en de uitbraak in 1980 boven dit niveau. De tot dusver laatste zijwaartse periode is gevormd in de periode van maart 2000 tot maart 2013. Interessant is dat alle drie de consolidatiefases circa 12 tot 13 jaar bestreken voordat de volgende bull markt begon. - Behalve de lengte van de consolidatie is er ook een interessante overeenkomst tussen de stijgende fases, na het voltooien van dit zijwaartse koersverloop. Na de uitbraak in september 1950 met een slot boven de 19 punten bereikte de koers 18 jaar later een belangrijke top op 108 punten voordat een einde kwam aan de stijgende trend. In september 1980 sloot de koers op 125 punten om de doorbraak boven de horizontale weerstand op circa 117 punten te forceren. 20 Jaar later in maart 2000 bereikte de koers een top op 1.553 punten. Nu de volgende doorbraak boven de weerstand op 1.553 een feit is en er definitief een einde is gekomen aan de consolidatie is de volgende lange termijn stijgende fase begonnen. Gebaseerd op vorige bull markten mag de volgende belangrijke top verwacht worden in 2031 tot 2033. - In de lange termijn stijgende trend is er sprake van een versnelling. Duurde het vanaf de bodem in juni 1942 nog 8 jaar om de horizontale weerstand te breken in 1950. In de volgende consolidatie duurde het vanaf de bodem eind 1974 nog maar 6 jaar om de consolidatiefase te voltooien. In de meest recente consolidatie verliep dit tijdspad nog sneller. Vanaf het dieptepunt in maart 2009 duurde het nog slechts 4 jaar voordat de koers een uitbraak forceerde. - Het is bijna onmogelijk om over een dergelijke periode, de komende 18 tot 20 jaar, een nauwkeurige uitspraak te doen over een koersdoel. Toch kunnen op interessante referentiepunten worden gevonden. Na de uitbraak in 1950 boven de 19 punten verzesvoudigde de markt tot aan de top in 1968 op 108 punten. In 2000 verdertienvoudigde de markt zelfs om van 117 naar 1.553 punten te stijgen. In 2031 is de bovenkant van het stijgende trend kanaal terug te vinden op circa 9.500 punten. Gemeten vanaf de uitbraak op 1.555 punten zou de markt in de nieuwe stijgende fase ruimschoots verzesvoudigen. Dit is in lijn met de stijging van 1950 tot 1968. Negatief sentiment vergroot kans op bull markt Het grote voordeel van deze langjarige grafieken is, dat de waan van de dag niet langer als ballast fungeert. Het grote publiek is door alle negatieve berichtgeving rondom de financiële crisis in de media murw gebeukt. Negatieve effecten worden uitvergroot en voor positief nieuws is geen ruimte. Hierdoor ontstaat het risico dat de grote lijn gemist wordt, of de huidige uitbraak met grote scepsis wordt beoordeeld en dus gewantrouwd. De aandelenmarkt heeft met de uitbraak de financiële crisis verdisconteerd. Uiteraard zullen de naschokken van deze crisis hun uitwerking op de aandelenmarkten niet missen, maar de markt calculeert blijkbaar in dat deze risico s te overzien zijn. 4
Bevestiging zoeken in Europese aandelenmarkten Graag zien we bevestiging van het positieve scenario van de S&P500 Index terug in overige aandelenmarkten, bij voorkeur in Europa. Maar eerst beoordelen we de relatieve performance tussen de Eurostoxx600 Index en de S&P500 Index, geschoond voor valutaverschillen. Relatieve week grafiek Eurostoxx600 Index versus S&P500 Index in euro s 2003-2013 In deze relatieve weekgrafiek tussen de Eurostoxx600 Index en de S&P500 Index komt duidelijk naar voren dat de Europese aandelenmarkten sinds de top uit 2008 een underperformance laten zien ten opzichte van de S&P500 Index afgewisseld met tussentijds herstel van de Eurostoxx600 Index. Dit verklaart dat vele Europese aandelenmarkten, uitgezonderd de DAX Index, er vooralsnog niet in geslaagd zijn om nieuwe toppen te maken. Wel laat de relatieve weekgrafiek de ontwikkeling van een bodemformatie zien gedurende 2012 en 2013. Gesteld kan worden dat in deze laatste jaren de Amerikaanse en Europese aandelenmarkten in lijn met elkaar bewegen. Een doorbraak boven de groene lijn zou zelfs suggereren dat aan de lange periode van underperformance van de Eurostoxx600 Index ten opzichte van de S&P500 Index definitief een einde is gekomen met zelfs een grote kans op een outperformance van de Eurostoxx600 Index in de komende jaren. Als bevestiging zien we graag dat de relatieve grafiek boven het 200-weeks gemiddelde breekt welke ook van dalend naar stijgend moet veranderen, vergelijkbaar met de periode 2004 tot en met 2007, om van een outperformance van de Eurostoxx600 Index te kunnen spreken. 5
Lang, breed en zijwaarts koerspatroon in de Eurostoxx600 Index Gezien de jarenlange underperformance van de Eurostoxx600 Index ten opzichte van de S&P500 Index is het niet verrassend dat deze markt geen nieuwe toppen heeft gemaakt boven de 400 punten. Sinds het begin van deze eeuw beweegt de koers zijwaarts binnen een langgerekt consolidatiepatroon tussen circa 160 en 400 punten in de maandgrafiek. Vanaf het dieptepunt uit maart 2009 op 155 punten is de koers inmiddels bezig aan een solide stijgende trend binnen dit lange termijn zijwaartse patroon. De doorbraak boven de horizontale weerstand op circa 285 punten aan het begin van dit jaar signaleert dat de Eurostoxx600 Index gestaag op weg is naar de bovenkant van het brede consolidatiepatroon rond de 400 punten, de toppen uit de jaren 2000 en 2007. Tussenliggende belangrijke weerstand ontmoet de koers rond de circa 340 punten en de bovenkant van het stijgende trendkanaal, deze maand op circa 357 punten. Eurostoxx600 maand grafiek 1995-2013 6
DAX Index neemt de leiding in koersstijgingen De DAX Index forceerde in september in de maandgrafiek een belangrijke uitbraak. Eind vorige maand sloot de koers op 8.594 punten definitief boven de weerstandslijn op circa 8.340 punten na eerdere pogingen in de afgelopen maanden om deze lijn te doorbreken. Deze uitbraak betekent dat de koers afscheid heeft genomen van de toppen uit de jaren 2007 en 2000 rond de 8.100 punten. De boodschap van deze trendbreuk is dat de koers fors hogere niveaus kan bereiken in de komende maanden tot jaren. Pas een daling onder de vorige top uit mei 2011 op circa 7.600 punten zou een serieuze verzwakking betekenen in het lange termijn koers beeld. DAX Index maand grafiek 1995-2013 FTSE-100 Index volgt DAX Index in uitbraak Op gepaste afstand volgt de Britse FTSE-100 Index. Ook deze markt laat zien dat de koersen scherp zijn gestegen sinds het dieptepunt in maart 2009. Vanaf dit laagste punt in de FTSE-100 Index op 3.460 punten is de koers inmiddels opgeklommen tot aan de toppen uit 2007 op 6.750 punten en 2000 op 6.950 punten. Net zoals de DAX Index consolideert de koers rond deze niveaus en wordt er weinig terrein prijs gegeven. Dit lijkt dan ook de klassieke opmaat te gaan worden voor een definitieve doorbraak in de FTSE-100 Index in de komende maanden boven de weerstandszone 6.750-6.950 punten. Een doorbraak van de steile trendlijn onder de 5.965 punten signaleert dat de lange termijn dertienjarige consolidatie wordt voortgezet en er rekening moet worden gehouden met meer koersdruk. 7
FTSE-100 Index maand grafiek 1995-2013 En onze eigen AEX-Index? Waar andere aandelenmarkten hun toppen getest, dan wel gebroken hebben of op weg zijn naar deze vorige toppen blijft de AEX-Index ver en ver verwijderd van de top uit september 2000 op 703,18 punten. Om deze relatieve zwakte te begrijpen is het noodzakelijk om te beoordelen hoe de AEX-Index presteert ten opzichte van andere indices. We nemen de relatieve grafiek tussen de AEX-Index en Eurostoxx600 Index op maandbasis als uitgangspunt. Deze grafiek gaat terug tot begin jaren negentig. Wat de kracht van de AEX-Index was in de periode van de bull markt tot aan het jaar 2000 is vervolgens omgeslagen naar een underperformance in de lange termijn consolidatie sinds 2000 ten opzichte van de Eurostoxx600 Index. De belangrijkste oorzaak voor deze extreme verschillen was de systematiek in het samenstellen van de index. Door de samenstelling was er een outperformance gedurende de bull markt en een underperformance tijdens de ommekeer. De financiële sector kende tot in 2009 altijd een zware weging binnen de AEX-Index. Hierdoor wordt de hele sterke daling in de relatieve grafiek in 2008 verklaard. In 2000 hadden de financiële sector en technologie sector een hele sterke weging binnen de AEX-Index. De bear markt in 2001 tot in 2003 als gevolg van de dotcom crisis resulteerde daardoor in de underperformance van de AEX-Index ten opzichte van de Eurostoxx600 Index. Inmiddels is de relatieve maandgrafiek vrijwel aanbeland op het niveau van begin jaren negentig en daarmee is de volledige outperformance van de jaren negentig teniet gedaan. Vanaf deze niveaus zou de AEX-Index weer een market performer kunnen worden en in lijn met de Eurostoxx600 Index kunnen presteren. Maar voor deze verbetering is bevestiging nodig in de relatieve maandgrafiek tussen de AEX-Index en de Eurostoxx600 Index. Een test van de paarse horizontale weerstandslijn is minimaal noodzakelijk en bij voorkeur een doorbraak. Dit zou betekenen dat de AEX-Index in de komende maanden al beter zou gaan presteren dan de Eurostoxx600 Index. Interessant gegeven daarbij is dat de methodiek voor toetreding in de AEX-Index gaat veranderen per maart 2014. De beurswaarde van een aandeel in combinatie met het aantal vrij verhandelbare aandelen wordt het criterium voor opname in de AEX-Index. Dit zou mede het begin kunnen worden van een betere performance van de AEX-Index. 8
Relatieve maand grafiek AEX-Index versus Eurostoxx600 Index 1987-2013 Het lange termijn beeld voor de AEX-Index Daar waar andere Europese aandelenmarkten op zijn minst een lange termijn grote zijwaartse koers range laten zien laat de maand grafiek van de AEX-Index een lagere top zien en is het beeld veel en veel zwakker. Op dit moment probeert de koers om boven de zware horizontale weerstand op 378 punten te sluiten. Dit niveau was in de tweede helft van de jaren 90 steun en vormt nu weerstand. Een maandslot boven de 378 punten is zeer positief en laat zien dat de koers op weg is naar de lange termijn dalende weerstandslijn en bovenkant van het stijgende trend kanaal van de afgelopen jaren. Deze komen beide samen op circa 440 punten.. Wij gaan er vanuit dat de AEX-Index de komende jaren uiteindelijk de andere aandelenmarkten gaat volgen in het positieve koersverloop en dat de lange termijn dalende weerstandslijn gebroken gaat worden. Mocht de horizontale weerstand op 378 punten wederom te sterk zijn dan zal dit leiden tot teleurstelling onder beleggers wat zich zal gaan vertalen in koersdruk. In de maandgrafiek kan dit gemakkelijk resulteren in een test van de horizontale steun op 330 punten. De onderkant van het stijgende trendkanaal is terug te vinden op circa 315 punten. Deze twee laatste niveaus dienen gebroken te worden om het herstel wat zich sinds 2009 manifesteert definitief te beëindigen in de vorm van een trendbreuk. 9
AEX-Index maand grafiek 1995-2013 Het scenario voor de korte termijn De opwaartse trendbreuken in de S&P500 Index en DAX Index zijn heel belangrijk voor de richting van de aandelenmarkten op de zeer lange termijn. Ook verbeteringen in andere Europese aandelenmarkten suggereren dat verdere stijgingen aanstaande zijn. Maar de attitude onder beleggers moet na de lange termijn trendbreuken verschuiven van aandelen onderwegen op de zeer lange termijn naar overwegen binnen de portefeuille. Het lange termijn positieve beeld zegt verder niets over de koersontwikkeling op de middellange termijn ( 6 maanden tot een jaar) en de korte termijn (de komende 3 maanden). Deze kunnen zelfs tegengesteld zijn aan de zeer lange termijn. Voor de komende 3 tot 6 maanden verwachten we veel volatiliteit op de beurzen. Hoogstwaarschijnlijk zijn de markten al begonnen met een eindejaarsrally of zitten de markten dicht tegen een bodem aan van waaruit deze rally zal beginnen. In de relatieve weekgrafiek tussen de Eurostoxx600 Index en de S&P500 Index is gerefereerd aan de underperformance van de Europese aandelenmarkten ten opzichte van de Amerikaanse markten sinds 2008. Sinds juli dit jaar blijkt uit deze relatieve weekgrafiek dat de Eurostoxx600 Index beter presteert dan de S&P500 Index. De verwachting is dat dit positieve beeld voor de Europese aandelenmarkten zich in de laatste maanden van dit jaar voortzet. Van een eindejaarsrally zullen de Europese aandelenmarkten zeer waarschijnlijk sterker profiteren dan de S&P500 Index. Dit wordt bevestigd als de weekgrafiek van de S&P500 Index in de analyse betrokken wordt. Vanaf de bodem in maart 2009 beweegt de koers in een fraai stijgend trend kanaal waarbij juist de bovenkant van dit kanaal een aantal keren succesvol is getest in de afgelopen jaren, zie ook de omcirkelde koersgebieden. In 2010 en 2012 resulteerde een test van de bovenkant van dit kanaal tot een forse daling binnen het stijgende trendkanaal. Dit jaar testte de koers de bovenkant van dit trendkanaal driemaal in successie op 1.687, 1.709 en 1.730 punten. Een test van de bovenkant op circa 1.740/1.750 punten blijft mogelijk in de komende weken. Maar een langdurige pauze boven de belangrijke voormalige weerstand op circa 1.553 punten lijkt waarschijnlijk in het opbouwen van momentum voor de volgende stijging. Europese aandelenmarkten zouden in deze consolidatieperiode beter 10
kunnen presteren, in lijn met het laatste gedeelte van de relatieve weekgrafiek tussen de Eurostoxx600 Index en de S&P500 Index. S&P500 Index weekgrafiek 1999-2013 Omdat markten uitgebroken zijn (DAX Index en in mindere mate de Eurostoxx600 Index) of daar tegenaan zitten (FTSE-100 Index en AEX-Index) kan de rally in de Europese aandelenmarkten fors zijn. Wel houden we na deze positieve periode rekening met een 10% tot 15% correctie in het begin van 2014. Dit percentage heeft een normale omvang binnen een lange termijn stijgende trend. Een correctie van deze omvang moet binnen een lange termijn stijgende trend als een zeer goed moment beoordeeld worden om te kopen. Wel is het goed mogelijk dat in dit herstel de koersen gaan beginnen aan een langere consolidatie periode van 1 tot 2 jaar voordat de volgende stijging in de lange termijn bull markt zich aandient. 11
Wat is technische analyse Wat is technische analyse? Technische analyse (TA) is een analysemethode waarbij in koersgrafieken en andere marktdata naar trends en herkenbare patronen wordt gezocht. Op grond daarvan doet de technisch analist uitspraken over de situatie op korte en lange termijn in de betreffende markt. De belangrijkste gegevens die hij hiervoor gebruikt zijn de koers, het handelsvolume en de tijd. De analist gaat er vanuit dat marktbewegingen de uitkomst vormen van gedrag van beleggers. In de koersgrafieken ontstaan daardoor trends en andere koerspatronen. TA is niet zozeer het voorspellen van koersbewegingen als wel het schetsen van de meest waarschijnlijke toekomstscenario s op basis van marktgegevens. De TA zal geregeld afwijken van de fundamentele visie. Onze beleggingstrategieën komen voornamelijk tot stand op basis van fundamentele analyse. Disclaimer Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie bevat beleggingsaanbevelingen maar geen beleggingsadvies noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in deze publicatie heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in deze publicatie kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. ING Bank N.V. is statutair gevestigd te Amsterdam, handelsregister nr. 33031431 Amsterdam en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank (DNB) en de Autoriteit Financiële Markten AFM). Het betreft hier een beleggingsaanbeveling op basis van technische analyse, die een autonome analysemethode is. De beleggingsaanbeveling op basis van technische analyse kan afwijken van de overige beleggingsaanbevelingen verstrekt door ING Bank N.V. 12