Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie christien bok en hester jelgerhuis (juni 2014) beeld: CC-BY-SA, opensourceway verschenen in: TH&MA, Tijdschrift voor Hoger onderwijs & Management, jaargang 21, nr 2, p. 53-56. 2014.
2 Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014) Onderwijs is weer sexy geworden Onderwijs is weer sexy geworden, zegt Anka Mulder, vicepresident Educatie en Operaties van de TU Delft. Massive open online courses (MOOC s) spelen daar een belangrijke rol in. Docenten die een MOOC geven, vertellen me dat ze zich didactisch herboren voelen. Bij het maken van een MOOC moet je heel gestructureerd nadenken over de eindtermen en leerdoelen. Welke werkvorm gebruik je om een leerdoel te bereiken? Die kennis nemen de docenten weer mee terug naar de campus. De opkomst van MOOC s heeft in het Nederlandse hoger onderwijs veel stof doen opwaaien. Sommigen zijn van mening dat in navolging van de muziekindustrie en de reisbranche ook het hoger onderwijs door de digitale revolutie volledig op de schop zal gaan, en dat MOOC s het einde van de traditionele universiteiten en hogescholen inluiden. Maar MOOC s zijn maar een klein onderdeel van een veel breder spectrum van open en online onderwijs. Als ICT-samenwerkingsorganisatie van het Nederlandse hoger onderwijs en onderzoek is SURF van mening dat juist dit brede spectrum een positieve impact kan hebben op de kwaliteit van het Nederlandse hoger onderwijs, en dat open en online onderwijs de kwaliteit, diversiteit, doelmatigheid en toegankelijkheid van het onderwijs op de campus kan versterken en verbeteren. Wat is open en online onderwijs? Klassiek open onderwijs kenmerkt zich door toegankelijkheid 1. Er gelden geen ingangseisen voor het volgen ervan. Cursisten voltooien in hun eigen tempo een cursus of een compleet curriculum. Vaak is er geen verplichting om fysiek aanwezig te zijn of op een vaste begindatum te starten. Bij open onderwijs krijgt de student niet alleen toegang tot digitaal leermateriaal of ingeblikte colleges, maar ook tot diensten zoals een digitale leeromgeving, toetsing, certificering en tot onderwijsinspanningen zoals begeleiding van docenten of tutoren. Open universiteiten en instellingen voor afstandsonderwijs voorzien met het klassieke open onderwijs al vele jaren in de behoefte aan onderwijs op afstand. Onder online onderwijs verstaan we onderwijs (leermaterialen, diensten zoals toetsing, en onderwijsinspanningen zoals begeleiding) dat tijd- en plaatsonafhankelijk via internet gevolgd kan worden. Open én online onderwijs voegt nog twee aspecten toe aan klassiek open onderwijs: het is gratis beschikbaar én vrij bewerkbaar door het gebruik van open licenties. Dat betekent dat 1 Mulder, F. en Janssen, B. (2013). Open (het) onderwijs. In: Trendrapport Open Educational Resources 2013 (www. surf.nl/trendrapportoer2013) iedereen met internettoegang gratis onderwijs kan volgen en leermateriaal kan kopiëren, bewerken en verspreiden. Leermaterialen die vrij beschikbaar zijn voor (her)gebruik worden open educational resources (OER) genoemd. In het geval van open courseware gaat het om het leermateriaal van een complete cursus; de student gaat zelf met de cursus aan de slag, zonder begeleiding van de universiteit en zonder de mogelijkheid om studiepunten te halen. Hoe passen MOOC s daarin? En dan zijn er de massive open online courses (MOOC s), die de laatste twee jaar hebben gezorgd voor een sterke belangstelling voor open en online onderwijs. MOOC s zijn gratis toegankelijke online cursussen voor grote hoeveelheden deelnemers, soms meer dan 200.000 tegelijk. Universiteiten bieden MOOC s aan op online platforms, waarvan Coursera en edx de grootste en bekendste zijn. De meest voorkomende typen MOOC s zijn de xmooc en de cmooc. In een xmooc biedt de docent leerstof aan via videocolleges, waarna de deelnemers een toets maken. In de cmooc staat de lerende centraal; deelnemers formuleren hun eigen leerdoelen en worden begeleid door docenten. Een aantal andere typen is in ontwikkeling. Het revolutionairst aan MOOC s is dat de cursussen, die veelal worden aangeboden door topuniversiteiten, volledig gratis zijn. Alleen voor certificaten wordt een klein bedrag gevraagd. De drempel om een online cursus te volgen van een topuniversiteit als Harvard University is hierdoor bijzonder laag. De populariteit van MOOC s zorgt ervoor dat veel hogeronderwijsinstellingen experimenteren met open en online onderwijs. De vormen die zij daarvoor kiezen zijn weliswaar vaak geïnspireerd op MOOC s, maar hebben vele verschijningsvormen, zoals small private online courses (SPOC s) of tiny open with restriction courses focused on quality and effectiveness (TORQUE). De wildgroei aan afkortingen geeft aan dat de vormgeving van een MOOC lang niet altijd aansluit bij de ambities van een instelling. Wel zijn de elementen open en online belangrijke onderdelen van onderwijsvernieuwing, die met veel enthousiasme worden aangegrepen. Best of both worlds De kwaliteit van het onderwijs kan een flinke impuls krijgen als de eigenschappen en mogelijkheden van open en online onderwijs worden gecombineerd met het face-to-face onderwijs op de campus. De inzet van open en online onderwijs biedt mogelijkheden om het campusonderwijs te
3 Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014) differentiëren. Studenten met behoefte aan meer uitdaging én studenten die moeite hebben met de stof krijgen verdiepend lesmateriaal van de beste universiteiten ter wereld tot hun beschikking. Door de beschikbaarheid van grote hoeveelheden divers open leermateriaal wordt beter ingespeeld op de persoonlijke leerbehoeften van studenten en kan onderwijs beter op maat worden vormgegeven. Online materiaal maakt adaptief onderwijs en mastery learning mogelijk, waarbij met behulp van technologie een persoonlijk leerpad wordt samengesteld op basis van voorkennis en de voortgang van individuele lerenden. Meer inzicht door data Het zo optimaal mogelijk combineren van online en face-to-face onderwijs kan ook gefundeerd gebeuren. Online onderwijs levert immers een enorme hoeveelheid aan gebruiks- en gebruikersdata op. Die data geven waardevol inzicht in het leerproces, de kwaliteit van het onderwijsmateriaal, de toetsing en de didactiek. De data kunnen worden geanalyseerd om bijvoorbeeld te onderzoeken waar de studenten blijven steken in de lesstof, welke uitleg niet goed wordt begrepen of welke toetsvragen niet correct zijn. Op basis van deze analyses kunnen onderwijsinstellingen de inhoud en de vorm van het onderwijs verbeteren. Ook kan worden onderzocht hoe je gepersonaliseerd en adaptief onderwijs op een effectieve manier vormgeeft. Omdat steeds meer onderdelen van het onderwijs online plaatsvinden, zijn er steeds meer data beschikbaar. Waar het gaat om MOOC s hebben we te maken met data afkomstig van vele duizenden cursisten van over de hele wereld die dezelfde MOOC volgen. Omdat de MOOC s die een instelling aanbiedt vaak sterke inhoudelijke overeenkomsten vertonen met cursussen die op de campus worden aangeboden, hebben de resultaten van de data-analyses van MOOC s ook een positieve impact op de kwaliteit van het campusonderwijs. Flipped classroom MOOC-platforms faciliteren nadrukkelijk het onderzoek naar wat werkt en wat niet. Het doel van edx.org, het MOOC-platform van MIT en Harvard University, is tweeledig: Expanding access to education for students worldwide through online learning, while reinventing campus education through blended models. Van de TU Delft tot de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) wordt geëxperimenteerd met flipping the classroom en de integratie van nieuwe tools in het campusonderwijs. In de flipped classroom volgen studenten in hun eigen tijd een online college, en houdt de docent in de klas meer tijd over voor verdieping en individuele begeleiding. Robert A. Lue, hoogleraar aan Harvard en faculty director van HarvardX zegt daarover: Bij het ontwikkelen van een online cursus over cellulair metabolisme kom ik erachter dat de combinatie van animaties en opdrachten die je in je eigen tempo kunt maken het onderwerp misschien wel beter overbrengt dan mijn traditionele hoorcollege over dit onderwerp. Ik houd meer tijd over om de concepten te bespreken die mijn studenten de meeste moeite kosten. In die zin kan de flipped classroom meer en effectievere studentenbegeleiding in het klaslokaal opleveren dan ooit. Een ander voorbeeld komt van MIT, waar 350 studenten in hun eigen tijd een MITX-MOOC volgden en in het klaslokaal dieper ingingen op de stof. Normaal krijgen dertig tot zestig studenten een zogenaamde Fifth Week Flag, een waarschuwing dat ze onder het gewenste niveau presteren. Nu waren dat er nog maar twee. Het gezamenlijke Center for Education and Learning van de TU Delft, Universiteit Leiden en Erasmus Universiteit Rotterdam concentreert zich op deze omslag in het onderwijs en de effecten daarvan op studierendement en studiesucces. Nieuwe vormen van toetsing Online onderwijs geeft ook een impuls aan nieuwe vormen van toetsing. Coursera experimenteert met peer reviews, waarbij studenten elkaars opdrachten nakijken. Uit onderzoek blijkt dat evaluaties van verschillende mensen leiden tot hetzelfde oordeel als dat van de docent. Ook de Universiteit Leiden, die met meerdere MOOC s aan Coursera deelneemt, gebruikt de tool voor peer assesments in Coursera om uit te vinden hoe die optimaal kan worden toegepast in online en campusonderwijs. Marja Verstelle, programmamanager Learning Futures, MOOC s en Online Leren bij de Universiteit Leiden, signaleert een wisselwerking tussen innovatie in online onderwijs en campusonderwijs. MOOC s versnellen processen en verhogen de bewustwording onder docenten en bestuurders over innovatief onderwijs, doordat didactiek en technieken er samenkomen, zegt ze. Het is een hefboomeffect. Een voorbeeld: een paar faculteiten experimenteerden al kleinschalig met peer assessments. Maar doordat MOOC s peer assessments op de agenda zetten, praten we nu in bredere zin hoe we dit kunnen toepassen op de campus. Het is natuurlijk heel interessant als je tussentijdse feedback voor duizend eerstejaars via peer feedback kunt organiseren en tegelijk kunt onderzoeken wat de effecten van peer feedback zijn. MOOC s bieden een proeftuin, onder meer omdat we niet vastzitten aan de verplichtingen die bij geaccrediteerd onderwijs horen. Het is een
4 Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014) doorlopend proces. We voeren het in de MOOC in, bekijken wat werkt, passen het aan. Pas als we tevreden zijn, voeren we het in op de campus. Die insteek heeft ook MIT. Onze betrokkenheid bij open onderwijs komt grotendeels voort uit onze interesse om te begrijpen hoe innovatieve toepassingen kunnen worden ingezet in het campusonderwijs. Aan het woord is Stephen Carson, voormalig Director of Communications and External Relations van MITOpenCourseware. Met de open en online cursussen vervullen we MIT s missie om wereldwijd educatie te bevorderen, maar verzamelen we daarnaast een enorme hoeveelheid data over hoe deze toepassingen werken. MITX geeft ons de mogelijkheid om tools te bouwen (bijvoorbeeld toepassingen om massaal online toetsen af te nemen), ze op een groot publiek uit te testen en om ze daarna intern te gebruiken. We hopen het onderwijs effectiever te maken, door de tools te laten doen waar ze goed in zijn en de docenten de interacties te laten doen die het beste persoonlijk kunnen worden uitgevoerd. Als voorbeeld noemt Carson het flipped classroommodel en een scheikundeles waarin studenten met behulp van edx-tools problemen in het computerlab moesten oplossen, in plaats van thuis. Open en online onderwijs geeft onze studenten daarnaast meer flexibiliteit, zegt hij. Door het veeleisende curriculum hadden studenten van MIT tot voor kort niet veel mogelijkheden om in het buitenland te studeren. Met deze tools kunnen ze over de grens toch de verbinding met hun studie behouden. Open als katalysator voor vernieuwingen MOOC s zijn een enorme revolutie waar het gaat om toegang tot hoger onderwijs. Overal ter wereld hebben mensen die voorheen geen mogelijkheid hadden om onderwijs te volgen de keuze uit een rijk en hoogstaand onderwijsaanbod van topuniversiteiten. Nederlandse universiteiten kunnen zich met MOOC s profileren op de gebieden waarin zij excelleren, en daarmee toptalenten vanuit de hele wereld aan zich binden. Open en online onderwijs vergroot het bereik en de doelgroep van een instelling aanzienlijk. Naast studenten die formeel zijn ingeschreven bij de eigen onderwijsinstelling, kunnen zij ook internationale studenten, studenten die werken en studeren combineren of die op latere leeftijd een studie starten, en studenten die niet gebonden zijn aan één onderwijsinstelling bedienen. Door een mix te bieden van open, online en face-to-face onderwijs komen onderwijsinstellingen tegemoet aan de veranderende wensen en omstandigheden van lerenden in alle levensfasen, en kunnen zij hen onderwijs van hoog niveau bieden. Daarnaast zijn MOOC s een katalysator voor onderwijsvernieuwingen, zowel online als op de campus. Het nadenken over het aanbieden en vormgeven van MOOC s gaat uiteindelijk vaak over dezelfde vraag: wat is goed onderwijs? Daarmee is open en online onderwijs ook een aanjager voor verbetering van de kwaliteit van het campusonderwijs. Het zet het onderwijs en de Leren over leren De Universiteit Leiden is begonnen met het ontwikkelen van MOOC s om te leren over leren. Uit de surveys en standaardrapportages van Coursera genereert de instelling al veel data. In principe wordt elke muisklik geregistreerd, maar we zijn nog zoekende naar wat we willen onderzoeken, zegt Marja Verstelle. De universiteit heeft een traditie in zowel onderwijskundig onderzoek, big data analyse als psychometrisch onderzoek, maar is nog op zoek naar een methodologie om deze tradities te verenigen in het onderzoek naar MOOC s. We zien wel direct de impact op het campusonderwijs en het niet-reguliere onderwijs van onze docenten, zegt Verstelle. Docenten die een MOOC maken, spreken uitgebreid met de afdeling en met collega s van over de hele wereld over de vraag wat goed onderwijs is. Door hun ervaring met online onderwijs denken de docenten in andere concepten, is haar ervaring. Een docent die een groep mensen uit de beveiligingssector moet bijspijkeren, doet dat niet meer automatisch in de vorm van een workshop. Hij verwijst ze naar zijn MOOC over terrorisme. Om toch momentum te creëren, leidt hij de cursus in met een kick off op Google Hangouts en sluit hij hem af met een meet up voor alle cursisten in Den Haag. Daar wordt besproken wat ze hebben geleerd. Door de interactie te concentreren, gaan ze heel snel de diepte in.
5 Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014) docent in een nieuw daglicht. Waar medewerkers in het hoger onderwijs voorheen vrijwel volledig werden afgerekend op hun onderzoeksresultaten, zorgt de aandacht voor MOOC s ervoor dat ook de kwaliteit van hun onderwijs in de belangstelling staat. Er is hernieuwde waardering voor docenten die excelleren in het geven van goed onderwijs. De openheid van het onderwijs, de nieuwe doelgroepen die docenten bereiken en de interactie die dat oplevert zorgen voor nieuwe inspiratie. Blended learning Naast MOOC s experimenteert de TU Delft met blended learning, een combinatie van online en campusonderwijs. Het eerste jaar van de opleiding Techniek, Bestuur en Management bestaat uit blended onderwijs. Uit eerste onderzoeksresultaten blijkt dat het slagingspercentage voor een aantal vakken is toegenomen. Anka Mulder verwacht dat het hoger onderwijs van de toekomst steeds gevarieerder zal worden, en dat het aantal hoorcolleges afneemt. We zullen steeds beter weten wat werkt in het onderwijs. In plaats van twee keer vijfenveertig minuten zullen we bijvoorbeeld steeds meer onderwijs aanbieden in korte brokjes. Door de MOOC s bouwt de universiteit bovendien een netwerk van geïnteresseerden in een bepaald onderwerp op en kunnen onderzoekers gebruikmaken van the wisdom of the crowd. Dit biedt volgens Mulder meerwaarde voor onderwijs en onderzoek. Je hebt bijvoorbeeld opeens een immens netwerk van mensen die in bedrijven werken op het gebied van zonne-energie. Het onderzoeksnetwerk is enorm vergroot. Het materiaal dat in het onderwijs wordt geproduceerd, blijkt bruikbaar voor je onderzoek. Dat zijn allemaal bijeffecten van ons doel: om zoveel mogelijk mensen gebruik te laten maken van onze kennis. Innovatiekracht van openheid Dankzij de MOOC s en de vele afgeleide acroniemen is een enorme beweging in het open en online onderwijs op gang gekomen. De discussie die dit tot gevolg heeft, gaat uiteindelijk vaak over dezelfde vraag: wat is goed onderwijs? Andere vragen gaan over de didactiek van online onderwijs of de effectiviteit en de mogelijkheden van blended learning. Geen geringe prestatie voor een fenomeen waar drie jaar geleden nog nauwelijks iemand van had gehoord. Open en online onderwijs biedt hogeronderwijsinstellingen meer mogelijkheden om goed onderwijs te bieden, voor meer studenten en andere doelgroepen, met meer variëteit, meer flexibiliteit, meer verdieping en meer resultaat. SURF, de ICT-samenwerkingsorganisatie van het hoger onderwijs, is een vurig pleitbezorger van open onderwijs en onderzoek, niet in de laatste plaats vanwege de innovatiekracht die deze openheid met zich meebrengt. SURF is er daarom voorstander van dat alle door het hoger onderwijs met publieke middelen ontwikkelde data, onderzoeksresultaten en leermaterialen als default onder een open licentie voor iedereen beschikbaar zouden moeten worden gesteld, en daarmee onderdeel uitmaken van het publieke domein. Online onderwijs biedt daarnaast grote mogelijkheden voor het vormgeven van kwalitatief hoogwaardig onderwijs. Instellingen kunnen de mogelijkheden van online onderwijs uitstekend benutten omdat zij de beschikking hebben over een hoogwaardige ICT-infrastructuur voor onderwijs en onderzoek. SURF zet zich in om hogeronderwijsinstellingen te informeren, te begeleiden en te faciliteren bij het gebruiken en ontwikkelen van en het formuleren van een visie en beleid op open en online onderwijs, en meer inzicht te krijgen in nieuwe, effectieve didactische modellen voor online en blended learning. Samenwerking en kennisuitwisseling op dit onderwerp tussen instellingen, zowel universiteiten als hogescholen, kan zorgen voor een versnelling en verdieping van het opdoen van nieuwe inzichten. Innovatieprogramma open education Bezoek voor meer informatie over SURF en het innovatieprogramma open education www.surf.nl/ openeducation. Trendrapport Open Education 2014 Open en online onderwijs is echt doorgebroken in het Nederlandse hoger onderwijs, is de conclusie van het Trendrapport Open Education 2014 dat SURF en de special interest group Open Education in maart publiceerden. Het trendrapport beschrijft in acht artikelen en intermezzo s van Nederlandse experts de meest recente ontwikkelingen en een doorkijk naar de toekomst: Hoe kunnen instellingen open en online onderwijs inzetten in het formele onderwijs? Wat kunnen we leren van toetsmethoden binnen MOOC s? Hoe kijken studenten tegen MOOC s aan en wat is een MOOC-certificaat waard? Waar liggen kansen voor het postinitiële onderwijs en learning analytics? Zie: www.surf.nl/trendrapportopeneducation2014
6 Open en online onderwijs: kwaliteitsverhoging door innovatie (juni 2014) SURF Graadt van Roggenweg 340 Postbus 2290 3500 GG Utrecht T +31 (0)30 234 66 00 F +31 (0)30 233 29 60 info@surf.nl www.surf.nl juni 2014 De tekst van dit artikel verschijnt onder de Creative Commons licentie Naamsvermelding 3.0 Nederland. http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/nl/ Fotografie voorblad: istockphoto.com/lisa Klumpp